Przedmiot historii gospodarczej - Notatki - Historia - Część 1, Notatki z Historia

Pobierz Przedmiot historii gospodarczej - Notatki - Historia - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! 1 PRZEDMIOT HISTORII GOSPODARCZEJ 1. Geneza i rozwój historii gospodarczej Historia gospodarcza jest nauką stosunkowo młodą. Jej powstanie wiąże się z ukształtowaniem podstaw nowoczesnej nauki ekonomii politycznej w XVIII w., która szukając ekonomicznych prawidłowości rozwoju społeczeństw, musiała się cofać do ich historii. Historia gospodarcza rodziła się wraz z rewolucją przemysłową XVIII stulecia i powstaniem systemu kapitalistycznego. Po raz pierwszy nazwa "historia gospodarcza" (Wirtschaftsgeschichte) pojawiła się w Niemczech w 1879 r., a w niespełna ćwierć wieku później w 1901 r. - ukazało się pierwsze specjalistyczne czasopismo poświęcone historii gospodarczej - "Vierteljahrschrift flir Sozial- und Wirtschaftsgeschichte" (ukazujące się do dzisiaj). Szybkie wyodrębnienie się dyscypliny i jej pomyślny rozwój przypada na okres międzywojenny (1918-1939), największe zaś osiągnięcia odnotowała historia gospodarcza po drugiej wojnie światowej. W ostatnim półwieczu wraz ze znaczącymi przemianami społeczno-ekonomicznymi wzrosło zainteresowanie badaniami historyczno-gospodarczymi. Do badań tych w szerokim zakresie włączyli się także ekonomiści, którzy inspirowali nowe kierunki poszukiwań (np. badania nad wzrostem gospodarczym krajów i kontynentów, nad genezą kapitalizmu czy nad istotą rewolucji przemysłowej) oraz wprowadzili nowe metody badawcze (przede wszystkim metody statystyczno-matematyczne i modelowe). Ciekawe doświadczenia metodologiczne stały się głównie udziałem dwóch szkół badawczych: Grupa "Annales" skupiała się wokół czasopisma "Annales - Economies - Societes - Civilisations" założonego w 1929 r. przez Marca Blocha (1886-1944) i Luciena Febvre'a (1878-1956); podejmuje ona aż do dzisiaj kompleksowe badania zjawisk historycznych w ścisłej współpracy zarówno z innymi naukami społecznymi (ekonomią, socjologią, psychologią), jak i z geografią i biologią; inspiruje badania nad "historią struktur_ 11 ię- nad "historią faktów"; do wybitnych przedstawicieli grupy "Annales" należeli-Ernest Labrousse (1885-1988) i Fernand Paul Braudel (1902-1985) - autor trzytomowej syntezy Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVI11 w. "Nowa historia gospodarcza" (new economic history), zwana też "kliometrią" (od muzy historii Klio i terminu "ekonometria"), uprawiana jest przez grupę historyków gospodarczych i ekonomistów kilku ośrodków uniwersyteckich w USA od lat pięćdziesiątych XX w. "Kliometrycy" stosują w analizie historycznej zasady współczesnej teorii ekonomii i analizę ilościową (metody modelowe, programowanie liniowe, metody symulacyjne) oraz krytykują i weryfikują wiele poglądów z historii gospodarczej USA uznanych za oczywiste (np. nie podzielają tezy o nieefektywności ekonomicznej systemu niewolniczego na Południu, uważają, że koleje w minimalnym stopniu wpłynęły na wzrost gospodarczy w XIX w.). W roku 1993 dwaj przedstawiciele "kliometrii" Robert W. Fogel (ur. 1926) i Douglas Cecil North (ur. 1920) uzyskali Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za wkład w stworzenie nowego kierunku badań nad przeszłością. W Polsce historia gospodarcza rozwinęła się w latach międzywojennych w ośrodku lwowskim - szkoła Franciszka Bujaka (1875-1953) i w Poznań iu|szkoła Jana Rutkowskiego (1886-1949); w 1931 r. poczęto wydawać w Poznaniu czasopismo "Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych". W okresie Polski Ludowej (po 1944 r.) badania historyczno-gospodarcze rozwinęły się na dużą skalę i w wielu ośrodkach naukowych. Nową inspiracją badawczą była metodologia materializmu historycznego przywiązująca zasadniczą wagę do czynnika ekonomicznego w dziejach społeczeństw; polska historia gospodarcza ostatniego półwiecza nie utraciła też kontaktu z nauką światową i była podatna na wiele nowości metodologicznych (wpływy "Annales", historia ilościowa). 2. Historia gospodarcza jako nauka Historia gospodarcza zajmuje się procesami tworzenia i podziału dochodu społecznego w danym okresie historycznym, na danym terytorium. Jako dyscyplina badawcza wchodzi ona zatem w zakres badań zarówno nauk historycznych, jak i ekonomicznych. Z nauk historycznych - zajmujących się przeszłością cywilizacji ludzkich - historia gospodarcza czerpie metodę badawczą(sposób dochodzenia do prawdy) oraz zainteresowanie dla przeszłości. Z kolei z nauk ekonomicznych historia gospodarcza przejmuje przedmiot badań, którym jest gospodarka i jej funkcjonowanie. Przedmiotem badań szczegółowych historii gospodarczej są dzieje poszczególnych działów gospodarki: rolnictwa, rzemiosła, przemysłu, handlu wewnętrznego i zagranicznego, a także instytucji gospodarczych: przedsiębiorstw produkcyjnych, zakładów ubezpieczeń, banków, giełdy itp. Zainteresowania dyscypliny dotyczą także stosunków społecznych: warstw i klas społecznych (chłopi, mieszczanie, szlachta, proletariat fabryczny) oraz stosunków zachodzących między nimi. Według propozycji Witolda Kuli (Problemy i metody historii gospodarczej) historia gospodarcza bada: 1) procesy tworzenia i wielkość dochodu społecznego w różnych epokach historycznych, czyli: * rozmiar sił wytwórczych (rolnictwo, osadnictwo, siła robocza); * wydajność pracy (w tym postęp techniczny); * ruch dochodu społecznego (czyli obrót towarowy); * rozwój wszelkiego rodzaju usług (np. transportowych); 2) procesy podziału dochodu społecznego, czyli: * zaludnienie (zajmuje się tym demografia historyczna); * podział własności środków produkcji; * rozwój gospodarki rynkowej w dziejach; * wpływ podziału dochodu społecznego na rozwój gospodarczy. Poznając powyższe problemy, historyk gospodarczy dąży do określenia poziomu życia ludności w danym okresie, na danym terytorium. 3. Przydatność historii gospodarczej dla ekonomistów Historia gospodarcza nie uczy konkretnych zawodowych umiejętności; brak znajomości przeszłości gospodarczej własnego kraju, regionu czy firmy nie przeszkadza w prowadzeniu interesów, np. można być dobrym maklerem giełdowym, nie wiedząc nic O historii giełdy. Historia gospodarcza należy do przedmiotów podstawowych, ogólnokształcących w nauczaniu ekonomisty. Chcąc bowiem głębiej zrozumieć przebieg życia gospodarczego, ekonomista winien posiadać pewne minimum wiedzy historyczno- gospodarczej. Historia gospodarcza bowiem: 2 1) wyjaśnia wiele spraw świata dzisiejszego wydarzeniami z przeszłości ^np. podział świata na strefy rozwinięte i zacofane, występowanie wysp industrializacji i gospodarki naturalnej w danym kraju); 2) odgrywa rolę poligonu doświadczalnego dla ekonomisty (odniesienie do przeszłości pozwala przewidywać zachowania społeczne w pewnych warunkach ekonomicznych, np. w gospodarce wojennej, w warunkach inflacji); znajomość dziejów gospodarczych chroni nie tylko przed powtarzaniem błędów z przeszłości, ale i przed dokonywaniem pozornie efektownych "odkryć eko- nomicznych" - na ogół bowiem "wszystko już było" i "wyważanie otwartych drzwi" może być przyczyną kompromitacji; 3) dostarcza materiału źródłowego (szczegółowego opisu faktów i procesów gospodarczych) przy formułowaniu ogólniejszych prawidłowości funkcjonowania gospodarki, czyli praw ekonomicznych; ekonomiści teoretycy posługują się zatem wynikami osiągniętymi przez historyków gospodarczych lub sami podejmują stosowne badania (przykładem mogą być studia Karola Marksa nad gospodarką Anglii XVI-XVIII w. w celu sformułowania wniosków o tzw. pierwotnej akumulacji kapitału czy wcześniejsze studia Adama Smitha nad źródłami bogactwa narodów). 4. Źródła do historii gospodarczej Źródłem historycznym nazywamy utrwalony i zachowany materialny ślad działalności człowieka z przeszłości. Na podstawie tych śladów z różnych epok historyk rekonstruuje fakty historyczne i przebieg dziejów (proces dziejowy). W prostej klasyfikacji wyróżniamy dwa rodzaje źródeł historycznych: * bezpośrednie - związane z działalnością produkcyjną i intelektualną człowieka przeszłości (budowle, narzędzia pracy itp.); * pośrednie - są to zabytki pisane i te są dla historyka najcenniejsze; historia rozpoczyna się wraz z epoką źródeł pisanych, epoki wcześniejsze są przedmiotem zainteresowania prahistorii (archeologii), która bazuje na źródłach materialnych. Zasób źródeł pisanych zachowanych do naszych czasów jest dość ograniczony (tabliczki gliniane, Stelle kamienne, papirus, pergamin); od czasów Odrodzenia powszechne staje się użycie papieru, a wynalazek druku niesłychanie poszerza produkcję pisanych źródeł historycznych; od XVII stulecia niezwykle ważnym źródłem staje się prasa, w czasach zaś współczesnych rewolucja techniczna (informatyczna) sprzyja wytwarzaniu, utrwalaniu i przechowywaniu nowych rodzajów źródeł historycznych: mikrofilmów, taśm magnetycznych zachowujących głos (magnetofonowych) i obraz (magnetowidowych), magnetycznych dysków komputerowych i innych nośników informacji. Historia gospodarcza przywiązuje szczególną wagę do następujących źródeł informujących o kierunkach działalności gospodarczej społeczeństw: wszelkiego rodzaju średniowiecznych przywilejów (np. akty lokacyjne miejscowości); wytworów działalności organów władzy, np. parlamentu, rad miejskich; ksiąg celnych do badania handlu wewnętrznego i zagranicznego (wyjątkowe znaczenie mają tu np. księgi cła sundzkiego z XV- XVIII w. obrazujące obroty handlu bałtyckiego); ksiąg podatkowych i skarbowych; materiałów demograficznych (metryki kościelne, spisy ludności); akt gospodarczych przedsiębiorstw; prasy i publicystyki gospodarczej; wydawnictw statystycznych (statystyki państw, miast, działów i branż gospodarki itp.). Miejscem przechowywania źródeł historycznych są archiwa, które gromadzą źródła tworzone przez wiele dziedzin życia społecznego, dokonują ich selekcji, opracowują je i udostępniają badaczom (historykom) do wykorzystania w różnej formie (np. w postaci mikrofilmu, kserokopii). PERIODYZACJA HISTORII POWSZECHNEJ 1. Pojęcie periodyzacji Periodyzacja (z gr. periodos - okres, bieg czasu) jest to podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe. Jej celem jest określenie i wyodrębnienie głównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie ważnych punktów zwrotnych w historii. Periodyzację stosują wszystkie dziedziny życia społecznego rozwijające się w czasie, a więc mające swoje dzieje (literatura, filozo- fia, religia, wojskowość i inne). Zadaniem nauk historycznych jest ustalenie periodyzacji uniwersalnej, która miałaby zastosowanie do dziejów społeczeństwa ludzkiego i stanowiłaby podstawę periodyzacji przyjmowanych przez inne dziedziny wiedzy. 2. Ery historyczne. Istnieje wiele propozycji podziału dziejów człowieka na okresy, które nazywamy erami, ale najwcześniej spotykamy się z systemami ustalania "roku pierwszego". Od "roku pierwszego" liczono czas, ustalano system kalendarzowy, budowano różne formy periodyzacji. Najbardziej znane ery to: * żydowska - od stworzenia świata (3760 r. p.n.e.); * bizantyjska - od stworzenia świata (5508 r. p.n.e.); * grecka - od pierwszej olimpiady (776 r. p.n.e.); * rzymska - od założenia Rzymu, ab urbe condita (753 r. p.n.e.); * dionizyjska, czyli chrześcijańska - dzieli dzieje ludzkości na okres przed i po narodzeniu Chrystusa (antę Nativitatis Christi, post Nativitatem Chrisri), w wersji laickiej - "stara era" i "nowa era"; wraz z postępami chrześcijaństwa upowszechniła się w kręgu cywilizacji europejskiej od VI w. i dzisiaj jest w powszechnym użyciu w periodyzacji historycznej; * mahometańska - od tzw. hidżry (ucieczki Mahometa z Mekki do Me dyny) w 622 r. n.e. Kalendarze służyły do określania rachuby dni i dłuższych okresów, oparte zaś były na cyklu zmian pór roku i cyklu zmian faz Księżyca. Najbardziej znane kalendarze to kalendarz juliański (wprowadzony w 46 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara), przyjęty przez Kościół i używany w średniowiecznej Europie, oraz powszechnie dziś używany w większości krajów świata kalendarz gregoriański (wprowadzony w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII). Sporadycznie funkcjonował we Francji w latach 1793-1806 tzw. kalendarz rewolucyjny francuski, liczący początek ery od wprowadzenia we Francji republiki w 1792 r. 3. Periodyzacja praktyczna W XVII w. profesor uniwersytetu w Halle Christoph Keller (Cellarius) zaproponował podział dziejów na trzy epoki: 5 Ziemi) i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się kasty i funkcje kapłanów (czarowników, szamanów). 6 Epoka wspólnoty pierwotnej to najdłuższy i najmniej znany okres w dziejach człowieka. Przyjmując, że dzieje Homo sapiens liczyć można od 35 000 lat p.n.e. oraz że okres ten do dnia dzisiejszego wynosi (na domniemanym zegarze dziejowym) jedną dobę - 24 godziny, to początek rewolucji neolitycznej (8000 lat) wypadnie o godzinie 17.03, założenie państwa staroegipskiego (3000 lat) - o 20.32, narodzenie Chrystusa zaś (początek nowej ery) 022.37. Jeśli natomiast przyjąć, że liczniejsze pojawienie się istot człowiekowatych na terenie Afryki datować będziemy na ok. 1 000 000 lat p.n.e. - to na naszym zegarze Jeśli naszą dobę umieścimy w dniu 31 grudnia) będzie to 4 grudnia, ok. 22.30. Gatunek ludzki przez 28 dni w miesiącu swego dotychczasowego historycznego bytu żył w stanie dzikości i pełnego uzależnienia od sił przyrody. GOSPODARKA EUROPEJSKA OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA (DO KOŃCA X W.) Po upadku Cesarstwa Rzymskiego (476) w dziejach Europy rozpoczyna się okres zwany Średniowieczem, który trwa dziesięć wieków - do połowy XV stulecia (upadek Konstantynopola, 1453), względnie do końca tego wieku (odkrycie Ameryki, 1492). Z punktu widzenia przebiegu procesów politycznych i społeczno-gospodarczych można wyróżnić w okresie Średniowiecza trzy następujące fazy rozwoju: 1) V-X w. - wczesne Średniowiecze; 2) XI-XIII w. - szczytowy okres rozwoju Europy średniowiecznej; 3) XlV-połowa XV w. - schyłek Średniowiecza, kryzys polityczny i gospodarczy w Europie. 1. Charakterystyka przemian politycznych Na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego tworzyły się w okresie tzw. wędrówek ludów (V-VII w.) państwa barbarzyńskie - głównie germańskie. Przyjmują one tradycje rzymskie oraz Chrystianizują się. Wśród nich największego znaczenia nabrało państwo Franków położone na terenie starożytnej Galii; w 496 r. przyjęło ono chrześcijaństwo. Zarysowały się jednak głębokie różnice między rozwiniętą kulturalnie i gospodarczo wschodnią częścią byłego imperium rzymskiego (Bizancjum) a zacofanymi germańskimi królestwami zachodniej części Cesarstwa. Różni ce te pogłębiały się i doprowadziły do podziału chrześcijaństwa na dwa kręgi cywilizacyjne (zachodni z Rzymem i wschodni z Konstantynopolem - tzw. schizma wschodnia, 1054). Do końca I tysiąclecia przewaga cywilizacyjna należała do kręgu wschodniego - bizantyjskiego. Od VII w. z chrześcijaństwem zaczęła rywalizować cywilizacja nowej religii monoteistycznej - islamu, reprezentowanego przez Arabów. Podporządkowali oni sobie zachodnią Azję, północną Afrykę i Półwysep Pirenejski; dalszy pochód muzułmanów do Galii powstrzymał w bitwie pod Poitiers (732) władca frankoński Karol Młot. Próbę odnowienia Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperii Romanorum) podjął Karol Wielki (768-814), który koronował się w 800 r. na cesarza. Tradycje monarchii karolińskiej kontynuowały Niemcy (w 962 r. król niemiecki Otton I Wielki koronował się na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego) oraz Francja. W tej ostatniej najpełniej rozwinął się system polityczny i prawny zwany feudalizmem. W IX-X w. ukształtowały się państwa słowiańskie na Bałkanach i w środkowowschodniej Europie; przyjmują one chrześcijaństwo (Polska, 966; Ruś Kijowska, 988). Praktycznie od X w. ustały wielkie najazdy Normanów oraz ludów stepowych (Madziarów), które rujnowały Europę. Jedni i drudzy przeszli do etapu stabilizacji osadnictwa i tworzenia państw. Powstały warunki sprzyjające spokojniejszemu rozwojowi Europy. 2. Regres gospodarki (V-VU w.) Upadek Cesarstwa Rzymskiego w V w. przyniósł głęboki regres cywilizacyjny zachodniej Europy, spowodowany zamętem politycznym, terytorialnymi przemieszczeniami całych ludów i wojnami między nimi. Kultura rzymska wypierana była przez obyczaje barbarzyńców, znikła znajomość łaciny. W dziedzinie gospodarczej odnotować należy upadek miast z epoki rzymskiej i ich funkcji ekonomicznych (rzemiosła i handlu). Przede wszystkim zerwane zostały szerokie kontakty wymienne imperium rzymskiego; handel, wyparty z morza, ograniczył się do wymiany drogą lądową. Gospodarka przybrała charakter naturalny: ograniczała się w zasadzie do rolnictwa, produkcja zaś przeznaczona była na własny użytek, a nie na wymianę towarową. 3. Symptomy ożywienia gospodarczego (VIII-X w.) Renesans karoliński. Karol Wielki poprzez zorganizowanie silnego państwa stworzył przesłanki do rozwoju gospodarczego. Zreformował on system pieniężny: podstawową jednostką monetarną był srebrny funt karoliński (libra) wagi 409 g, który dzielił się na 20 solidów lub 240 denarów; karolińska reforma monetarna stała się wzorcem dla licznych krajów w okresie Średniowiecza. Popierano handel, w tym dalekosiężny - z Bizancjum. Zaktywizował się handel na Renie, pośrednictwem handlowym zajmowali się Sasi, Fryzowie i kupcy żydowscy. Zachodnia Europa znalazła się pod wpływem gospodarki i kultury' arabskiej rozwijającej się na Półwyspie Pirenejskim. Rozwój rolnictwa i otwarcie gospodarki przyspieszyły procesy osadnicze (zagospodarowanie terenów leśnych poprzez karczowanie) oraz wprowadzenie nowej uprzęży dla koni i podków, co pozwoliło zwiększyć ich siłę pociągową a tym samym wydajność pracy. Upowszechniał się nowy system uprawy ziemi - tzw. dwupolówka (połowa użytkowanego areału była obsiewana, druga zaś leżała ugorem), co sprzyjało racjonalniejszej gospodarce rolnej i podtrzymywało urodzajność gleby. Rola zakonów. W pierwszych wiekach swego istnienia chrześcijaństwo związane było z miastami, natomiast na wsi żyli nadal wyznawcy religii pogańskich (z łac. pagani - wieśniacy, stąd "poganie"). Dopiero działalność mnichów (życie monastyczne) od IV-V w. rozpoczęła chrystianizację ludności wiejskiej i wypieranie starych wierzeń. Klasztory stały się ośrodkami życia umysłowego (zachowanie się łaciny klasycznej w monasterach irlandzkich, przepisywanie ksiąg przez zakon benedyktynów we Włoszech) oraz gospodarczego (centra rzadkiego rzemiosła np. złotnictwa, wyrobu szkła, a także wydajnego rolnictwa - uprawa winnej latorośli). GOSPODARKA EUROPEJSKA W OKRESIE ROZKWITU ŚREDNIOWIECZA (XI-XIII W.) 1. Główne rysy rozwojowe epoki Od XI stulecia zachodnia Europa weszła w okres ekspansji gospodarczej, z którą związany był rozwój kultury, tzw. Odrodzenie XII wieku (powstawanie uniwersytetów, rozwój nauki) oraz ekspansja polityczna rycerstwa zachodnioeuropejskiego na Bliski Wschód (krucjaty, 1096-1291; zdobycie Konstantynopola, 1204; powstanie Cesarstwa Łacińskiego), a także na teren Półwyspu Pirenejskiego (reconąuista powoduje wyparcie Maurów, tj. muzułmanów i ograniczenie ich władzy politycznej do emiratu Grenady). Walka o zwierzchnictwo nad Europą toczona między cesarstwem a papiestwem, zakończyła się zdobyciem supremacji przez papieży, 7 upadkiem cesarstwa i utrzymywaniem się rozbicia politycznego Niemiec i Włoch. Inwazja ludów mongolskich na wschodnią Europę doprowadziła do podboju przez nie Rusi Kijowskiej. Powszechne było rozdrobnienie feudalne państw europejskich i znaczne osłabienie w nich władzy centralnej. 2. Rozwój sił wytwórczych Intensyfikacja rolnictwa. Zakończenie niszczących najazdów normańskich, węgierskich i arabskich przyniosło od XI w. znaczący rozwój osadnictwa i rolnictwa. Poddawano uprawie tereny dotychczas nie użytkowane (puszcze, nieużytki), co w praktyce wyczerpało możliwości rozwoju rolnictwa zachodniej Europy metodami ekstensywnymi (przez powiększanie terenów uprawnych). Wprowadzano nową technikę rolną: ciężki pług do głębszej orki, zaprzęg konny z miękkim chomątem, nawożenie obornikiem (jako rezultat rozwoju hodowli). Szczególne znaczenie miało upowszechnienie trójpolówki - w miejsce stosowanej dotychczas dwupolówki czy systemu wypaleniskowego (powszechnego na terenie wschodniej Europy). Trójpolówka polegała na podziale upra- wianego obszaru na trzy pola: na jednym siano zboża jare, na drugim - ozime, trzecie pole ugorowało. Pozwoliło to zwiększyć użytkowany areał o 1/6 w porównaniu z dwupolówką. System trójpolowy rozpowszechniał się w Europie w XII-XIV w., na Wschód docierał poprzez osadnictwo z zachodniej Europy. Postęp techniczny poza rolnictwem. Poważny wpływ na podniesienie poziomu gospodarczego zachodniej Europy miała cywilizacja arabska. Za pośrednictwem Maurów z Hiszpanii upowszechniały się nowe źródła energii: młyny wodne i wiatrowe (wiatraki). Ulepszano obróbkę żelaza, kamienia i drewna. Rozwijało się hutnictwo i produkcja metalowa w Styrii, Karyntii, Westfalii oraz w wielu regionach Francji i Anglii; w XIV w. wprowadzono miechy hutnicze napędzane wodą. W sukiennictwie od XII w. zastosowano folusze także poruszane siłą wody. Osadnictwo. W okresie od XI w. do początków XIV w. liczba ludności w Europie podwoiła się (z 40 do 80 min). Spowodowało to względne przeludnienie zachodniej Europy i wywołało ruchy migracyjne ludności z zachodu na wschód: wzdłuż wybrzeży Bałtyku (aż do Inflant), na ziemie polskie i wzdłuż Dunaju, na Bałkany. Ta tzw. kolonizacja niemiecka połączona była z aktywnością polityczną (niemieckich zakonów rycerskich) oraz handlową (kupców, głównie niemieckich), intensyfikowała życie gospodarcze środkowej Europy, przenosiła tu postęp techniczny, upowszechniała nowe formy organizacji wsi i miast oraz nowe stosunki społeczne (rentę czynszową). 3. Odrodzenie gospodarki towarowej Podział pracy. Intensyfikacja rolnictwa przyniosła wzrost plonów i nadwyżki produkcyjne, które po części - w postaci renty feudalnej - przechodziły w ręce właścicieli, po części mogły być wymienione na produkty rzemiosła. W ten sposób odradzała się -po okresie zastoju wczesnofeudalnego - gospodarka towarowa. Jej konsekwencją był społeczny podział pracy: wyodrębniła się pro- dukcja rolnicza i pozarolniczą, którą zajmowali się rzemieślnicy. Natomiast pośrednictwem w wymianie towarowej trudnili się kupcy. Rzemieślnicy i kupcy skupiali się w miastach - osadach istniejących w Starożytności i odradzających się na nowo w warunkach ożywienia gospodarczego. Powstawały też całkiem nowe miasta. Zmiany w strukturze wsi. Wykształcenie się gospodarki towarowej spowodowało zmiany w funkcjonowaniu włości feudalnej. Panowie feudalni, którzy potrzebowali pieniędzy na zakup artykułów luksusowych i rzemieślniczych, likwidowali własne gospodarstwa (tzw. rezerwę pańską), zamiast danin w naturze i robocizn pobierali rentę pieniężną (czynsz), ziemię zaś wydzierżawiali. Zjawisko zamiany pańszczyzny na czynsze, zwane komutacją, dokonywało się w ciągu XIII w. w zachodniej Europie powoli. Korzyści były obopólne: feudał miał pieniądze, chłop zaś - swobodę gospodarowania i lepsze prawo do ziemi. Przyczyny tych zmian nie tkwiły wyłącznie w upowszechnianiu się gospodarki towarowej. Dużą rolę odegrały też inne czynniki: ruchy kolonizacyjne (odpływ ludności na wschód), klęski głodu, wyludnienie pewnych obszarów na skutek wojen i epidemii. 5. Rozwój miast europejskich Czynniki miastotwórcze. Za miasto zwykło się w Średniowieczu uważać osadę posiadającą samorząd i rządzącą się prawem miejskim. Bardzo ważnym wyróżnikiem był wygląd zewnętrzny osady (rozplanowanie zabudowy, rynek, ulice, mury obronne, ważne budynki użyteczności publicznej). Z ekonomicznego punktu widzenia miastem była osada, która w odróżnieniu od wsi sku- piała ludność nierolniczą, zajmującą się rzemiosłem i handlem, oraz pełniła rolę ośrodka rynku lokalnego. Miasta europejskie częściowo były kontynuacją miast istniejących na terenie imperium rzymskiego, odradzających się po ustaniu wędrówek ludów (od VIII i IX w.). Reszta miast powstawała w Średniowieczu w wyniku działania różnego rodzaju czynników miastotwórczych. U ludów germańskich i słowiańskich miasta rozwijały się jako osady położone wokół ośrodków władzy feudalnej - grodów obronnych (tzw. podgrodzia), skupiające rzemieślników. Rolę miastotwórczą pełniły też ośrodki kościelne (siedziby biskupstw i klasztorów, miejsca kultu religijnego, miejsca pielgrzymek). Miasta sytuowały się nadto: na przecięciu dróg handlowych, nad brodami rzecznymi, nad zatokami morskimi itp. Zasadnicze znaczenie miały jednak celowe działania władzy administracyjnej rozwijającej sieć miejską poprzez zakładanie (lokację) nowych miast. Ustrój miast. Początkowo miasta nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich: stanowiły one własność władcy, bądź feudałów świeckich czy duchownych, ich mieszkańcy zaś byli poddanymi i świadczyli panu rentę feudalną (w formie czynszów lub wyrobów rzemiosła). Stosunkowo dużymi swobodami cieszyli się kupcy, którzy z racji swego zawodu związanego z ruchliwym trybem życia unikali podporządkowywania się władzy feudalnej. Oni też prawdopodobnie stali się inicjatorami walk o autonomię miast. W okresie XI-XII w. miasta zachodniej Europy toczyły walki o wolność osobistą mieszkańców oraz o samorząd pod przewodnictwem tzw. komun miejskich (communitas - wspólnota). Wolność uzyskiwano poprzez krwawe powstania (na terenie Flandrii czy Lombardii) bądź drogą pokojową - przez wykupienie od feudała przywileju nadającego miastu prawa miejskie i samorząd (najstarszy taki dokument pochodzi z 1077 r. i dotyczy wykupienia wolności przez miasto Cambrai we Flandrii). W środkowej Europie miasta istniejące już wcześniej uzyskiwały przywileje lokacyjne, które nadawały im prawa miejskie. Na ziemiach polskich były to lokacje na prawie niemieckim, czyli według wzorów prawnych stosowanych w miastach niemieckich (wzorcem był Magdeburg lub Lubeka, stąd prawo magdeburskie lub lubeckie). Samorząd miejski oznaczał możliwość: * wybierania własnych organów władzy: rady miejskiej z burmistrzem na czele; * organizowania własnych sądów zastępujących sąd pana feudalnego; * posiadania własnej siły zbrojnej (milicja miejska); * prowadzenia własnej polityki gospodarczej i finansowej (ustalanie i egzekwowanie opłat celnych i podatków, kontrola nad 10 produkcyjnej bądź handlowej, przez co przyczyniają się do przyspieszonego wzrostu gospodarczego danego kraju; przejawem 11 narastania stosunków kapitalistycznych jest rozwój produkcji przemysłowej. Niektóre z powyższych cech występowały w przedkapitalistycznych fazach rozwoju gospodarczego (np. produkcja towarowa, obrót towarowy), co upoważnia niektórych badaczy do szukania elementów kapitalizmu już w Starożytności. Jest to jednak mylenie pojęcia gospodarki towarowej (na ogół istniejącej w formacjach wczesnych, ale bardzo ograniczonej) ze stosunkami ka- pitalistycznymi. Te ostatnie rozpowszechniały się w Europie stopniowo w okresie XVI-XVIII w.; praktycznie można przyjąć lata 1450—1750 jako etap genezy stosunków kapitalistycznych. Okres ten można podzielić - z punktu widzenia przebiegu koniunktury gospodarczej - na dwa podokresy: 1) lata 1450—1600 - charakteryzujące się silną ekspansją gospodarki europejskiej; 2) lata 1600-1750 - charakteryzujące się zmienną koniunkturą gospodarczą (tzw. kryzys XVII stulecia). GOSPODARKA EUROPY W LATACH 1600-1750. EPOKA DEPRESJI I PRZEMIAN 1. Główne procesy polityczne i gospodarcze epoki W okresie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. następuje dalsze umocnienie się obecności Europejczyków na kontynentach amerykańskim i azjatyckim. Państwa iberyjskie (Portugalia i Hiszpania) zostająjednak zastąpione przez dynamicznie rozwijające się Holandię i Anglię. Do dwójki tej w XVII w. próbuje dołączyć Francja. Definitywnie skończyło się trwające od XIV stulecia zagrożenie tureckie (po klęskach imperium ottomańskiego w końcu XVII w.). Do krajów cywilizacji europejskiej włączała się stopniowo na przełomie XVII i XVIII w. Rosja, która już wcześniej podjęła własną ekspansję w kierunku północnej Azji (Syberia). W XVIII w. ostatecznie ukształtował się system równowagi europejskiej, w której decydującą rolę odgrywały Francja, Anglia (od 1707 r. - Wielka Brytania), Austria, Rosja i nowa siła polityczna - Prusy. W sferze społeczno-gospodarczej epoka 1600-1750 cechuje się nasileniem procesów kształtujących genezę kapitalizmu (rewolucje burżuazyjne w Niderlandach i Anglii, procesy przyspieszonej akumulacji kapitałów, merkantylistyczna polityka państw). Jednocześnie stulecie 1620-1720 jest postrzegane jako kryzys koniunktury światowej (tzw. kryzys XVII stulecia), który dotknie przede wszystkim kraje leżące na wschód od Łaby. Rewolucje w Niderlandach i w Anglii. Szerząca się w Niderlandach reformacja spotkała się z ostrym przeciwdziałaniem Habsburgów hiszpańskich panujących tutaj od 1556 r. Prześladowania wywołują powstanie arystokracji i mieszczaństwa oraz ostateczne oderwanie się w 1581 r. Niderlandów północnych, które utworzyły Republikę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, potocznie zwaną - od najsilniejszej prowincji - Holandią. Niderlandy południowe (z Antwerpią) pozostały we władaniu Hiszpanii. Ostatecznie niepodległość Holandii została uznana przez Hiszpanię w 1648 r. (po wojnie trzydziestoletniej). Nowe państwo, z dawnymi tradycjami rozwiniętego przemysłu i handlu, przez przewrót rewolucyjny dokonany w duchu antyfeudalnym stworzyło po- myślne warunki do rozwoju elementów kapitalizmu. Od połowy XVII w. ukształtowały się tu rządy bogatej burżuazji. W latach 1640-1660 obalone zostały rządy absolutne w Anglii, ostatecznie w 1688 r. usunięto z tronu dynastię Stuartów. Rewolucja angielska XVIIw. była walką nowej szlachty (gentry - przywódca 01iver Cromwell) oraz mieszczaństwa o władzę polityczną, a pośrednio o większe wolności gospodarcze, które nie hamowałyby przedsiębiorczości mieszczaństwa i związanej z nią interesami nowej szlachty. Zwycięstwo było połowiczne: burżuazja nie zdobyła jeszcze władzy politycznej (reprezentacji w parlamencie), ale uzyskała liczne korzyści ekonomiczne (zniesienie reglamentacji życia gospodarczego) oraz prawne (nietykalność osobista, tzw. Habeas Corpus Act, 1679). Kryzys XVII wieku. Na okres XVII w., a dokładniej na lata 1620-1720 datuje się spadek tempa rozwoju gospodarczego. W ekonomice europejskiej dało się wyraźnie odczuć skutki wojen, przede wszystkim wojny trzydziestoletniej (1618-1648), wyniszczającego starcia między głównymi potęgami europejskimi. Wojna dotknęła głównie kraje niemieckie: obniżyło się zaludnienie, pojawiły się "pustki", spadła produkcja rolna. Wyniszczające wojny dotknęły również w XVII w. ziemie polskie, obszary nadbałtyckie (Inflanty), Rosję i państwo tureckie. Okres stagnacji przeżywał handel międzynarodowy: dwie główne strefy handlowe - śródziemnomorska i bałtycka - straciły na znaczeniu (por. rys. 14). Zmalały po 1620 r. znacznie obroty handlowe między wschodem a zachodem przez Bałtyk, drastycznie spadł wywóz zboża z Gdańska. W 1669 r. rozwiązała się Hanza niemiecka. Handel kolonialny również miał trudne warunki rozwoju, a zyski z niego były skromne. Najsilniej kryzys XVII wieku odczuła środkowowschodnia Europa (wschodnie Niemcy, Czechy, Polska, Rosja, Bałkany). Spadła tu wydajność przymusowej pracy pańszczyźnianej chłopów i skończyła się dobra koniunktura dla eksportu płodów rolnych. Kryzys w rolnictwie odbił się negatywnie na sytuacji miast (brak popytu na wyroby rzemieślnicze). Ustrój polityczny oparty na monopolu władzy szlacheckiej wkroczył w fazę kryzysową (anarchia ustrojowa w Polsce). Konsekwencją kryzysu XVII stulecia były rozwiązania rewolucyjne, jak w Niderlandach i w Anglii, lub narastający opór chłopstwa (powstania, zbiegostwo) - we wschodniej Europie. Merkantylizm - teoria i praktyka. Dążenie nowożytnych państw europejskich , do zbudowania potęgi ekonomicznej znalazło podbudowę w myśli ekonomicznej merkantylizmu (od włoskiego mercante • kupiec). Kierunek ten, rozwijający się przede wszystkim w XVII w., wydał wielu teoretyków i myślicieli ekonomicznych. Do najwybitniejszych należeli Francuzi: Jean Bodin, Antoine de Montchretien (twórca pojęcia "ekonomia polityczna", 1613), Barthelemy de Laffemas (1545-1612, generalny kontroler handlu za Henryka Iv, uznawany za prekursora merkantylizmu), Jean Colbert (1619-1683, minister finansów za Ludwika XIV) oraz Anglicy: Thomas Mun (1571-1641, dyrektor Kompanii Wschodnioindyjskiej), Thomas Gresham (1519-1579), Daniel Defoe (1660-1731), William Perty (1623-1687, twórca tzw. arytmetyki politycznejporównawczej statystyki gospodarczej). Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Skoro więc kruszce decydują o potędze kraju, winno się wszelkimi sposobami powiększać ich zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktykowany przez Hiszpanię (bulionizm - od bul/żon sztaba złota lub srebra) nie zdał egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz "wyciekały" z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za środki osiągania tego celu uznano: 1)