Kreditni rizik u bankarstvu-Seminarski rad-Bankarstvo i finansije 3-Ekonomija, Maturalni radovi od Bankarstvo i finansije

Preuzmite Kreditni rizik u bankarstvu-Seminarski rad-Bankarstvo i finansije 3-Ekonomija i više Maturalni radovi u PDF od Bankarstvo i finansije samo na Docsity! Univerzitet Crne Gore Ekonomski fakultet – Podgorica Kreditni rizik u bankarstvu diplomski rad Mentor: Dr Slobodan Lakić Kandidat: Iva Asanović 03/83 Podgorica, 2007. godine 2 SADRŽAJ: Uvod....................................................................................................................................3 I Krediti i definisanje finansijskog rizika........................................................................4 1. Definisanje finansijskog rizika...............................................................................4 2. Ekonomsko značenje kredita..................................................................................5 II Pojam i pojavni oblici kreditnog rizika.......................................................................7 1. Portfolio rizik..........................................................................................................7 2. Trgovinski-transakcioni rizik..................................................................................7 3. Parametri kreditnog rizika.......................................................................................8 4. Rizik zemlje............................................................................................................8 III Stubovi kreditnog rizika i rizik pojedinačne transakcije.......................................10 1. Stub I: Rizik pojedinačne transakcije...................................................................11 2. Stub II: Portfolio rizik...........................................................................................13 3. Rizik individualne linije........................................................................................15 IV Bazelski standardi......................................................................................................21 1. Preporuke Bazela I................................................................................................21 2. Bazelski standard II..............................................................................................21 3. Operacionalizacija kreditnog rizika kroz Bazel II................................................22 4. Primjena Bazela II u zemljama u razvoju.............................................................23 V Kontrola rizika i implementacija bazelskih standarda u Crnoj Gori.....................24 Zaključak.........................................................................................................................32 Literatura.........................................................................................................................34 5 kreditnih zahtjeva pouzdanih komitenata. Ako banka ne može na vrijeme prikupiti gotovinu, vjerovatno će izgubiti velik broj svojih komitenata i podnijeti gubitke u zaradi za svoje vlasnike. U slučaju da potraje nedostatak gotovine, to može dovesti do nenadane navale ulagača za isplatom uloga, pa čak i do krajnje propasti banke. Nemogućnost banke za ispunjavanje svojih likvidnijih potreba uz razumne troškove često je glavni signal da je ta banka u ozbiljnim problemima. Rizik kamatne stope. Banke takođe se suočavaju sa rizikom koji utiče na njihov raspon tj. opasnost da će se zarada od prihodonosne aktive smanji ili da će se kamatni troškovi značajnije povećati, smanjujući raspon između prihoda i rashoda, a time i neto prihod. Promjene u rasponu između prihoda i rashoda banke obično se odnose bilo na odlike menadžmenta o portfelju, bilo na rizik kamatne stope- vjerovatnost da će promjenljive kamatne stope rezultirati značajnim povećanjem ili smanjenjem vrijednosti i povrata od aktive banke. Operativni rizik. Banke se suočavaju sa operativnim rizikom zbog mogućih nedostataka u kontroli kvaliteta, neučinkovitosti u proizvodnji i davanju usluga ili zbog običnih grešaka u procjeni menadžmenta, te promjene u konkurenciji kako novi dobavljči finansijskih usluga ili napuštaju tržišno područje određene banke. Valutni rizik. Veće se banke suočavaju sa valutnim rizikom koji proizilazi iz poslova sa stranom valutom. Najutrživije svjetske valute se kreću uporedo s promjenjivim uslovima na tržištu. Banke koje trguju ovim valutama za sebe i za svoje komitente stalno se izlažu riziku nepovoljnih kretanja cijena i na kupovnoj i na prodajnoj strani ovog tržišta. Rizik od kriminalnih radnji. Prevare ili krađe službenika ili direktora banaka mogu jako oslabiti banku i, u nekim slučajevima, dovesti do njezine propasti. 2. Ekonomsko značenje kredita U ekonomskoj i finansijskoj nauci pojam kredita predstavlja privredno-pravi pojam pod kojim se podrazumijeva dužničko-povjerilački odnos u kome povjerilac ustupa pravo raspolaganja novcem dužniku na izvjesno vrijeme i pod izvjesnim uslovima (pokriće, kamata, rok, način otplate itd.) Kredit je, u stvari, privremena usluga koju čini povjerilac dužniku tako što mu ustupa na raspolaganje određenu sumu novca ili neki predmet, što ukazuje da kredit odvaja na neki način pravo raspolaganja od sopstvenosti. Bitno je da kod kredita postoji načelo povratnosti. Kredit se po pravilu daje uz određenu kamatu koja je dužniku ustupljena na privremenu upotrebu i raspolaganje. Sam izraz kredit potiče od latinske rijeci credo, što znaci vjerovati. Prvobitni pojam povjerenja još je bitan kod ličnog kredita, gdje se zadužuje pojedinac, dok se u masovnoj upotrebi kredita, kreditni odnos manje zasniva na ličnom povjerenju, a više na sistemu raznih obezbjeđenja i garancija koja je korisnik kredita dužan da obezbijedi davaocu kredita. Novčani kredit u zemljama trzišne ekonomije izjednačava se sa svim ostalim vrstama robe, iako on ima posebno tržište i posebnu cijenu, koja se izražava u visini kamatne stope. Veliki značaj kredita i njegovog uticaja izražava se u njegovoj mobilizatorskoj ulozi. Bez organizovanog kreditnog angažovanja velike sume novca koje se nalaze u privredi i kod stanovništva bile bi neiskorišćene. Pošto se mobilišu i 6 konćentrišu, ta sredstva se bankarskim kreditima usmjerava tamo gdje su najpotrebnija i najkorisnija, čime se ubrzava reprodukcija i doprinosi jačanju proizvodnih snaga. Finansijski i ekonomski gledano i u zemljama tranzicije kredit ima isti značaj. Kredit se u privrednom životu zemlje može razvrstati prema nizu kriterijuma: Prema obliku u kojem se daje može se podijeliti na naturalni, robnonovčani i novčani. Prema upotrebi tj. namjeni za šta se koriste sredstva mogu biti potrošački i proizvođački, koji se dalje mogu podijeliti na obrtne i investicione kredite. S obzirom na rok odobravanja i naplate krediti mogu biti kratkoročni, srednjoročni i dugoročni. Prema obezbjeđenju kredita postoje lični (personalni) i pokriveni (realni) krediti. Prema uslovima otplate: cijele, obročne i amortizacione kredite. U odnosu na plaćanje kamate mogu se razvrstati na kamatne i beskamatne. S obzirom na oblik u kome su dati imamo eskontne (mjenicne), lombardne (založne), kredite po tekućem računu. Za statističke svrhe je važna podjela na odobrene i iskorišćene kredite, planirane i ne planirane kredite. Takođe, u privrednom životu i finansijskoj praksi mogu se nabrojati sljedeće najznačajniji funkcije kredita: 1. Mobilizatorska funkcija koja se sastoji u prikupljanju odnosno mobilizaciji svih novčanih sredstava koja su u društvu i privredi rascjepkana na brojnim mjestima i usitnjena u rukama mnogih vlasnika, a koja se nalaze privremeno van proizvodne i prometne funkcije. 2. Kredit za reprodukciju omogućuje likvidnost i kontinuitet proizvodnje (prosta reprodukcija), doprinosi ubrzanju i povećanju reprodukcije (proširena reprodukcija) i regulisanju ponude i tražnje na tržistu, što je ujedno i jedna od najvaznijih funkcija kredita.. 3. Kredit obezbjeđuje likvidnost, kontinuitet i stabilnost privređivanja. Ova funkcija dolazi do izražaja u obezbjeđivanju sredstava u periodu dok se proizvodnja ne realizuje, posebno u organizacijama sa sezonskim karakterom proizvodnje i prodaje. 4. Kredit kao regulator ponude i tražnje na tržištu. On omogućava da se kupci na tržištu pojavljuju kao potrošači i onda kada nemaju dovoljno sopstvenih sredstava. 5. Uticaj kredita na medjunarodnu ekonomsku razmjenu je takođe evidentan jer je izvozni kredit postao sredstvo konkurentske borbe, jer se nova tržišta ne mogu osvojiti bez kreditne podrške plasmanu robe. 6. Kredit kao mobilizator razvoja privredno nedovoljno razvijenih područja- ima poseban značaj u međunarodnim privrednim odnosima za razvoj privredno nedovoljno razvijenih zemalja, jer se pomoću njega lakše može prebrodit sopstvena akumulacija i ubrzati razvoj. 7 7. Kontrolna funkcija kredita u privredi predstavlja važan oblik ukupne finansijske kontrole. Pomoću kredita se ostvaruje permanentna kontrola poslovanja preduzeća koja se kreditiraju. II POJAM I POJAVNI OBLICI KREDITNOG RIZIKA U svom poslovanju menadzment u bankama svakodnevno pravi kompromise, između veličine rizika i veličine prihodnih stopa. Kreditni rizik je najbitniji u bankarstvu. Rizik gubitka nastaje uslijed mogućnosti da plasirana sredstva ne budu vraćena kroz amortizaciju kredita. Gubitak može biti kompletan, a može biti i djelimičan ukoliko se dio sredstava ipak amortizuje. Kreditni rizik takođe uključuje detoraciju kreditnog rejtinga preduzeća, što podrazumijeva pad pozicije preduzeća na rejting listi. Međutim, pad rejtinga ne podrazumijeva i gubitak sredstava, mada implicira povećanje mogućnosti gubitka. Takođe pomjeranje faktora rizika u pravcu njegovog rasta, povecava i očekivani tržišni prihod, što je bitan parametar kod sekjuritizacije kredita i kreditnih derivata. 1. Bankarski portfolio Kreditni rizik je posebno kritičan kada dođe do gubitaka sredstava u kreditnim plasmanima ka bitnim klijentima. Postoje različiti oblici gubitaka: kašnjenje u amortizaciji sredstava, restruktuiranje uslova zaduženja, bankrot. Jednostavni incidenti u amortizaciji kredita kao što su manja kašnjenja, sama po sebi ne predstavljaju gubitak. U praksi period tolerancije po pitanju kašnjenja u realizaciji anuiteta iznosi 3 mjeseca. Ukoliko ipak, klijent nije spreman na duži rok da realizuje svoje obaveze banka ima alternative, ili da ide u pravcu konsolidacije klijenta i reprogramiranja kreditnih obaveza, ili da učestvuje u procesu likvidacije subjekata, odnosno njegove akvizacije ili pripajanja drugom nekom subjektu. U ovim procesima gubitak banke je izvjestan. Prema tome, može se zaključiti da gubitak nestaje u situacijama ozbiljnijim od običnog incidenta u plaćanju. Nije lako kvantifikovati kreditni rizik, i pored činjeniće da je iz vremenskih serija moguće derivirati mogućnost neizvršenja obaveza i štopu pokrića uslijed gubitka, koja zavisi od situacije samog subjekta. Takođe je tesko utvrditi korelaciju, međuzavisnost gubitaka ostvarenih u diverzifikovanom portfoliju banke, odnosno utvrditi faktore koji utiču na detoraciju ukupnog portfolija. 2. Transakcioni –trgovinski portfolio Tržište kapitala vrijednuje kreditni rizik emitenata u zajmotrazioca. Kreditni rizik utrživih zajmova je takođe predmet posmatranja rejtinga agencije. Kreditni rizik je ovdje vidljiv kroz „credit spread“, razliku oćekivanog prihoda od „sigurnog“ plasmana, odnosno od prihoda plasmana u obvezniće preduzeća. Mogućnost transakcionog portfolia, jeste njegova prodaja prije nego hartije od vrijednosti dospiju u gubitak. Ukoliko kreditni rejting dužnika se pogorša, hartije od vrijednosti se mogu prodati po nižoj cijeni. U slučaju neočekivanog gubitka pojavljuje se razlika izmedju cijene hartija od vrijednosti prije i poslije objavljivanja gubitka dužnika 10 negativno korelisan sa cijenom, kao i da su troškovi obično pozitivni u odnosu na izvozne prihode. III STUBOVI KREDITNOG RIZIKA3 I RIZIK POJEDINAČNE TRANSAKCIJE- ( „stand-alone risk“ ) Dva najbitnija segmenta ili bloka za praćenje kreditnog rizika jesu rizik individualne transakcije, odnosno „standalone“ rizik i portfolio kreditni rizik. Na toj bazi je i struktuiran prikaz blokova, koji zapravo izrazavaju različite aspekte kreditnig rizika. 1. Stub I: Rizik pojedinacne transakcije Ovaj stub se bavi faktorima rizika, izloženosti riziku, kao i evaluaciji rizika. Faktori povlače rizik, bilo u pravcu detoracije kreditnog rejtinga, bilo u pravcu gubitka. Vjerovatnoća neizvršenja obaveza i detoracija kreditnog rejtinga su osnovni inputi za utvđivanje rizika. Kod implementacije portfolio modela, neophodno je kvantifikovati izloženost, pokriće (odnosno default gubitak- „loss given default“ ) i vjerovatnoću neizvršenja obaveza, odnosno detoraciju rejtinga. Ovo je oblast u kojoj već dugo poznati skor modeli i modeli rangiranja, omogućavaju rangiranje firmi od strane „rejting“ agencija, na temelju dostupnih podataka. Ovi modeli uz korišćenje novih tehnika i modela nove generacije omogućavaju kvantifikovanje faktora rizika što je zahtjev i Bazel II standarda. Rangiranjem se utvrđuje kreditni rizik zajmotražioca. Kod rangiranja postoji više aspekata rizika koje treba utvrditi. Prvi je rizik samog dužnika- zajmotražioca, koji se tiče njegove sposobnosti da zajam otplati u roku. Ovim rangiranje spada u domen spoljnjeg rangiranja, koje sprovode rejting agencije. Drugi aspekt se tiče kolaterala, garancije i neformalne podrška nekog trećeg subjekta samom zajmotražiocu. Ovi faktori se uzimaju u obzir tokom internog rangiranja koje predstavlhja unutrašnju procjenu u banci od strane analitičara rizika. Obuhvatna šema rangiranja treba da utvrdi rizičnost zajmotražioca uzimajuci u obzir garancije i kolateral. Ukoliko se evaluacija zajmotražioca vrši sa stanovišta različitih zahtjeva za zajam, rejting može biti drugačiji, zavisno od ranga seniornosti4 zajma, odnosno ponuđenog obezbjeđenja. Potreba za rangiranjem zajmotražioca je bitna, s obzirom da je vjerovatnoća gubitka bitan input kao i pokriće zajma. Interno rangiranje predstavlja, kao što je rečeno, unutrašnju evaluaciju vjerovatnoće gubitka i kolaterala. Ovo rangiranje je poznato kao Internal Rating-Based, odnosno pristup ocjenjivanja rizika zahtjevan od strane Basel II standarda. Interno rangiranje uzima u obzir externo rangiranje, a zatim se za obije vrste rangiranja utvrđuje frekvencija gubitaka, na temelju podataka iz prošlosti. Pored rangiranja, do vjerovatnoće gubitka stiže se uz korišćenje modela gubitaka. Modeli direktno utvrđuju vjerovatnoću gubitka, i na temelju te vjerovatnoće vrši se rangiranje preduzeća. Razlike između ovih načina mogu se izložiti kao: 3 Bessis, drugo izdanje str.420 4 Seniornost predstavlja nivo prioriteta u naplati potraživanja za slučaj ukoliko bi došlo do situacije da zajmotražilac više nije sposoban da izvršava obaveze u datom roku. 11 • Mogućnost gubitka jeste objektivna, dok je rangiranje rezultat procjene. • Modeli direktno utvrđuju vjerovatnoću gubitaka, bez potrebe statisticke derivacije gubitaka. • Modeli koji utvrđuju mogućnost gubitka, daju neophodan input, za razvijanje modela portfolio rizaka. • Modeli gubitka, zahtijevaju baze podataka o gubicima, kako bi parametri modela bili precizniji. Tehnike rangiranja i kvantifikovanja vjerovatnoće gubitka. Različite tehnike se primjenjuju za modeliranje rangiranja i utvrđivanje vjerovatnoće gubitka, za neke se već može reći i da su prevaziđene. • Metod kreditnog skora je jedna od najstarijih, razvijena od stane Altmana 1968.godine. Tehnika se koristi i za utvrđivanje rejtinga i vjerovatnoće gubitka. Ova tehnika je i dalje primjenjiva i posebno je adekvatna upotrebu kao potrošačkih kredita. Skor predstavlja funkciju finansijskih rizika i varijabli. Tehnika kreditnog skora diferencira rizične od nerizičnih firmi. Zavisno od skora firma je više ili manje rizična za kreditiranje. Kada je vrijednost skora utvđena, mogućnost gubitka zavisi od veličine skora, razlikujući se od jedne do druge firme. • Logit-probit tehnika dozvoljava direktno modeliranje relacija izmađu posmatranih varijabli i utvrđivanje rejting klasa, odnosno vjerovatnoće gubitka. Ova je metodologija poznata kao RiskCalc, koja se primjenjuje u cilju klasifikovanja vjerovatnoće gubitka. Ova tehnika diferencira preduzeće kao rizične, dajući vrijednost od 0 do 1, kao vjerovatnoću gubitka. • Opcioni teorijski pristup polazi od pretpostavke da akcionari kompanije imaju interes da prodaju imovinu radije nego da plate obaveze koje proizilaze iz zajma. Ovaj interes akcionara polazi od pretpostavke da je vrijednost imovine manja od vrijednosti zajma. Ovaj pristup posmatra imovinu preduzeća kao put opciju, gdje se pripadajuća aktiva prodaje zajmodavcu sa ciljnom cijenom, koja predstavlja velicinu duga. KMV model je takođe primjenjiv za preduzeća koja nijesu organizovana u formi akcionarskog društva. • Ekonometrijski model gubitaka ili CPV jeste tehnika koja povezuje štopu gubitaka portfolio segmenta sa cikličnim kretanjima privrednih djelatnosti i ekonomije date zemlje. Model se zasniva na dva bazična dijela. Prvi blok koristi logit funkciju, koja na osnovu ekonomskih varijabli kvantifikuje vjerovatnoću gubitka u intervalu od 0 do 1. Drugi blok faktora, koji su input logit funkcije. Model zahtijeva distribuciju gubitaka , kao i kretanje ekonomskih faktora u prošlosti koji uticu na kreditni rejting dužnika, karakterističnih za datu zemlju odnosno privrednu djelatnost. 12 • Credit spread5 je sljedeca tehnika kvantifikacije vjerovatnoće gubitka, koji se u ovoj tehnici derivira kroz analizu tržisnog credit spread-a. Tehnika procjenjuje vjerovatnoću gubitaka, rizik detoracije kreditnih rejtinga dužnika i pokriće rizika- kolateral. On je modeliran tako da zavisi od faktora kreditnog rizika. Model se zasniva na utvrđivanju vrijednosti rizičnog duga, putem diskontovanja vrijednosti očekivanog cash flow-a, sa diskontnim faktorom, koji se saštoji od nerizične stope plus dati rizik gubitka. Faktori kreditnog rizika. KMV model koristi vrijednosti aktive preduzeća kao faktor rizika. CPV koristi ciklična kretanja privrede, odnosno makroekonomskih varijabli kao faktor rizika. Korelacija između individualne kompanije i makroekonomskih varijabli, proizilazi iz činjeniće da se generalni uslovi poslovanja reflektuju na vrijednost aktive preduzeća. Portfolio modeli, koji se zasnivaju na korelaciji, koriste jedan od ova dva pristupa. Drugi modeli koriste empirijske podatke o distribuciji gubitaka po rejting klasama, ali ne uspostavlja odnos između pomenutih faktora i distribucije vjerovatoće gubitaka. Izloženost gubitku i pokriće. Neizvjesnost po pitanju rizika gubitaka, izražena je kroz parametre izloženost riziku u stanju neizvršenja obaveza („Exposure at default“- EAD) i gubitak uslijed nemogućnosti naplate zajma („Loss given default“- LGD). Kretanje ovih parametara u budućnosti je neizvjesno. Izloženost riziku EAD kako sam naziv govori, predstavlja visinu potraživanja banke, po osnovu zajma, od zajmotražilaca koji su dospjeli u stanje kada nijesu sposobni da izvršavaju obaveze. Za bankarski portfolio projektovani su samo zaključeni kreditni plasmani, mogućnost većih plasmana zaviše od poslovne politike banke i tražnje za kreditima. Po pravilu kreditni rizik je nezavistan od tržišnih pomjeranja. Pokriće rizika predstavlja poseban aspekt kreditnog rizika, budući da gubitak predstavlja razliku između realizovanog pokrića i potraživanja po osnovu zajma. Novi Bazelski standardi predpostavljaju određeni stepen pokrića, kao mjere za smanjivanje gubitka uslijed rizika. Takođe, rizik postoji i u slučaju garancija. Između zajmoprimca i jemca može poštojati zavisnost u gubicima. Kada zajmoprimac izgubi sposobnost izvršenja kreditnih obaveza, uslijed dejstva određenih faktora, išto se dešava i sa jemćem.6 Procjena kreditnog rizika. Knjigovodstvena vrijednost plasiranog zajma ostaje konstantna, uprkos detoracije kreditnog rejtinga dužnika. Modeli kredirnog rizika prepoznaju samo mogućnost gubitka. Mark-to-market model mijenja vrijednost zajma, kako se mijenja njegova rizičnost. Ovaj proces diskontuje cash-flow, koji nastaje amortizacijom zajma, koristeći kao diskontnu štopu „ne rizičnu“ kamatnu štopu, plus credit spread, koji korespondira sa procijenjenim rizikom. Ova evaluacija izrazava puni efekat detoracije kreditnog rejtinga, što je efektnije, za razliku od modela koji isključivo prepoznaju vjerovatnocu gubitka. Tehnike za procjenu migracije rejtinga baziraju se na distribuciji faktora kreditnog rizika, kao što su vrijednost aktive preduzeća i makro 5 Credit spread predsavlja razliku imeđu prihoda nerizičnih instrumenata, kao što su obveznice centralne banke i prihoda obveznice sa razlicitim stepenom rizika. 6 Dva preduzeća koja pripadaju istoj grani i pogođena su negativnim tržišnim dešavanjima (ulazak snažnog konkurenta na tržište). 15 3. RIZIK INDIVIDUALNE KREDITNE LINIJE Parametri kreditnog rizika. Tema ovog poglavlja biće parametri rizika individualne kreditne linije. Kreditni rizik je potencijalni gubitak u slučaju da dužnik ne može da izmiri svoje obaveze, ili u slučaju da dođe do detoracije kreditnog rejtinga dužnika. Najbitnije komponente ovog rizika su: izloženost riziku („exposure at default“- označava se skraćenicom ED), vjerovatnoća neizvršenja obaveza („default probabilities“-označava se kraćenicom DP) i gubitak uslijed neizvršenja obaveza („Loss given default“- LGD). Izloženost predstavlja iznos sredstava koja se nalaze pod rizikom. Vjerovatnoća neizvršenja obaveza, odosno vjerovatnoća detoracije kreditnog rejtinga, govore o statističkoj vjerovatnoći da zajmoprimac neće vratiti sredstva u roku, odnosno da će se pogorsati pripadajući mu kreditni rejting. Pokrića smanjuju gubitak sredstava u slučaju neizvšenja obaveza. Pokrića mogu biti u formi garancija i kolaterala. Tradicionalni pristup kreditnog rizika odnosi se na dužnike, preduzeća odnosno finansijske institucije. Međutim, i pored modela za kontrolu rizika, identifikovanje i konrola rizika je i dalje izazov. Izloženost riziku ili kako se u ango-saksonskoj literaturi navodi „Exposure at risk“, predstavlja iznos sredstava koja će se u vidu zajmova plasirati u vremenskoj perspektivi. U praksi, izloženost riziku jeste zajednička varijabla za kreditni rizik. Menadzment kreditnog rizika postavlja limite na iznos koji može biti odobren preduzeću, privrednoj grani odnosno regionu. Izloženost riziku predstvalja „kvantitet“ rizika, odnosno iznos preostalih potraživanja po osnovu plasiranog zajma. Izloženost se može uzeti u knjigovodstvenom iznosu ili prema modelu mark-to-market. Procjena gubitka uslijed korišćenja knjigovodstvene vrijednosti ne uzima u obzir detoraciju kreditnog rejtinga, koja se ne realizuje u knjigovodstvenoj vrijednosti, ali povećava mogućnost neizvršenja obaveza zajmoprimaoca. Mark-to-market model izražava detoraciju kreditne vrijednosti, time što se povećava rizik, povećava se i faktor diskontovanja, čime se realna vrijednost zajma umanjuje. Sam obim sredstava plasiran u zajmove nije dovoljan da izrazi izloženost riziku, već se kao adekvatniji parametar uzima veličina sredstava plasirana u zajmove, kod kojih dužnik ne izvršava obaveze. Ovaj parametar se označava terminom „Exposure at Default“ (EAD). Kod terminski definisanih zajmova lako je utvrditi iznos sredstava koja se u vremenskom horizontu nalaze pod uticajem rizika. Međutim za većinu zajmovnih plasmana ne može se utvrditi iznos sredstava koji će se naći pod rizikom, budući da je zajmoprimcu data mogućnost da u datom periodu, vuče zavisno od sopstvenih potreba, određeni iznos sredstava. Za bankarske zajmove relevantna je podjela na „on balance sheet“ i „of balance sheet“ transakcije. Podaci koji definisu izloženost riziku su: • Iznos i ročnost ugovorenog zajma. • Šema amortizacije terminski definisanog zajma • Ročnost prava vučenja tranši raspolozivog zajma • Tekuće korišćenje iznosa raspoloživog zajma 16 Za veliki broj zajmovnih plasmana zajmotržiocu je ostavljeno da vuče sredstva po sopstvenoj potrebi do određenog limita. Ugovorene kreditne linije su „on balance sheet“ za iznos sredstava koja su povučena , odnosno „of balance sheet“ za iznos sredstava koja nijesu povučena, ali koje zajmotražilac može iskoristiti u datom periodu. Neizvršavanje kreditnih obaveza i migracija rizika. Rizik neizvršenja obaveza predstavlja vjerovatnoću da klijent neće izvršiti svoje obaveze. Postoji nekoliko situacija koje se mogu tretirati kao neizvršene obaveze. Pomjeranje-migracija kreditnog rizika, može biti u pravcu većeg rizika, tačnije pomjeranje ka klasama nižeg rejtinga (detoracija kreditnog rejtinga). Takođe pomjeranje može biti i u pravcu smanjenja rizika, dakle ka klasama višeg rejtinga. U slučaju neizvršenja obaveza utvrđuju se gubici. 1) Definicija neizvršenja kreditnih obaveza Nekoliko je definicija neizvršenja obaveza dužnika koje proističu iz zajma. Za kreditni rizik se u engleskoj terminologiji češto koristi izraz default risk, pri čemu default nastaje u tri slučaja: • Prvi, ukoliko dužnik ne izvrši plaćanje po kreditnom ugovoru ni poslije najmanje 3 mjeseca od momenta dospijeća. • Drugi slučaj, ako dužnik prekrši neku od zaštitnih klauzula u kreditnom ugovoru. Tada se po automatizmu pokreću pregovori između banke i dužnika, a u protivnom banka zahtijeva da dužnik vrati cjelokupni dug. • Treće, ekonomski default nastaje kada ekonomska odnosno tržišna vrijednost aktiva dužnika padne ispod vrijednosti njegovog duga. Pri tome ekonomska vrijednost duga predstavlja vrijednost očekivanih novčanih budućih tokova- cash flows, diskontovanih na sadašnji trenutak adekvatnom diskontnom štopom. Naime, ako tržišna vrijednost aktive dužnika padne ispod tržišne vrijednosti duga, onda to znači da su sadašnja očekivanja budućih novčanih tokova takva da se dug ne može vratiti. Ipak, u ovom slučaju, kreditor tj.banka nema pravo da pokrene pravni postupak protiv dužnika.8 2) Neizvšavanje obaveza i vjerovatnoća migracije. U nekim situacijama postoji unakrsno neizvršavanje obaveza što je karakteristično za krizu likvidnosti u privredi (kada dolazi do nelikvidnosti u čitavom reproduktivnom lancu). U ovakvim situacijama zajmodavac po pravilu redefiniše uslove amortizacije zajma, ukoliko to ne uradi, postoji mogućnost da zajmoprimac-dužnik bankrotira. Za praćenje mogućnosti ekonomskog default-a, koga kako je rečeno karakteriše pad vrijednosti aktive duznika ispod vrijednosti zajma, primjenjuje se model Merton-a (1974). Takođe ovaj se pristup, u cilju utvrdjivanja vjerovatnoće neizvršenja obaveza koristi i u modelu KMV Credit Monitor. Rejting agencije smatraju da do neizvršenja obaveza dolazi kada se anuiteti ne placaju shodno planu amortizacije kredita. Novi Bazelski standardi situaciju redefinisanja kreditnih obaveza uslijed nelikvidnosti dužnika- zajmoprimca, tretiraju takođe kao default- neizvršenje obaveza. Bazelski standardi takođe nalazu i evidenciju frekvencije neizvršenja obaveza u prošlosti. Ova frekvencija se prati po klasama rejtinga i iz nje se 8 Ćirović, Bankarstvo, glava 20, strana 332. 17 derivira vjerovatnoća neizvršenja obaveza. Kada se utvrdi rejting zajmoprimca poznata je i frekvencija neizvršenja obaveze date rejting klase u prošlosti. Ekonomski default se razlikuje od pravnog tretmana neizvršenja obaveza, ali su značajne za predviđanje ove mogućnosti. Vjerovatnoća pomjeranja kreditnog rejtinga jeste vjerovatnoća da će se kreditni rejting preduzeća pomjeriti iz jedne klase u drugu klasu. Neizvršenje obaveza predstavlja fazu detoracije kreditnog rejtinga i predstavlja posebnu klasu. U slučaju neizvršenja obaveza gubitak se materijalizuje kroz vrijednost preostalog duga, koji ne biva pokriven realizacijom kolaterala. Vjerovatnoća migracije zavisi od evidentiranih podataka iz prošlosti. Migracija u bilo kom smjeru ne mijenja knjigovodstvenu vrijednost zajma, ali se mijenja vjerovatnoća neizvršenja obaveza. Mark-to-market metodologija vrijednuje promjene u kreditnom rejtingu, budući da se diskontovanje budućih novčanih tokova kroz amortizaciju, vrši faktorom diskontovanja koji zavisi od credit spread-a.9 Credit spread se razlikuje zavisno od klase rejtinga. Podaci iz prošlosti daju nam frekvenciju neizvršenja obaveza, zavisno od toga što je postavljeni kriterijum za utvrđivanje situacije koja se podrazumijeva pod neizvršavanje obaveza. Rejting agencije daju frekvenciju neizvršenja obaveza, koja nastaje uslijed kašnjenja većeg od 90 dana. Neke centralne banke evidentiraju podatke koje se odnose i na bankrot-likvidaciju i neblagovremeno izvršavanje kreditnih obaveza u prošlosti. Nedostatak ovih podataka jeste da oni ne iskazuju vjerovatnoću neizvršenja obaveza po klasama rejtinga, kao što je to slučaj sa rejting agencijama. Banke vrše interno rangiranje zajmoprimaoca, koristeći se rejtingom datim od strane agencija. Agencije rangiraju sposobnost zajmoprimca za preuzimanje konkretne finansijske obaveze (issue-specific credit ratings), kao i za opšti kreditni rejting zajmoprimca (issuer credit ratings). Vjerovatnoća neizvršenja obaveza proizilazi iz frekvencije neizvršenja obaveza date klase rejtinga u prošlosti. Banka vrši analizu zajmoprimca vezano za mogućnost konkretnog zajma, u čemu oponaša metodologiju kredit rejting agencije, time što banka u bitnome se oslanja i na iskustvo koje ima sa datim zajmotražioćem. Pristup internog rangiranja poznat je kao Internal Ratings-Based i zahtjevan je od stabe novih bazelskih standarda. Pokriće rizika (obezbjeđenje zajma). Kolateral, ugovorne klauzule i garancije služe za preuzimanje rizika koje zajmodavac-banka preuzima na sebe. Sredstva obezbjeđenja zajma smanjuju gubitak uslijed neizvršenja zajma- Loss given default (LGD). Gubici kod kreditnog rizika direktno zaviše od stope pokrića, čime stopa pokrića postaje ključni parametar- input u kalkulisanje kreditnog rizika. Novi bazelski standardi stavljaju naglasak na prikupljanju i organizovanju podataka koji se tiču stope pokrića. Pokriće u slučajevima neizvršenja obaveza zavisi od vrste obezbjeđenja. Kolateral na jednoj strani služi kao pokriće gubitaka zajmodavcu u slučaju neizvršenja obaveza, takođe predstavlja i podsticaj zajmotražiocu da zajam realizuje prema ugovoru. Ukoliko ne izvrši obaveze dužnik može ostvariti gubitak, ukoliko je kolateral veći od duga. 9 Spread ima bukvalno značenje širenja. U zadatoj tematici označava onaj dio kamatne stope za dati zajam koji prelazi nerizičnu kamatnu stopu. Dakle, što je veći rizik, kamatna stopa će biti veća, a samim tim credit spread će biti veći. 20 Ugovorne klauzule, odnosno ograničenja mogu biti: afirmativna, finansijska, restriktivna i negativna. Afirmativne klauzule odnose se na obavezu zajmoprimca da banci dostavlja periodične finanasijske izvještaje. Najčešći zahtjev iz ove grupe jeste obaveza zajmotražioca da banci dostavlja privremene finansijske izvještaje. Evidencija i praćenje podataka o finansijskoj poziciji zajmotražioca, omogućava banci bolji uvid i osnovu za preuzimanje preventivnih koraka. Finansijska ograničenja odnose se na visinu vrijednosti bitnih finansijskih rizika. Tipičan, gore pomenuti rizika, koji se računa kao dug/pokriće mora biti veći od nivoa(kao limit se uzima vrijednost 1.4). Ostali rizici se baziraju na odnosima dug/kapital, zatim odnos dobiti koja je isplaćena kao dividenda i zadržana dobit. Restriktivne klauzule su predviđenje sa svrhom da ograniče zajmotražioca u aktivnostima koje bi mogle uticati na povećanje rizika. Takva ograničenja se odnose na tendenciju zajmotražioca da sredstva isplaćuju akcionarima umješto da ih čuvaju kao rezervu za ispunjenje obaveza prema zajmodavcima. Mogućnost povećanja zarada i upošljavanje nove radne snage preduzeće-zajmoprimca, takođe može biti ograničeno. Ostala ograničenja ovog tipa odnose se na diverzifikovanje aktivnosti preduzeća mimo osnovne djelatnosti, što bi moglo dovosti do većeg rizika. Dok restriktivne klauzule limitiraju određene akcije, dotle ih negativne zabranjuju. Zabrana se prije svega odnosi na zalaganje aktive preduzeća u vidu kolaterala drugim zajmodavcima. Na ovaj način banka omogućava veće pokriće duga u slučaju bankrota dužnika. Banka takođe može zabraniti dužniku da odobrava zajmove, odnosno da se pojavljuje u ulozi zajmodavca. Dužniku takođe može biti zabranjeno da se pojavljuje u svojstvu garanta, jer bi time rizik dužnika mogao biti uvećan, zavisno od rizika subjekta za čiji dug se izdaje garancija. Ostali parametri ugovora o zajmu su: • Vremenska dimenzija vučenja tranši. • Plan amortizacije zajma. • Čuvanje depozita u banci zajmodavcu od strane dužnika. • Penali koje dužnik treba da plati banci na račun obeštećenja. 21 IV BAZELSKI STANDARDI 1. Preporuke Bazela II U julu 1988. godine Bezelski komitet za bankarsku superviziju, promovisala je set preporuka sa ciljem utvrđivanja minimalnog nivoa kapitala za multinacionalne banke. Preporuke su djelimicno bile motivisane i zeljom da se utvrde standardi koje će banke na globalnom planu staviti u ravnopravniji položaj po pitanju visine kapitala. Na primjer, u to vrijeme japanske banke su držale znatno manje kapitala, za razliku od ostalih banaka. To je imalo za posljedicu da cijene kredite japanskih banaka budu znatno jeftinije od ostalih banaka. Bazelski standardi nisu pravne obaveze po svojoj snazi. Šta više su one izraz dobre prakse, potvrđene od strane supervizorskih kuća iz raznih zemalja svijeta, koje su se složile da će implementirati ove standarde u njihovim zemljama. Bilo kroz mijenjanje legislative, bilo kroz implementaciju u regulatornoj praksi. U Evropi na primjer, standardi su implementirani kroz Direktive o adekvatnosti visine kapitala. Bazelski komitet preporučuje da kapital mora iznositi najmanje 8% u odnosu na visinu izloženosti portfolia banke, mjerenu ponderima rizika. Plasmani sa različitim rizicima, se množe sa pripadajućim ponderom za dati stepen rizika. Na primjer, za obveznicu emitovanu od strane države, ponder rizika iznosi 0%, dok za obveznicu emitovanu od stane preduzeća, ponder iznosi 100% nezavisno od procijenjene rizičnosti samog preduzeća-zajmotražioca. Ovaj pristup je imao za rezultat, da obezbijeđeni zajam plasiran preduzeću rejtinga AAA klase, bude mjeren istim koeficijentom rizika , kao i neobezbijeđeni zajam plasiran preduzeću rejtinga BBB klase. Ova neosjetljivost na rizik standarda Bazela I rezultirala je od strane banaka seljenjem zajmovnih plasmana ka rizičnijim grupama, kako bi ostvarile veće premije za rizik, sa istim iznosom kapitala. Ne iznenađuje činjenica da banke posmatraju pravila sa stanovista maximizacije prihoda na kapital. No i pored ovog propusta u kvantifikovanju rizika, može se reći da je ti vrijeme Bazela I bio prepoznat kao dobar kompromis. U tom vremenu tehnologija menadzmenta kreditnog rizika nije bila toliko sofisticirana, za neki senzitivniji pristup utvrđivanju minimuma kapitala. Tada je bio potreban kakav takav pristup, koji bi zaustavio dalju tendenciju smanjivanja kapitala banaka. Od tada, proces alokacije kapitala prema pojedinačnim kreditima postaje više sofisticiran, posebno budući da mnogo banaka koristi Internal rating approach. Zajmovi za kreditiranje poslovnih aktivnosti, rangiraju se u skali od 1 do 10, gdje pozicija 1 odgovara rejtingu AAA, dok pozicija 10 odgovara otpisivanju potraživanja po osnovu zajma. Neke banke idu dalje pa koriste podatke o distribuciji gubitaka iz prošlosti. Na temelju toga procijenjuje se varijansa i prosjek oko koga se gubici kreću za svaku rejting klasu. Na taj način može biti ustanovljena vjerovatnoća distribucije gubitaka. 2. Bazelski standard II U 1999.godini Bazelski komitet je odlučio da unaprijedi standarde donošene 1988.godine, u svijetlu promjena koje su imale uticaj na globalno upravljaje bankama, u 22 posljednjih 15 godina. Prepoznate su prednosti naučnog pristupa menadzmentu kreditnog rizika i dat je podstrek korišćenju sofisticiranih tehnika menadzmentu kreditnog rizika koji omogućavaju održavanje nivoa kapitala na nižem nivou. Porast korišćenja kreditnih derivata, omogućava bankama da ograniče izloženost po osnovu plasmana, po pojedinim zajmotražiocima, privrednim granama, odnosno zeljama. Banke plaćaju male provizije drugoj strani koja preuzima rizik u slučaju neizvršenja obaveza zajmotražioca. Derivati su primjer novih tehnika koje se razvijaju, druge se koriste kolaterizaciju i sekjuritizaciju. Bazel II preporučuje tri različita pristupa prilikom utvrđivanja minimuma kapitala: • Standardni pristup- standardise approach , koji u osnovi ima Bazel I, sa preciznijiom kategorizacijom rizika, odnosno adekvatnih koeficijenata. Ovaj pristup omogućava bankama da koriste i eksterno rangiranje i prepoznaje smanjenje rizika uslijed korišćenja različitih oblika obezbjeđenja. • „Foundation Internal Rating based“ pristup omogućava bankama da reviziju sopstveni sistem rangiranja, uključujući utvrđivanje stope vjerovatnoće neizvršenja obaveza, ali sa štopom LGD, odobrenom od strane supervizora. • „Advanćed IRB aproach“, koji podrazumijeva utvrđivanje kapitala i parametara rizika PD i LGD u reziji banke. 3. Operacionalizacija kreditnog rizika kroz Bazel II Moderno bankarstno je na premisi da je manje rizično držati potrfolio koji se saštoji od većeg broja zajmovnih plasmana, nego imati samo jedan plasman. S obzirom da će neki zajmotražioci dospjeti u stanje defaulta njihovi gubici imaju se pokriti prihodom ostvarenim od ostalih zajmova. Kreditni rizik je najbitniji rizik kome su banke izložene, budući da je kreditna aktivnost primarna za većinu banaka. Kreditni rizik nastaje kao mogućnost da zamotražilac neće realizovati obaveze u roku i obima u koji su ugovoreni. Faktori koji utiču na kreditni rizik su mnogostruki a mogu se podijeliti na idiosinkratske i sistematske. Idiosinkratski rizik predstavlja mogućnost lošeg menadzmenta samog preduzeća-zajmotražioca. Sistematski se tiče opštih faktora kao što su pogoršanje tržišnih uslova, rastuća inflacija, negativne kursne razlike ili povećanje konkurencije. Kreditni rizik proizilazi iz klasičnog kreditiranja, garancija i kreditnih derivata. Regulaciona tijela kontrolišu nivo rizika koje banke preduzimaju u poslovanju. Banke moraju dostavljati podatke o 20 najvećih plasmana, kao informacije o svim plasmanima koje prevazilaze 10% kapitala banke. Mada najbitnija činjenica je da regulatorna tijela zahtijevaju držanje kapitala od strane banaka na nivou, adekvatnom procijenjenom kreditnom riziku. Parametri koji utiču na kreditni rizik izražavaju se kroz formulu: Očekivani gubitak(EL)= Preostala potraživanja u stanju defaulta(EAD)11 x vjerovatnoća neizvršenja obaveza(PD) x gubitak uslijed neizvršenja obaveza (LGD)12 11 Smatra se da bi najadekvatnije značenje temina “default” bilo neizvršenje kreditnih obaveza. Shodno tome, termin „loss“ bi podrazumijevao konkretne gubitke, koje proizilaze iz default-a. 12 Kraćenica dolazi od anglo saksonskih termina EL- expected loss, ED-exposure at default, PD- probability of default, LGD- loss given default. 25 Spoljni revior dužan je da odmah obavijesti Ćentralnu banku o protivpravnom postupanju zaposlenih u banci, nepravilnosti u upravljenju ili poslovanju banke za koje je saznao, a koji mogu prouzrokovati gubitak za banku15. • Kontroliše solventnost banaka, zahtijeva od banaka povećanje nivoa kapitala, zahtijeva prekid poslovanja koje može ugroziti banku, kažnjavanju banke koje imaju nizak nivo kapitala. • Vrsi aktivnosti u pravcu ozdravljenja banke: nalaze banci da u roku od 60 dana napravi plan o obnovi kapitala, nalaze smanjenje rasta aktive do daljnjeg, nalaze banci da prekine jednu ili više aktivnosti za koje je Centralna banka utvrdila da pruzrukuju značajne gubitke za banku.16 Centralna banka donosi odluku o uvođenju privremene uprave u banci ako banka ne poštuje navedene mjere, odnosno ukoliko rizični kapital ili koeficijent solventnosti padne ispod jedne četvrtine propisanog nivoa. Ukoliko pak Centralna banka ocijeni da predviđene mjere nijesu urodile ozdravljenjem banke, donijeće riješenje o pokretanju stečajnog postupka. Iz navedenog zaključujemo da Centralna banka Crne Gore raspolaže ovlašćenjima neophodnim za efikasan prudencijalni nadzor. U teoriji postoje rasprave o tome da li Centralnoj banci treba dozvoliti vršenje nadzora nad bankama, budući da se ta usluga Centralne banke može kršiti sa ostalim misijama koje za cilj imaju vođenje monetarne politike. Ukratko, kako je Centralna banka, zadnja linija odbrane likvidnosti komercijalnih banaka to Centralna banka može odobravanjem zajmova komercijalnim bankama u slučaju nelikvidnosti na drugoj strani ugroziti monetarnu stabilnost. Takođe, brojni su argumenti koji idu u prilog jedinstvenoj ulozi centralne banke u pogledu vršenja prudencijalnog nadzora i monetarne politike. Obezbjeđivanje stabilnog bankarskog sistema postiže se kroz instrumente monetarne politike (politika obaveznih rezervi, operacije na otvorenom tržištu) i instrumente prudencijalnog nadzora (zahtijev za određenim iznosom kapitala, održavanje određenog nivoa likvidnosti i utvrđivanje kreditnog rizika). Povezanost ovih uloga centralne banke omogućuje joj pribavljanje, na osnovu prudencijalnog nadzora, brojnih informacija, a koje može da koristi pri utvrđivanju i sprovođenju instrumenata monetarne politike. Na teoretskom nivou, ovi konflikti se objašnjavaju činjenicom da se od monetarne politike očekuje anticiklicno dejstvo, dok se od prudencijalnog nadzora očekuje da ima prociklično dejstvo. U periodima rećesije kada je teško pribaviti kapital, prihodi su mali a zaduženost velika, ratio solventnosti će biti nizak. U tom periodu ako je jedinstvena institucija sprovodi prudencijalni nadzor i monetarnu politiku, poštojati će pritisak da se vodi blaža monetarna politika. Razdvajanje ove dvije funkcije može biti uslov veće monetarne discipline. Proces globalizacije uticao je na gubljenje ograničenja u pogledu mogućnosti otvaranje filijala banaka u drugim zemljama. Najveće banke poput multinacionalnih kompanija danas posluju u više zemlje. S obzirom da u mnogim zemljama postoje filijale stranih banaka nadzor nad ovakvih grupama zahtijeva konsolidovano praćenje njihovog poslovanja. 15 Clan 69. Zakon o bankama 16 Clan 74. Zakona o bankama, nije navedena puna sadrzina ovog clana, vec samo najbitnija ovlasćenja 26 2. Odluka CBCG o klasifikaciji aktive i formiranju rezervi za potencijalne gubitke Savjet Centralne Banke Crne Gore donio je 3.avgusta 2002. godine „Odluku o kriterijumima i postupku klasifikacije aktive i formiranju rezervi za potencijalne gubitke po stavkama aktive“. U članu 3. Odluke17 se navodi da odobrene kredite, kao i drugu aktivu izloženu riziku, banka je dužna najmanje tromjesečno klasifikovati u jednu od sljedećih kategorija: 1. kategorija A- „dobra aktiva“ 2. kategorija B- „aktiva sa posebnom namjenom“ 3. kategorija C- „substandardna aktiva“ 4. kategorija D- „sumnjiva aktiva“ 5. kategorija E- „gubitak“ U kategoriji A klasifikuje se kredit koji je odobren u skladu sa standardima analize kredita. Korisnik kredita je finansijski stabilan i ima solidne pozicije akcije i kapitala, kao i profitabilnost. Otplata kredita se vrši na vrijeme. Kredit je u potpunosti pokriven zalogom, a ako to nije slučaj finansijsko stanje korisnika kredita ili garanta je stabilno i pouzdano. Krediti koji su u potpunosti obezbijeđeni zalogom u gotovini ili ekvivalentima gotovine, mogu se kvalifikovati kao dobra aktiva, bez obzira na kašnjenje u otplati duga ili druge nepovoljne kreditne faktore. U kategoriji B- aktiva sa posebnom namjenom, klasifikuje se kredit koji nosi potencijalni rizik, ali ne u mjeri koja zahtijeva klasifikaciju tog kredita, u nizu kategoriju aktive. Razlozi za klasifikaciju zajma u ovu kategoriju jesu: a) Odsustvo punih informacija o zajmotražiocu; b) Kredit nije odobren u skladu sa unutrašnjim politikama banke; c) Procjena kvaliteta sredstava obezbjeđenja je nepravilno ili nepotpuno izvršena; d) Finansijska situacija je stabilna, ali neki pokazatelji preudiciraju probleme u budućoj otplati kredita, (kao što su rast zaduženja korisnika, zaliha roba ili gotovih proizvoda veće od uobičajnih, nepovoljni uslovi grane u kojoj zajmotražilac posluje); e) Od dospijeća kredita je proteklo više od 30, ali ne više i od 90 dana; Kredit od čijeg dospijeća proteklo više od 30 dana mora se klasifikovati najmanje u kategoriju B, a može i u nižu kategoriju. U kategoriju C klasifikuju se krediti koji imaju jasno utvrđene slabosti ili slabosti koje ugrožavaju otplatu kredita. Takvi krediti mogu da imaju jednu od sljedećih karakteristika: 17 Savjet Centralne banke Crne Gore: Odluke o klasifikaciji aktive (Sl. List RCG, br.52/00 I 32/02) 2002 god. Ovdje su prikazane su samo najznačajnije preporuke. 27 a) Primarni izvori otplate su nedovoljni za otplatu duga i banka mora koristiti sekundarne izvore za naplatu: instrumente obezbjeđenja, refinansiranje duga, novi kapital korisnika kredita; b) Trenutne finansijske mogućnosti korisnika kredita ili tokovi gotovine nijesu dovoljni za namirenje duga koji dospijeva; c) Poslovanje korisnika kredita nije dovoljno kapitalizovano; d) Postoje indicije da korisnik neće uspjeti da izmiri obaveze o roku dospijeća. e)Kredit od čijeg je dospijeća proteklo više od 90 dana ali ne više od 180; Kredit od cijeg dospijeća je proteklo više od 90 dana mora biti klasifikovat najmanje u kategoriju C, a može i u nizu kategiju. U kategoriju D tj. „sumnjiva aktiva“ klasifikuje se kredit cija je naplata u cjelosti, na osnovu postojecih faktora, uslova ili vrijednosti zaloge, malo vjerovatna i kada: a) Bez obziru na duzinu kasnjenja otplate, kredit pokazuje najmanje jedan nedostatak svojstven aktivi klasifikovanoj kao kategorija C- substandardna aktiva, koja nije u potpunosti obezbijednjenja zalogom. b) Od dospijeća kredita proteklo je više od 180 dana, ali ne i više od 270 dana. Kredit mora biti klasifikovan u kategoriju D, ukoliko je od dospijeća proslo više od 180 dana. U kategoriju D- „sumnjiva aktiva“ takođe se klasifikuju: a) Kredit dat nelikvidnom pravnom licu, sa nedovoljno kapitala, visoko zaduzeno koje ima ozbiljne poteškoće i ispoljava trajnu nekonkurentnost. b) Kredit koji nosi značajan rizik i za koji je neizvjesno da li će moći da se naplati u cjelosti, međutim realno je očekivati djelimičnu naplatu, pa ga štoga ne treba svrstavati u kategoriju E-„gubitak“, dok se objektivnije ne utvrdi njegov realni status. U kategoriju E „gubitak“ klasifikuje se kredit koji se smatra nenaplativ i njegovo dalje zadrzavanje u kategorijama nenaplative aktive nije opravdano i ako se u budućnosti može djelimično ostvariti njegova naplata. Kredit se klasifikuje u ovu kategoriju ukoliko: a) Bez obzira na kašnjenje u plaćanju, sadrži najmanje jednu karakteristiku sumnjive aktive i nije u potpunosti obezbijeđen. b) Od dospijeća je proteklo najmanje 270 dana. Kredit mora biti klasifikovan u kategoriju E ukoliko je od dana dospijeća proteklo više od 270 dana. Banka je dužna da stavke aktive koje identifikuje, odnosno klasifikuje u kategoriju E. Odmah identifikuje i otpiše, tako što umanji rezerve za potencijalne gubitke. Banka je dužna da rezerve za gubitke po stavkama aktive formira i kontinuirano održava po kategorijama kvalifikovane aktive, u sljedećim procentima: 1.kategorija A- „dobra aktiva“ 1% 2.kategorija B- „aktiva sa posebnom namjenom“2%-10% 3.kategorija C- „substandardna aktiva“ 20%-30% 4..kategorija E- „gubitak“ 100% 30 kredita i čine 70.92% ukupnio izdvojenih rezervi. Na 31.12.2004. godine rezerve za kreditne gubitke su predstavljale 4,00% ukupnih kredita i činile su 66,07% ukupnih rezervi. Tokom 2005. godine ukupna nekvalitetna aktiva (C, D, E) na agregatnom nivou iznosi 25.054 hiljade EUR-a i u odnosu na stanje 31.12.2004. bilježi povećanje za 474 hiljade EUR-a ili po stopi od 1,93%. Iako nekvalitetna aktiva u jednogodišnjem periodu ostvaruje nominalan rast, njeno učesće u ukupnoj aktivi je smanjeno za 34,90% a u kapitalu i rezervama za 12,46% u odnosu na kraj 2004.godine. Nivo kritikovane aktive (B,C,D,E) je visok i iznosi 152,219 hiljada EUR-a ma 31.12.2005- godine. Ukupno kritikovana aktiva predstavlja 121,28% kapitala i rezervi. U jednogodišnjem periodu ovaj parametar ostvaruje rast po stopi od 41,81% prvenstveno zbog ostvarenog rasta aktive sa posebnom napomenom (B). Značajan iznos kritikovane aktive (83,55%) se odnosi na aktivu sa posebnom napomenom (B). Sve kategorije kritikovane aktive, osim kategorije E –gubitak, u posmatranom jednogodišnjem periodu ostvaruje rast. 1. Procentualno učešće pojedinih kategorija klasifikacij u ukupno klasifikovanoj aktivi Klasifikacija 2001 2002 2003 2004 Dobra aktiva A 74.40 87.71 78.02 64.93 Sa posebnom napomenom B 10.76 6.37 14.56 27.04 Substandardna C 4.87 3.64 4.46 4.24 Sumnjiva D 0.15 7.82 2.72 2.79 Gubitak E 9.82 0.46 0.06 1.00 Izvor: Podaci su iz Centralne banke Crne Gore Koeficijent solventnosti svih banaka zadovoljava zakonski minimum od 8%. Posmatrano po bankama, na godišnjem nivou, koeficijent solventnosti je smanjen kod 8 banaka. Razlog ovakvog kretanja koeficijenta solventnosti je ostvereni rast rizikom ponderisane aktive, prouzrokovan pojačanom kreditnom aktivnošću banaka. Na agregatnom nivou koeficijent solventnosti na kraju 2005. godine iznosi 28% I ostvaruje smanjenje u odnosu na 2004. godinu, kada je iznosio 31%. Ukupni rizični kapital banke na 31.12.2005. godine iznosi 96.2 mil. EUR-a i ostvaruje rast po stopi od 12.63% u odnosu na isti period 2004.godine. Tri banke na godišnjem nivou bilježe pad rizičnog kapitala. Ukupna rizikom ponderisana aktiva banaka iznosi 345.3 mil. EUR-a. U odnosu na 31.12.2004. godine ostvaruje povecanje od 72.2 mil. EUR-a, odnosno rast po stopi od 26.44%. Ostvareni rast je najvećim dijelom posljedica pojačane aktivnosti banaka. Međutim, koeficijent solventnosti je i dalje visok u odnosu na nivo zemalja G 10. Dok kod zemalja G 10 iznosi oko 11%, dotle se u Crnoj Gori kreće oko 29%. Razlog za tako visok ratio kapitala jeste što bankarski sektor Crne Gore ima veliku izloženost prema sektoru inostranih banaka, što povlači niže pondere rizika. Izloženost prema ino bankama iznosi 48.74% kapitala prve klase banaka u Republici. Izloženost bankarskog sistema najveća je prema Commerz banci Frankfurt i iznosi 20.47% ukupnog kapitala prve klase, potom prema LHB banci, 12.67% kapitala prve klase u Republici. Takođe, razlog 31 visokog nivoa kapitala u odnosu na rizikom ponderisanu aktivu, jeste i u rastu kapitala bankarskog sektora. Mogu se konstatovati sljedeći trendovi u bankarstvu Crne Gore: • Značajan nivo kreditne aktivnosti banaka. Krediti banaka predstavljaju najznačajniju stavku agregatnog bilansa banaka i iznose 376 miliona EUR-s. Krediti banaka su na godišnjem nivou nominalno porasli za 94 miliona EUR-a, odnosno za 34%. Dugoročni krediti banaka čine 51% ukupno odobrenih kredita. Privredna društva u privatnom vlasništvu i fizička su lica su najznačajniji korisnici kredita sa učešćem od 83% u ukupno odobrenim kreditima na nivou sistema. • Najviše kredita u bankarskom sektoru je odobreno za trgovinsku djelatnost (34%) i stanovništvo (26%). Za razliku od sektora stanovništva koji se u agregatnom bilansu banaka ispoljava kao neto primalac sredstava. Negativni kreditno- depozitni odnos vezano za trgovinsku djelatnost, iznosi 53 mil.EUR-a. • Značajan rast ukupnih depozita banaka. Ukupni depoziti banaka u jednogodišnjem periodu povećani su za 215 mil. EUR-a, odnosno 79%. Više od polovine ukupnih depozita čine depoziti po viđenju. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od 36% , zatim privredna društva u privatnom vlasništvu sa 28% i fondovi sa 12%. Više od polovini ukupnih depozita koncentrisano je kod najveće banke u sistemu. U jednogodišnjem periodu periodu sve kategorije depozita prema izvorima ostvaruju nominalni rast, osim depozita opština i banaka. Univerzitet Crne Gore Ekonomski fakultet – Podgorica Kreditni rizik u bankarstvu diplomski rad Mentor: Dr Slobodan Lakić Kandidat: Iva Asanović 03/83 Podgorica, 2007. godine 2 SADRŽAJ: Uvod....................................................................................................................................3 I Krediti i definisanje finansijskog rizika........................................................................4 1. Definisanje finansijskog rizika...............................................................................4 2. Ekonomsko značenje kredita..................................................................................5 II Pojam i pojavni oblici kreditnog rizika.......................................................................7 1. Portfolio rizik..........................................................................................................7 2. Trgovinski-transakcioni rizik..................................................................................7 3. Parametri kreditnog rizika.......................................................................................8 4. Rizik zemlje............................................................................................................8 III Stubovi kreditnog rizika i rizik pojedinačne transakcije.......................................10 1. Stub I: Rizik pojedinačne transakcije...................................................................11 2. Stub II: Portfolio rizik...........................................................................................13 3. Rizik individualne linije........................................................................................15 IV Bazelski standardi......................................................................................................21 1. Preporuke Bazela I................................................................................................21 2. Bazelski standard II..............................................................................................21 3. Operacionalizacija kreditnog rizika kroz Bazel II................................................22 4. Primjena Bazela II u zemljama u razvoju.............................................................23 V Kontrola rizika i implementacija bazelskih standarda u Crnoj Gori.....................24 Zaključak.........................................................................................................................32 Literatura.........................................................................................................................34 5 kreditnih zahtjeva pouzdanih komitenata. Ako banka ne može na vrijeme prikupiti gotovinu, vjerovatno će izgubiti velik broj svojih komitenata i podnijeti gubitke u zaradi za svoje vlasnike. U slučaju da potraje nedostatak gotovine, to može dovesti do nenadane navale ulagača za isplatom uloga, pa čak i do krajnje propasti banke. Nemogućnost banke za ispunjavanje svojih likvidnijih potreba uz razumne troškove često je glavni signal da je ta banka u ozbiljnim problemima. Rizik kamatne stope. Banke takođe se suočavaju sa rizikom koji utiče na njihov raspon tj. opasnost da će se zarada od prihodonosne aktive smanji ili da će se kamatni troškovi značajnije povećati, smanjujući raspon između prihoda i rashoda, a time i neto prihod. Promjene u rasponu između prihoda i rashoda banke obično se odnose bilo na odlike menadžmenta o portfelju, bilo na rizik kamatne stope- vjerovatnost da će promjenljive kamatne stope rezultirati značajnim povećanjem ili smanjenjem vrijednosti i povrata od aktive banke. Operativni rizik. Banke se suočavaju sa operativnim rizikom zbog mogućih nedostataka u kontroli kvaliteta, neučinkovitosti u proizvodnji i davanju usluga ili zbog običnih grešaka u procjeni menadžmenta, te promjene u konkurenciji kako novi dobavljči finansijskih usluga ili napuštaju tržišno područje određene banke. Valutni rizik. Veće se banke suočavaju sa valutnim rizikom koji proizilazi iz poslova sa stranom valutom. Najutrživije svjetske valute se kreću uporedo s promjenjivim uslovima na tržištu. Banke koje trguju ovim valutama za sebe i za svoje komitente stalno se izlažu riziku nepovoljnih kretanja cijena i na kupovnoj i na prodajnoj strani ovog tržišta. Rizik od kriminalnih radnji. Prevare ili krađe službenika ili direktora banaka mogu jako oslabiti banku i, u nekim slučajevima, dovesti do njezine propasti. 2. Ekonomsko značenje kredita U ekonomskoj i finansijskoj nauci pojam kredita predstavlja privredno-pravi pojam pod kojim se podrazumijeva dužničko-povjerilački odnos u kome povjerilac ustupa pravo raspolaganja novcem dužniku na izvjesno vrijeme i pod izvjesnim uslovima (pokriće, kamata, rok, način otplate itd.) Kredit je, u stvari, privremena usluga koju čini povjerilac dužniku tako što mu ustupa na raspolaganje određenu sumu novca ili neki predmet, što ukazuje da kredit odvaja na neki način pravo raspolaganja od sopstvenosti. Bitno je da kod kredita postoji načelo povratnosti. Kredit se po pravilu daje uz određenu kamatu koja je dužniku ustupljena na privremenu upotrebu i raspolaganje. Sam izraz kredit potiče od latinske rijeci credo, što znaci vjerovati. Prvobitni pojam povjerenja još je bitan kod ličnog kredita, gdje se zadužuje pojedinac, dok se u masovnoj upotrebi kredita, kreditni odnos manje zasniva na ličnom povjerenju, a više na sistemu raznih obezbjeđenja i garancija koja je korisnik kredita dužan da obezbijedi davaocu kredita. Novčani kredit u zemljama trzišne ekonomije izjednačava se sa svim ostalim vrstama robe, iako on ima posebno tržište i posebnu cijenu, koja se izražava u visini kamatne stope. Veliki značaj kredita i njegovog uticaja izražava se u njegovoj mobilizatorskoj ulozi. Bez organizovanog kreditnog angažovanja velike sume novca koje se nalaze u privredi i kod stanovništva bile bi neiskorišćene. Pošto se mobilišu i 6 konćentrišu, ta sredstva se bankarskim kreditima usmjerava tamo gdje su najpotrebnija i najkorisnija, čime se ubrzava reprodukcija i doprinosi jačanju proizvodnih snaga. Finansijski i ekonomski gledano i u zemljama tranzicije kredit ima isti značaj. Kredit se u privrednom životu zemlje može razvrstati prema nizu kriterijuma: Prema obliku u kojem se daje može se podijeliti na naturalni, robnonovčani i novčani. Prema upotrebi tj. namjeni za šta se koriste sredstva mogu biti potrošački i proizvođački, koji se dalje mogu podijeliti na obrtne i investicione kredite. S obzirom na rok odobravanja i naplate krediti mogu biti kratkoročni, srednjoročni i dugoročni. Prema obezbjeđenju kredita postoje lični (personalni) i pokriveni (realni) krediti. Prema uslovima otplate: cijele, obročne i amortizacione kredite. U odnosu na plaćanje kamate mogu se razvrstati na kamatne i beskamatne. S obzirom na oblik u kome su dati imamo eskontne (mjenicne), lombardne (založne), kredite po tekućem računu. Za statističke svrhe je važna podjela na odobrene i iskorišćene kredite, planirane i ne planirane kredite. Takođe, u privrednom životu i finansijskoj praksi mogu se nabrojati sljedeće najznačajniji funkcije kredita: 1. Mobilizatorska funkcija koja se sastoji u prikupljanju odnosno mobilizaciji svih novčanih sredstava koja su u društvu i privredi rascjepkana na brojnim mjestima i usitnjena u rukama mnogih vlasnika, a koja se nalaze privremeno van proizvodne i prometne funkcije. 2. Kredit za reprodukciju omogućuje likvidnost i kontinuitet proizvodnje (prosta reprodukcija), doprinosi ubrzanju i povećanju reprodukcije (proširena reprodukcija) i regulisanju ponude i tražnje na tržistu, što je ujedno i jedna od najvaznijih funkcija kredita.. 3. Kredit obezbjeđuje likvidnost, kontinuitet i stabilnost privređivanja. Ova funkcija dolazi do izražaja u obezbjeđivanju sredstava u periodu dok se proizvodnja ne realizuje, posebno u organizacijama sa sezonskim karakterom proizvodnje i prodaje. 4. Kredit kao regulator ponude i tražnje na tržištu. On omogućava da se kupci na tržištu pojavljuju kao potrošači i onda kada nemaju dovoljno sopstvenih sredstava. 5. Uticaj kredita na medjunarodnu ekonomsku razmjenu je takođe evidentan jer je izvozni kredit postao sredstvo konkurentske borbe, jer se nova tržišta ne mogu osvojiti bez kreditne podrške plasmanu robe. 6. Kredit kao mobilizator razvoja privredno nedovoljno razvijenih područja- ima poseban značaj u međunarodnim privrednim odnosima za razvoj privredno nedovoljno razvijenih zemalja, jer se pomoću njega lakše može prebrodit sopstvena akumulacija i ubrzati razvoj. 7 7. Kontrolna funkcija kredita u privredi predstavlja važan oblik ukupne finansijske kontrole. Pomoću kredita se ostvaruje permanentna kontrola poslovanja preduzeća koja se kreditiraju. II POJAM I POJAVNI OBLICI KREDITNOG RIZIKA U svom poslovanju menadzment u bankama svakodnevno pravi kompromise, između veličine rizika i veličine prihodnih stopa. Kreditni rizik je najbitniji u bankarstvu. Rizik gubitka nastaje uslijed mogućnosti da plasirana sredstva ne budu vraćena kroz amortizaciju kredita. Gubitak može biti kompletan, a može biti i djelimičan ukoliko se dio sredstava ipak amortizuje. Kreditni rizik takođe uključuje detoraciju kreditnog rejtinga preduzeća, što podrazumijeva pad pozicije preduzeća na rejting listi. Međutim, pad rejtinga ne podrazumijeva i gubitak sredstava, mada implicira povećanje mogućnosti gubitka. Takođe pomjeranje faktora rizika u pravcu njegovog rasta, povecava i očekivani tržišni prihod, što je bitan parametar kod sekjuritizacije kredita i kreditnih derivata. 1. Bankarski portfolio Kreditni rizik je posebno kritičan kada dođe do gubitaka sredstava u kreditnim plasmanima ka bitnim klijentima. Postoje različiti oblici gubitaka: kašnjenje u amortizaciji sredstava, restruktuiranje uslova zaduženja, bankrot. Jednostavni incidenti u amortizaciji kredita kao što su manja kašnjenja, sama po sebi ne predstavljaju gubitak. U praksi period tolerancije po pitanju kašnjenja u realizaciji anuiteta iznosi 3 mjeseca. Ukoliko ipak, klijent nije spreman na duži rok da realizuje svoje obaveze banka ima alternative, ili da ide u pravcu konsolidacije klijenta i reprogramiranja kreditnih obaveza, ili da učestvuje u procesu likvidacije subjekata, odnosno njegove akvizacije ili pripajanja drugom nekom subjektu. U ovim procesima gubitak banke je izvjestan. Prema tome, može se zaključiti da gubitak nestaje u situacijama ozbiljnijim od običnog incidenta u plaćanju. Nije lako kvantifikovati kreditni rizik, i pored činjeniće da je iz vremenskih serija moguće derivirati mogućnost neizvršenja obaveza i štopu pokrića uslijed gubitka, koja zavisi od situacije samog subjekta. Takođe je tesko utvrditi korelaciju, međuzavisnost gubitaka ostvarenih u diverzifikovanom portfoliju banke, odnosno utvrditi faktore koji utiču na detoraciju ukupnog portfolija. 2. Transakcioni –trgovinski portfolio Tržište kapitala vrijednuje kreditni rizik emitenata u zajmotrazioca. Kreditni rizik utrživih zajmova je takođe predmet posmatranja rejtinga agencije. Kreditni rizik je ovdje vidljiv kroz „credit spread“, razliku oćekivanog prihoda od „sigurnog“ plasmana, odnosno od prihoda plasmana u obvezniće preduzeća. Mogućnost transakcionog portfolia, jeste njegova prodaja prije nego hartije od vrijednosti dospiju u gubitak. Ukoliko kreditni rejting dužnika se pogorša, hartije od vrijednosti se mogu prodati po nižoj cijeni. U slučaju neočekivanog gubitka pojavljuje se razlika izmedju cijene hartija od vrijednosti prije i poslije objavljivanja gubitka dužnika 10 negativno korelisan sa cijenom, kao i da su troškovi obično pozitivni u odnosu na izvozne prihode. III STUBOVI KREDITNOG RIZIKA3 I RIZIK POJEDINAČNE TRANSAKCIJE- ( „stand-alone risk“ ) Dva najbitnija segmenta ili bloka za praćenje kreditnog rizika jesu rizik individualne transakcije, odnosno „standalone“ rizik i portfolio kreditni rizik. Na toj bazi je i struktuiran prikaz blokova, koji zapravo izrazavaju različite aspekte kreditnig rizika. 1. Stub I: Rizik pojedinacne transakcije Ovaj stub se bavi faktorima rizika, izloženosti riziku, kao i evaluaciji rizika. Faktori povlače rizik, bilo u pravcu detoracije kreditnog rejtinga, bilo u pravcu gubitka. Vjerovatnoća neizvršenja obaveza i detoracija kreditnog rejtinga su osnovni inputi za utvđivanje rizika. Kod implementacije portfolio modela, neophodno je kvantifikovati izloženost, pokriće (odnosno default gubitak- „loss given default“ ) i vjerovatnoću neizvršenja obaveza, odnosno detoraciju rejtinga. Ovo je oblast u kojoj već dugo poznati skor modeli i modeli rangiranja, omogućavaju rangiranje firmi od strane „rejting“ agencija, na temelju dostupnih podataka. Ovi modeli uz korišćenje novih tehnika i modela nove generacije omogućavaju kvantifikovanje faktora rizika što je zahtjev i Bazel II standarda. Rangiranjem se utvrđuje kreditni rizik zajmotražioca. Kod rangiranja postoji više aspekata rizika koje treba utvrditi. Prvi je rizik samog dužnika- zajmotražioca, koji se tiče njegove sposobnosti da zajam otplati u roku. Ovim rangiranje spada u domen spoljnjeg rangiranja, koje sprovode rejting agencije. Drugi aspekt se tiče kolaterala, garancije i neformalne podrška nekog trećeg subjekta samom zajmotražiocu. Ovi faktori se uzimaju u obzir tokom internog rangiranja koje predstavlhja unutrašnju procjenu u banci od strane analitičara rizika. Obuhvatna šema rangiranja treba da utvrdi rizičnost zajmotražioca uzimajuci u obzir garancije i kolateral. Ukoliko se evaluacija zajmotražioca vrši sa stanovišta različitih zahtjeva za zajam, rejting može biti drugačiji, zavisno od ranga seniornosti4 zajma, odnosno ponuđenog obezbjeđenja. Potreba za rangiranjem zajmotražioca je bitna, s obzirom da je vjerovatnoća gubitka bitan input kao i pokriće zajma. Interno rangiranje predstavlja, kao što je rečeno, unutrašnju evaluaciju vjerovatnoće gubitka i kolaterala. Ovo rangiranje je poznato kao Internal Rating-Based, odnosno pristup ocjenjivanja rizika zahtjevan od strane Basel II standarda. Interno rangiranje uzima u obzir externo rangiranje, a zatim se za obije vrste rangiranja utvrđuje frekvencija gubitaka, na temelju podataka iz prošlosti. Pored rangiranja, do vjerovatnoće gubitka stiže se uz korišćenje modela gubitaka. Modeli direktno utvrđuju vjerovatnoću gubitka, i na temelju te vjerovatnoće vrši se rangiranje preduzeća. Razlike između ovih načina mogu se izložiti kao: 3 Bessis, drugo izdanje str.420 4 Seniornost predstavlja nivo prioriteta u naplati potraživanja za slučaj ukoliko bi došlo do situacije da zajmotražilac više nije sposoban da izvršava obaveze u datom roku. 11 • Mogućnost gubitka jeste objektivna, dok je rangiranje rezultat procjene. • Modeli direktno utvrđuju vjerovatnoću gubitaka, bez potrebe statisticke derivacije gubitaka. • Modeli koji utvrđuju mogućnost gubitka, daju neophodan input, za razvijanje modela portfolio rizaka. • Modeli gubitka, zahtijevaju baze podataka o gubicima, kako bi parametri modela bili precizniji. Tehnike rangiranja i kvantifikovanja vjerovatnoće gubitka. Različite tehnike se primjenjuju za modeliranje rangiranja i utvrđivanje vjerovatnoće gubitka, za neke se već može reći i da su prevaziđene. • Metod kreditnog skora je jedna od najstarijih, razvijena od stane Altmana 1968.godine. Tehnika se koristi i za utvrđivanje rejtinga i vjerovatnoće gubitka. Ova tehnika je i dalje primjenjiva i posebno je adekvatna upotrebu kao potrošačkih kredita. Skor predstavlja funkciju finansijskih rizika i varijabli. Tehnika kreditnog skora diferencira rizične od nerizičnih firmi. Zavisno od skora firma je više ili manje rizična za kreditiranje. Kada je vrijednost skora utvđena, mogućnost gubitka zavisi od veličine skora, razlikujući se od jedne do druge firme. • Logit-probit tehnika dozvoljava direktno modeliranje relacija izmađu posmatranih varijabli i utvrđivanje rejting klasa, odnosno vjerovatnoće gubitka. Ova je metodologija poznata kao RiskCalc, koja se primjenjuje u cilju klasifikovanja vjerovatnoće gubitka. Ova tehnika diferencira preduzeće kao rizične, dajući vrijednost od 0 do 1, kao vjerovatnoću gubitka. • Opcioni teorijski pristup polazi od pretpostavke da akcionari kompanije imaju interes da prodaju imovinu radije nego da plate obaveze koje proizilaze iz zajma. Ovaj interes akcionara polazi od pretpostavke da je vrijednost imovine manja od vrijednosti zajma. Ovaj pristup posmatra imovinu preduzeća kao put opciju, gdje se pripadajuća aktiva prodaje zajmodavcu sa ciljnom cijenom, koja predstavlja velicinu duga. KMV model je takođe primjenjiv za preduzeća koja nijesu organizovana u formi akcionarskog društva. • Ekonometrijski model gubitaka ili CPV jeste tehnika koja povezuje štopu gubitaka portfolio segmenta sa cikličnim kretanjima privrednih djelatnosti i ekonomije date zemlje. Model se zasniva na dva bazična dijela. Prvi blok koristi logit funkciju, koja na osnovu ekonomskih varijabli kvantifikuje vjerovatnoću gubitka u intervalu od 0 do 1. Drugi blok faktora, koji su input logit funkcije. Model zahtijeva distribuciju gubitaka , kao i kretanje ekonomskih faktora u prošlosti koji uticu na kreditni rejting dužnika, karakterističnih za datu zemlju odnosno privrednu djelatnost. 12 • Credit spread5 je sljedeca tehnika kvantifikacije vjerovatnoće gubitka, koji se u ovoj tehnici derivira kroz analizu tržisnog credit spread-a. Tehnika procjenjuje vjerovatnoću gubitaka, rizik detoracije kreditnih rejtinga dužnika i pokriće rizika- kolateral. On je modeliran tako da zavisi od faktora kreditnog rizika. Model se zasniva na utvrđivanju vrijednosti rizičnog duga, putem diskontovanja vrijednosti očekivanog cash flow-a, sa diskontnim faktorom, koji se saštoji od nerizične stope plus dati rizik gubitka. Faktori kreditnog rizika. KMV model koristi vrijednosti aktive preduzeća kao faktor rizika. CPV koristi ciklična kretanja privrede, odnosno makroekonomskih varijabli kao faktor rizika. Korelacija između individualne kompanije i makroekonomskih varijabli, proizilazi iz činjeniće da se generalni uslovi poslovanja reflektuju na vrijednost aktive preduzeća. Portfolio modeli, koji se zasnivaju na korelaciji, koriste jedan od ova dva pristupa. Drugi modeli koriste empirijske podatke o distribuciji gubitaka po rejting klasama, ali ne uspostavlja odnos između pomenutih faktora i distribucije vjerovatoće gubitaka. Izloženost gubitku i pokriće. Neizvjesnost po pitanju rizika gubitaka, izražena je kroz parametre izloženost riziku u stanju neizvršenja obaveza („Exposure at default“- EAD) i gubitak uslijed nemogućnosti naplate zajma („Loss given default“- LGD). Kretanje ovih parametara u budućnosti je neizvjesno. Izloženost riziku EAD kako sam naziv govori, predstavlja visinu potraživanja banke, po osnovu zajma, od zajmotražilaca koji su dospjeli u stanje kada nijesu sposobni da izvršavaju obaveze. Za bankarski portfolio projektovani su samo zaključeni kreditni plasmani, mogućnost većih plasmana zaviše od poslovne politike banke i tražnje za kreditima. Po pravilu kreditni rizik je nezavistan od tržišnih pomjeranja. Pokriće rizika predstavlja poseban aspekt kreditnog rizika, budući da gubitak predstavlja razliku između realizovanog pokrića i potraživanja po osnovu zajma. Novi Bazelski standardi predpostavljaju određeni stepen pokrića, kao mjere za smanjivanje gubitka uslijed rizika. Takođe, rizik postoji i u slučaju garancija. Između zajmoprimca i jemca može poštojati zavisnost u gubicima. Kada zajmoprimac izgubi sposobnost izvršenja kreditnih obaveza, uslijed dejstva određenih faktora, išto se dešava i sa jemćem.6 Procjena kreditnog rizika. Knjigovodstvena vrijednost plasiranog zajma ostaje konstantna, uprkos detoracije kreditnog rejtinga dužnika. Modeli kredirnog rizika prepoznaju samo mogućnost gubitka. Mark-to-market model mijenja vrijednost zajma, kako se mijenja njegova rizičnost. Ovaj proces diskontuje cash-flow, koji nastaje amortizacijom zajma, koristeći kao diskontnu štopu „ne rizičnu“ kamatnu štopu, plus credit spread, koji korespondira sa procijenjenim rizikom. Ova evaluacija izrazava puni efekat detoracije kreditnog rejtinga, što je efektnije, za razliku od modela koji isključivo prepoznaju vjerovatnocu gubitka. Tehnike za procjenu migracije rejtinga baziraju se na distribuciji faktora kreditnog rizika, kao što su vrijednost aktive preduzeća i makro 5 Credit spread predsavlja razliku imeđu prihoda nerizičnih instrumenata, kao što su obveznice centralne banke i prihoda obveznice sa razlicitim stepenom rizika. 6 Dva preduzeća koja pripadaju istoj grani i pogođena su negativnim tržišnim dešavanjima (ulazak snažnog konkurenta na tržište). 15 3. RIZIK INDIVIDUALNE KREDITNE LINIJE Parametri kreditnog rizika. Tema ovog poglavlja biće parametri rizika individualne kreditne linije. Kreditni rizik je potencijalni gubitak u slučaju da dužnik ne može da izmiri svoje obaveze, ili u slučaju da dođe do detoracije kreditnog rejtinga dužnika. Najbitnije komponente ovog rizika su: izloženost riziku („exposure at default“- označava se skraćenicom ED), vjerovatnoća neizvršenja obaveza („default probabilities“-označava se kraćenicom DP) i gubitak uslijed neizvršenja obaveza („Loss given default“- LGD). Izloženost predstavlja iznos sredstava koja se nalaze pod rizikom. Vjerovatnoća neizvršenja obaveza, odosno vjerovatnoća detoracije kreditnog rejtinga, govore o statističkoj vjerovatnoći da zajmoprimac neće vratiti sredstva u roku, odnosno da će se pogorsati pripadajući mu kreditni rejting. Pokrića smanjuju gubitak sredstava u slučaju neizvšenja obaveza. Pokrića mogu biti u formi garancija i kolaterala. Tradicionalni pristup kreditnog rizika odnosi se na dužnike, preduzeća odnosno finansijske institucije. Međutim, i pored modela za kontrolu rizika, identifikovanje i konrola rizika je i dalje izazov. Izloženost riziku ili kako se u ango-saksonskoj literaturi navodi „Exposure at risk“, predstavlja iznos sredstava koja će se u vidu zajmova plasirati u vremenskoj perspektivi. U praksi, izloženost riziku jeste zajednička varijabla za kreditni rizik. Menadzment kreditnog rizika postavlja limite na iznos koji može biti odobren preduzeću, privrednoj grani odnosno regionu. Izloženost riziku predstvalja „kvantitet“ rizika, odnosno iznos preostalih potraživanja po osnovu plasiranog zajma. Izloženost se može uzeti u knjigovodstvenom iznosu ili prema modelu mark-to-market. Procjena gubitka uslijed korišćenja knjigovodstvene vrijednosti ne uzima u obzir detoraciju kreditnog rejtinga, koja se ne realizuje u knjigovodstvenoj vrijednosti, ali povećava mogućnost neizvršenja obaveza zajmoprimaoca. Mark-to-market model izražava detoraciju kreditne vrijednosti, time što se povećava rizik, povećava se i faktor diskontovanja, čime se realna vrijednost zajma umanjuje. Sam obim sredstava plasiran u zajmove nije dovoljan da izrazi izloženost riziku, već se kao adekvatniji parametar uzima veličina sredstava plasirana u zajmove, kod kojih dužnik ne izvršava obaveze. Ovaj parametar se označava terminom „Exposure at Default“ (EAD). Kod terminski definisanih zajmova lako je utvrditi iznos sredstava koja se u vremenskom horizontu nalaze pod uticajem rizika. Međutim za većinu zajmovnih plasmana ne može se utvrditi iznos sredstava koji će se naći pod rizikom, budući da je zajmoprimcu data mogućnost da u datom periodu, vuče zavisno od sopstvenih potreba, određeni iznos sredstava. Za bankarske zajmove relevantna je podjela na „on balance sheet“ i „of balance sheet“ transakcije. Podaci koji definisu izloženost riziku su: • Iznos i ročnost ugovorenog zajma. • Šema amortizacije terminski definisanog zajma • Ročnost prava vučenja tranši raspolozivog zajma • Tekuće korišćenje iznosa raspoloživog zajma 16 Za veliki broj zajmovnih plasmana zajmotržiocu je ostavljeno da vuče sredstva po sopstvenoj potrebi do određenog limita. Ugovorene kreditne linije su „on balance sheet“ za iznos sredstava koja su povučena , odnosno „of balance sheet“ za iznos sredstava koja nijesu povučena, ali koje zajmotražilac može iskoristiti u datom periodu. Neizvršavanje kreditnih obaveza i migracija rizika. Rizik neizvršenja obaveza predstavlja vjerovatnoću da klijent neće izvršiti svoje obaveze. Postoji nekoliko situacija koje se mogu tretirati kao neizvršene obaveze. Pomjeranje-migracija kreditnog rizika, može biti u pravcu većeg rizika, tačnije pomjeranje ka klasama nižeg rejtinga (detoracija kreditnog rejtinga). Takođe pomjeranje može biti i u pravcu smanjenja rizika, dakle ka klasama višeg rejtinga. U slučaju neizvršenja obaveza utvrđuju se gubici. 1) Definicija neizvršenja kreditnih obaveza Nekoliko je definicija neizvršenja obaveza dužnika koje proističu iz zajma. Za kreditni rizik se u engleskoj terminologiji češto koristi izraz default risk, pri čemu default nastaje u tri slučaja: • Prvi, ukoliko dužnik ne izvrši plaćanje po kreditnom ugovoru ni poslije najmanje 3 mjeseca od momenta dospijeća. • Drugi slučaj, ako dužnik prekrši neku od zaštitnih klauzula u kreditnom ugovoru. Tada se po automatizmu pokreću pregovori između banke i dužnika, a u protivnom banka zahtijeva da dužnik vrati cjelokupni dug. • Treće, ekonomski default nastaje kada ekonomska odnosno tržišna vrijednost aktiva dužnika padne ispod vrijednosti njegovog duga. Pri tome ekonomska vrijednost duga predstavlja vrijednost očekivanih novčanih budućih tokova- cash flows, diskontovanih na sadašnji trenutak adekvatnom diskontnom štopom. Naime, ako tržišna vrijednost aktive dužnika padne ispod tržišne vrijednosti duga, onda to znači da su sadašnja očekivanja budućih novčanih tokova takva da se dug ne može vratiti. Ipak, u ovom slučaju, kreditor tj.banka nema pravo da pokrene pravni postupak protiv dužnika.8 2) Neizvšavanje obaveza i vjerovatnoća migracije. U nekim situacijama postoji unakrsno neizvršavanje obaveza što je karakteristično za krizu likvidnosti u privredi (kada dolazi do nelikvidnosti u čitavom reproduktivnom lancu). U ovakvim situacijama zajmodavac po pravilu redefiniše uslove amortizacije zajma, ukoliko to ne uradi, postoji mogućnost da zajmoprimac-dužnik bankrotira. Za praćenje mogućnosti ekonomskog default-a, koga kako je rečeno karakteriše pad vrijednosti aktive duznika ispod vrijednosti zajma, primjenjuje se model Merton-a (1974). Takođe ovaj se pristup, u cilju utvrdjivanja vjerovatnoće neizvršenja obaveza koristi i u modelu KMV Credit Monitor. Rejting agencije smatraju da do neizvršenja obaveza dolazi kada se anuiteti ne placaju shodno planu amortizacije kredita. Novi Bazelski standardi situaciju redefinisanja kreditnih obaveza uslijed nelikvidnosti dužnika- zajmoprimca, tretiraju takođe kao default- neizvršenje obaveza. Bazelski standardi takođe nalazu i evidenciju frekvencije neizvršenja obaveza u prošlosti. Ova frekvencija se prati po klasama rejtinga i iz nje se 8 Ćirović, Bankarstvo, glava 20, strana 332. 17 derivira vjerovatnoća neizvršenja obaveza. Kada se utvrdi rejting zajmoprimca poznata je i frekvencija neizvršenja obaveze date rejting klase u prošlosti. Ekonomski default se razlikuje od pravnog tretmana neizvršenja obaveza, ali su značajne za predviđanje ove mogućnosti. Vjerovatnoća pomjeranja kreditnog rejtinga jeste vjerovatnoća da će se kreditni rejting preduzeća pomjeriti iz jedne klase u drugu klasu. Neizvršenje obaveza predstavlja fazu detoracije kreditnog rejtinga i predstavlja posebnu klasu. U slučaju neizvršenja obaveza gubitak se materijalizuje kroz vrijednost preostalog duga, koji ne biva pokriven realizacijom kolaterala. Vjerovatnoća migracije zavisi od evidentiranih podataka iz prošlosti. Migracija u bilo kom smjeru ne mijenja knjigovodstvenu vrijednost zajma, ali se mijenja vjerovatnoća neizvršenja obaveza. Mark-to-market metodologija vrijednuje promjene u kreditnom rejtingu, budući da se diskontovanje budućih novčanih tokova kroz amortizaciju, vrši faktorom diskontovanja koji zavisi od credit spread-a.9 Credit spread se razlikuje zavisno od klase rejtinga. Podaci iz prošlosti daju nam frekvenciju neizvršenja obaveza, zavisno od toga što je postavljeni kriterijum za utvrđivanje situacije koja se podrazumijeva pod neizvršavanje obaveza. Rejting agencije daju frekvenciju neizvršenja obaveza, koja nastaje uslijed kašnjenja većeg od 90 dana. Neke centralne banke evidentiraju podatke koje se odnose i na bankrot-likvidaciju i neblagovremeno izvršavanje kreditnih obaveza u prošlosti. Nedostatak ovih podataka jeste da oni ne iskazuju vjerovatnoću neizvršenja obaveza po klasama rejtinga, kao što je to slučaj sa rejting agencijama. Banke vrše interno rangiranje zajmoprimaoca, koristeći se rejtingom datim od strane agencija. Agencije rangiraju sposobnost zajmoprimca za preuzimanje konkretne finansijske obaveze (issue-specific credit ratings), kao i za opšti kreditni rejting zajmoprimca (issuer credit ratings). Vjerovatnoća neizvršenja obaveza proizilazi iz frekvencije neizvršenja obaveza date klase rejtinga u prošlosti. Banka vrši analizu zajmoprimca vezano za mogućnost konkretnog zajma, u čemu oponaša metodologiju kredit rejting agencije, time što banka u bitnome se oslanja i na iskustvo koje ima sa datim zajmotražioćem. Pristup internog rangiranja poznat je kao Internal Ratings-Based i zahtjevan je od stabe novih bazelskih standarda. Pokriće rizika (obezbjeđenje zajma). Kolateral, ugovorne klauzule i garancije služe za preuzimanje rizika koje zajmodavac-banka preuzima na sebe. Sredstva obezbjeđenja zajma smanjuju gubitak uslijed neizvršenja zajma- Loss given default (LGD). Gubici kod kreditnog rizika direktno zaviše od stope pokrića, čime stopa pokrića postaje ključni parametar- input u kalkulisanje kreditnog rizika. Novi bazelski standardi stavljaju naglasak na prikupljanju i organizovanju podataka koji se tiču stope pokrića. Pokriće u slučajevima neizvršenja obaveza zavisi od vrste obezbjeđenja. Kolateral na jednoj strani služi kao pokriće gubitaka zajmodavcu u slučaju neizvršenja obaveza, takođe predstavlja i podsticaj zajmotražiocu da zajam realizuje prema ugovoru. Ukoliko ne izvrši obaveze dužnik može ostvariti gubitak, ukoliko je kolateral veći od duga. 9 Spread ima bukvalno značenje širenja. U zadatoj tematici označava onaj dio kamatne stope za dati zajam koji prelazi nerizičnu kamatnu stopu. Dakle, što je veći rizik, kamatna stopa će biti veća, a samim tim credit spread će biti veći. 20 Ugovorne klauzule, odnosno ograničenja mogu biti: afirmativna, finansijska, restriktivna i negativna. Afirmativne klauzule odnose se na obavezu zajmoprimca da banci dostavlja periodične finanasijske izvještaje. Najčešći zahtjev iz ove grupe jeste obaveza zajmotražioca da banci dostavlja privremene finansijske izvještaje. Evidencija i praćenje podataka o finansijskoj poziciji zajmotražioca, omogućava banci bolji uvid i osnovu za preuzimanje preventivnih koraka. Finansijska ograničenja odnose se na visinu vrijednosti bitnih finansijskih rizika. Tipičan, gore pomenuti rizika, koji se računa kao dug/pokriće mora biti veći od nivoa(kao limit se uzima vrijednost 1.4). Ostali rizici se baziraju na odnosima dug/kapital, zatim odnos dobiti koja je isplaćena kao dividenda i zadržana dobit. Restriktivne klauzule su predviđenje sa svrhom da ograniče zajmotražioca u aktivnostima koje bi mogle uticati na povećanje rizika. Takva ograničenja se odnose na tendenciju zajmotražioca da sredstva isplaćuju akcionarima umješto da ih čuvaju kao rezervu za ispunjenje obaveza prema zajmodavcima. Mogućnost povećanja zarada i upošljavanje nove radne snage preduzeće-zajmoprimca, takođe može biti ograničeno. Ostala ograničenja ovog tipa odnose se na diverzifikovanje aktivnosti preduzeća mimo osnovne djelatnosti, što bi moglo dovosti do većeg rizika. Dok restriktivne klauzule limitiraju određene akcije, dotle ih negativne zabranjuju. Zabrana se prije svega odnosi na zalaganje aktive preduzeća u vidu kolaterala drugim zajmodavcima. Na ovaj način banka omogućava veće pokriće duga u slučaju bankrota dužnika. Banka takođe može zabraniti dužniku da odobrava zajmove, odnosno da se pojavljuje u ulozi zajmodavca. Dužniku takođe može biti zabranjeno da se pojavljuje u svojstvu garanta, jer bi time rizik dužnika mogao biti uvećan, zavisno od rizika subjekta za čiji dug se izdaje garancija. Ostali parametri ugovora o zajmu su: • Vremenska dimenzija vučenja tranši. • Plan amortizacije zajma. • Čuvanje depozita u banci zajmodavcu od strane dužnika. • Penali koje dužnik treba da plati banci na račun obeštećenja. 21 IV BAZELSKI STANDARDI 1. Preporuke Bazela II U julu 1988. godine Bezelski komitet za bankarsku superviziju, promovisala je set preporuka sa ciljem utvrđivanja minimalnog nivoa kapitala za multinacionalne banke. Preporuke su djelimicno bile motivisane i zeljom da se utvrde standardi koje će banke na globalnom planu staviti u ravnopravniji položaj po pitanju visine kapitala. Na primjer, u to vrijeme japanske banke su držale znatno manje kapitala, za razliku od ostalih banaka. To je imalo za posljedicu da cijene kredite japanskih banaka budu znatno jeftinije od ostalih banaka. Bazelski standardi nisu pravne obaveze po svojoj snazi. Šta više su one izraz dobre prakse, potvrđene od strane supervizorskih kuća iz raznih zemalja svijeta, koje su se složile da će implementirati ove standarde u njihovim zemljama. Bilo kroz mijenjanje legislative, bilo kroz implementaciju u regulatornoj praksi. U Evropi na primjer, standardi su implementirani kroz Direktive o adekvatnosti visine kapitala. Bazelski komitet preporučuje da kapital mora iznositi najmanje 8% u odnosu na visinu izloženosti portfolia banke, mjerenu ponderima rizika. Plasmani sa različitim rizicima, se množe sa pripadajućim ponderom za dati stepen rizika. Na primjer, za obveznicu emitovanu od strane države, ponder rizika iznosi 0%, dok za obveznicu emitovanu od stane preduzeća, ponder iznosi 100% nezavisno od procijenjene rizičnosti samog preduzeća-zajmotražioca. Ovaj pristup je imao za rezultat, da obezbijeđeni zajam plasiran preduzeću rejtinga AAA klase, bude mjeren istim koeficijentom rizika , kao i neobezbijeđeni zajam plasiran preduzeću rejtinga BBB klase. Ova neosjetljivost na rizik standarda Bazela I rezultirala je od strane banaka seljenjem zajmovnih plasmana ka rizičnijim grupama, kako bi ostvarile veće premije za rizik, sa istim iznosom kapitala. Ne iznenađuje činjenica da banke posmatraju pravila sa stanovista maximizacije prihoda na kapital. No i pored ovog propusta u kvantifikovanju rizika, može se reći da je ti vrijeme Bazela I bio prepoznat kao dobar kompromis. U tom vremenu tehnologija menadzmenta kreditnog rizika nije bila toliko sofisticirana, za neki senzitivniji pristup utvrđivanju minimuma kapitala. Tada je bio potreban kakav takav pristup, koji bi zaustavio dalju tendenciju smanjivanja kapitala banaka. Od tada, proces alokacije kapitala prema pojedinačnim kreditima postaje više sofisticiran, posebno budući da mnogo banaka koristi Internal rating approach. Zajmovi za kreditiranje poslovnih aktivnosti, rangiraju se u skali od 1 do 10, gdje pozicija 1 odgovara rejtingu AAA, dok pozicija 10 odgovara otpisivanju potraživanja po osnovu zajma. Neke banke idu dalje pa koriste podatke o distribuciji gubitaka iz prošlosti. Na temelju toga procijenjuje se varijansa i prosjek oko koga se gubici kreću za svaku rejting klasu. Na taj način može biti ustanovljena vjerovatnoća distribucije gubitaka. 2. Bazelski standard II U 1999.godini Bazelski komitet je odlučio da unaprijedi standarde donošene 1988.godine, u svijetlu promjena koje su imale uticaj na globalno upravljaje bankama, u 22 posljednjih 15 godina. Prepoznate su prednosti naučnog pristupa menadzmentu kreditnog rizika i dat je podstrek korišćenju sofisticiranih tehnika menadzmentu kreditnog rizika koji omogućavaju održavanje nivoa kapitala na nižem nivou. Porast korišćenja kreditnih derivata, omogućava bankama da ograniče izloženost po osnovu plasmana, po pojedinim zajmotražiocima, privrednim granama, odnosno zeljama. Banke plaćaju male provizije drugoj strani koja preuzima rizik u slučaju neizvršenja obaveza zajmotražioca. Derivati su primjer novih tehnika koje se razvijaju, druge se koriste kolaterizaciju i sekjuritizaciju. Bazel II preporučuje tri različita pristupa prilikom utvrđivanja minimuma kapitala: • Standardni pristup- standardise approach , koji u osnovi ima Bazel I, sa preciznijiom kategorizacijom rizika, odnosno adekvatnih koeficijenata. Ovaj pristup omogućava bankama da koriste i eksterno rangiranje i prepoznaje smanjenje rizika uslijed korišćenja različitih oblika obezbjeđenja. • „Foundation Internal Rating based“ pristup omogućava bankama da reviziju sopstveni sistem rangiranja, uključujući utvrđivanje stope vjerovatnoće neizvršenja obaveza, ali sa štopom LGD, odobrenom od strane supervizora. • „Advanćed IRB aproach“, koji podrazumijeva utvrđivanje kapitala i parametara rizika PD i LGD u reziji banke. 3. Operacionalizacija kreditnog rizika kroz Bazel II Moderno bankarstno je na premisi da je manje rizično držati potrfolio koji se saštoji od većeg broja zajmovnih plasmana, nego imati samo jedan plasman. S obzirom da će neki zajmotražioci dospjeti u stanje defaulta njihovi gubici imaju se pokriti prihodom ostvarenim od ostalih zajmova. Kreditni rizik je najbitniji rizik kome su banke izložene, budući da je kreditna aktivnost primarna za većinu banaka. Kreditni rizik nastaje kao mogućnost da zamotražilac neće realizovati obaveze u roku i obima u koji su ugovoreni. Faktori koji utiču na kreditni rizik su mnogostruki a mogu se podijeliti na idiosinkratske i sistematske. Idiosinkratski rizik predstavlja mogućnost lošeg menadzmenta samog preduzeća-zajmotražioca. Sistematski se tiče opštih faktora kao što su pogoršanje tržišnih uslova, rastuća inflacija, negativne kursne razlike ili povećanje konkurencije. Kreditni rizik proizilazi iz klasičnog kreditiranja, garancija i kreditnih derivata. Regulaciona tijela kontrolišu nivo rizika koje banke preduzimaju u poslovanju. Banke moraju dostavljati podatke o 20 najvećih plasmana, kao informacije o svim plasmanima koje prevazilaze 10% kapitala banke. Mada najbitnija činjenica je da regulatorna tijela zahtijevaju držanje kapitala od strane banaka na nivou, adekvatnom procijenjenom kreditnom riziku. Parametri koji utiču na kreditni rizik izražavaju se kroz formulu: Očekivani gubitak(EL)= Preostala potraživanja u stanju defaulta(EAD)11 x vjerovatnoća neizvršenja obaveza(PD) x gubitak uslijed neizvršenja obaveza (LGD)12 11 Smatra se da bi najadekvatnije značenje temina “default” bilo neizvršenje kreditnih obaveza. Shodno tome, termin „loss“ bi podrazumijevao konkretne gubitke, koje proizilaze iz default-a. 12 Kraćenica dolazi od anglo saksonskih termina EL- expected loss, ED-exposure at default, PD- probability of default, LGD- loss given default. 25 Spoljni revior dužan je da odmah obavijesti Ćentralnu banku o protivpravnom postupanju zaposlenih u banci, nepravilnosti u upravljenju ili poslovanju banke za koje je saznao, a koji mogu prouzrokovati gubitak za banku15. • Kontroliše solventnost banaka, zahtijeva od banaka povećanje nivoa kapitala, zahtijeva prekid poslovanja koje može ugroziti banku, kažnjavanju banke koje imaju nizak nivo kapitala. • Vrsi aktivnosti u pravcu ozdravljenja banke: nalaze banci da u roku od 60 dana napravi plan o obnovi kapitala, nalaze smanjenje rasta aktive do daljnjeg, nalaze banci da prekine jednu ili više aktivnosti za koje je Centralna banka utvrdila da pruzrukuju značajne gubitke za banku.16 Centralna banka donosi odluku o uvođenju privremene uprave u banci ako banka ne poštuje navedene mjere, odnosno ukoliko rizični kapital ili koeficijent solventnosti padne ispod jedne četvrtine propisanog nivoa. Ukoliko pak Centralna banka ocijeni da predviđene mjere nijesu urodile ozdravljenjem banke, donijeće riješenje o pokretanju stečajnog postupka. Iz navedenog zaključujemo da Centralna banka Crne Gore raspolaže ovlašćenjima neophodnim za efikasan prudencijalni nadzor. U teoriji postoje rasprave o tome da li Centralnoj banci treba dozvoliti vršenje nadzora nad bankama, budući da se ta usluga Centralne banke može kršiti sa ostalim misijama koje za cilj imaju vođenje monetarne politike. Ukratko, kako je Centralna banka, zadnja linija odbrane likvidnosti komercijalnih banaka to Centralna banka može odobravanjem zajmova komercijalnim bankama u slučaju nelikvidnosti na drugoj strani ugroziti monetarnu stabilnost. Takođe, brojni su argumenti koji idu u prilog jedinstvenoj ulozi centralne banke u pogledu vršenja prudencijalnog nadzora i monetarne politike. Obezbjeđivanje stabilnog bankarskog sistema postiže se kroz instrumente monetarne politike (politika obaveznih rezervi, operacije na otvorenom tržištu) i instrumente prudencijalnog nadzora (zahtijev za određenim iznosom kapitala, održavanje određenog nivoa likvidnosti i utvrđivanje kreditnog rizika). Povezanost ovih uloga centralne banke omogućuje joj pribavljanje, na osnovu prudencijalnog nadzora, brojnih informacija, a koje može da koristi pri utvrđivanju i sprovođenju instrumenata monetarne politike. Na teoretskom nivou, ovi konflikti se objašnjavaju činjenicom da se od monetarne politike očekuje anticiklicno dejstvo, dok se od prudencijalnog nadzora očekuje da ima prociklično dejstvo. U periodima rećesije kada je teško pribaviti kapital, prihodi su mali a zaduženost velika, ratio solventnosti će biti nizak. U tom periodu ako je jedinstvena institucija sprovodi prudencijalni nadzor i monetarnu politiku, poštojati će pritisak da se vodi blaža monetarna politika. Razdvajanje ove dvije funkcije može biti uslov veće monetarne discipline. Proces globalizacije uticao je na gubljenje ograničenja u pogledu mogućnosti otvaranje filijala banaka u drugim zemljama. Najveće banke poput multinacionalnih kompanija danas posluju u više zemlje. S obzirom da u mnogim zemljama postoje filijale stranih banaka nadzor nad ovakvih grupama zahtijeva konsolidovano praćenje njihovog poslovanja. 15 Clan 69. Zakon o bankama 16 Clan 74. Zakona o bankama, nije navedena puna sadrzina ovog clana, vec samo najbitnija ovlasćenja 26 2. Odluka CBCG o klasifikaciji aktive i formiranju rezervi za potencijalne gubitke Savjet Centralne Banke Crne Gore donio je 3.avgusta 2002. godine „Odluku o kriterijumima i postupku klasifikacije aktive i formiranju rezervi za potencijalne gubitke po stavkama aktive“. U članu 3. Odluke17 se navodi da odobrene kredite, kao i drugu aktivu izloženu riziku, banka je dužna najmanje tromjesečno klasifikovati u jednu od sljedećih kategorija: 1. kategorija A- „dobra aktiva“ 2. kategorija B- „aktiva sa posebnom namjenom“ 3. kategorija C- „substandardna aktiva“ 4. kategorija D- „sumnjiva aktiva“ 5. kategorija E- „gubitak“ U kategoriji A klasifikuje se kredit koji je odobren u skladu sa standardima analize kredita. Korisnik kredita je finansijski stabilan i ima solidne pozicije akcije i kapitala, kao i profitabilnost. Otplata kredita se vrši na vrijeme. Kredit je u potpunosti pokriven zalogom, a ako to nije slučaj finansijsko stanje korisnika kredita ili garanta je stabilno i pouzdano. Krediti koji su u potpunosti obezbijeđeni zalogom u gotovini ili ekvivalentima gotovine, mogu se kvalifikovati kao dobra aktiva, bez obzira na kašnjenje u otplati duga ili druge nepovoljne kreditne faktore. U kategoriji B- aktiva sa posebnom namjenom, klasifikuje se kredit koji nosi potencijalni rizik, ali ne u mjeri koja zahtijeva klasifikaciju tog kredita, u nizu kategoriju aktive. Razlozi za klasifikaciju zajma u ovu kategoriju jesu: a) Odsustvo punih informacija o zajmotražiocu; b) Kredit nije odobren u skladu sa unutrašnjim politikama banke; c) Procjena kvaliteta sredstava obezbjeđenja je nepravilno ili nepotpuno izvršena; d) Finansijska situacija je stabilna, ali neki pokazatelji preudiciraju probleme u budućoj otplati kredita, (kao što su rast zaduženja korisnika, zaliha roba ili gotovih proizvoda veće od uobičajnih, nepovoljni uslovi grane u kojoj zajmotražilac posluje); e) Od dospijeća kredita je proteklo više od 30, ali ne više i od 90 dana; Kredit od čijeg dospijeća proteklo više od 30 dana mora se klasifikovati najmanje u kategoriju B, a može i u nižu kategoriju. U kategoriju C klasifikuju se krediti koji imaju jasno utvrđene slabosti ili slabosti koje ugrožavaju otplatu kredita. Takvi krediti mogu da imaju jednu od sljedećih karakteristika: 17 Savjet Centralne banke Crne Gore: Odluke o klasifikaciji aktive (Sl. List RCG, br.52/00 I 32/02) 2002 god. Ovdje su prikazane su samo najznačajnije preporuke. 27 a) Primarni izvori otplate su nedovoljni za otplatu duga i banka mora koristiti sekundarne izvore za naplatu: instrumente obezbjeđenja, refinansiranje duga, novi kapital korisnika kredita; b) Trenutne finansijske mogućnosti korisnika kredita ili tokovi gotovine nijesu dovoljni za namirenje duga koji dospijeva; c) Poslovanje korisnika kredita nije dovoljno kapitalizovano; d) Postoje indicije da korisnik neće uspjeti da izmiri obaveze o roku dospijeća. e)Kredit od čijeg je dospijeća proteklo više od 90 dana ali ne više od 180; Kredit od cijeg dospijeća je proteklo više od 90 dana mora biti klasifikovat najmanje u kategoriju C, a može i u nizu kategiju. U kategoriju D tj. „sumnjiva aktiva“ klasifikuje se kredit cija je naplata u cjelosti, na osnovu postojecih faktora, uslova ili vrijednosti zaloge, malo vjerovatna i kada: a) Bez obziru na duzinu kasnjenja otplate, kredit pokazuje najmanje jedan nedostatak svojstven aktivi klasifikovanoj kao kategorija C- substandardna aktiva, koja nije u potpunosti obezbijednjenja zalogom. b) Od dospijeća kredita proteklo je više od 180 dana, ali ne i više od 270 dana. Kredit mora biti klasifikovan u kategoriju D, ukoliko je od dospijeća proslo više od 180 dana. U kategoriju D- „sumnjiva aktiva“ takođe se klasifikuju: a) Kredit dat nelikvidnom pravnom licu, sa nedovoljno kapitala, visoko zaduzeno koje ima ozbiljne poteškoće i ispoljava trajnu nekonkurentnost. b) Kredit koji nosi značajan rizik i za koji je neizvjesno da li će moći da se naplati u cjelosti, međutim realno je očekivati djelimičnu naplatu, pa ga štoga ne treba svrstavati u kategoriju E-„gubitak“, dok se objektivnije ne utvrdi njegov realni status. U kategoriju E „gubitak“ klasifikuje se kredit koji se smatra nenaplativ i njegovo dalje zadrzavanje u kategorijama nenaplative aktive nije opravdano i ako se u budućnosti može djelimično ostvariti njegova naplata. Kredit se klasifikuje u ovu kategoriju ukoliko: a) Bez obzira na kašnjenje u plaćanju, sadrži najmanje jednu karakteristiku sumnjive aktive i nije u potpunosti obezbijeđen. b) Od dospijeća je proteklo najmanje 270 dana. Kredit mora biti klasifikovan u kategoriju E ukoliko je od dana dospijeća proteklo više od 270 dana. Banka je dužna da stavke aktive koje identifikuje, odnosno klasifikuje u kategoriju E. Odmah identifikuje i otpiše, tako što umanji rezerve za potencijalne gubitke. Banka je dužna da rezerve za gubitke po stavkama aktive formira i kontinuirano održava po kategorijama kvalifikovane aktive, u sljedećim procentima: 1.kategorija A- „dobra aktiva“ 1% 2.kategorija B- „aktiva sa posebnom namjenom“2%-10% 3.kategorija C- „substandardna aktiva“ 20%-30% 4..kategorija E- „gubitak“ 100% 30 kredita i čine 70.92% ukupnio izdvojenih rezervi. Na 31.12.2004. godine rezerve za kreditne gubitke su predstavljale 4,00% ukupnih kredita i činile su 66,07% ukupnih rezervi. Tokom 2005. godine ukupna nekvalitetna aktiva (C, D, E) na agregatnom nivou iznosi 25.054 hiljade EUR-a i u odnosu na stanje 31.12.2004. bilježi povećanje za 474 hiljade EUR-a ili po stopi od 1,93%. Iako nekvalitetna aktiva u jednogodišnjem periodu ostvaruje nominalan rast, njeno učesće u ukupnoj aktivi je smanjeno za 34,90% a u kapitalu i rezervama za 12,46% u odnosu na kraj 2004.godine. Nivo kritikovane aktive (B,C,D,E) je visok i iznosi 152,219 hiljada EUR-a ma 31.12.2005- godine. Ukupno kritikovana aktiva predstavlja 121,28% kapitala i rezervi. U jednogodišnjem periodu ovaj parametar ostvaruje rast po stopi od 41,81% prvenstveno zbog ostvarenog rasta aktive sa posebnom napomenom (B). Značajan iznos kritikovane aktive (83,55%) se odnosi na aktivu sa posebnom napomenom (B). Sve kategorije kritikovane aktive, osim kategorije E –gubitak, u posmatranom jednogodišnjem periodu ostvaruje rast. 1. Procentualno učešće pojedinih kategorija klasifikacij u ukupno klasifikovanoj aktivi Klasifikacija 2001 2002 2003 2004 Dobra aktiva A 74.40 87.71 78.02 64.93 Sa posebnom napomenom B 10.76 6.37 14.56 27.04 Substandardna C 4.87 3.64 4.46 4.24 Sumnjiva D 0.15 7.82 2.72 2.79 Gubitak E 9.82 0.46 0.06 1.00 Izvor: Podaci su iz Centralne banke Crne Gore Koeficijent solventnosti svih banaka zadovoljava zakonski minimum od 8%. Posmatrano po bankama, na godišnjem nivou, koeficijent solventnosti je smanjen kod 8 banaka. Razlog ovakvog kretanja koeficijenta solventnosti je ostvereni rast rizikom ponderisane aktive, prouzrokovan pojačanom kreditnom aktivnošću banaka. Na agregatnom nivou koeficijent solventnosti na kraju 2005. godine iznosi 28% I ostvaruje smanjenje u odnosu na 2004. godinu, kada je iznosio 31%. Ukupni rizični kapital banke na 31.12.2005. godine iznosi 96.2 mil. EUR-a i ostvaruje rast po stopi od 12.63% u odnosu na isti period 2004.godine. Tri banke na godišnjem nivou bilježe pad rizičnog kapitala. Ukupna rizikom ponderisana aktiva banaka iznosi 345.3 mil. EUR-a. U odnosu na 31.12.2004. godine ostvaruje povecanje od 72.2 mil. EUR-a, odnosno rast po stopi od 26.44%. Ostvareni rast je najvećim dijelom posljedica pojačane aktivnosti banaka. Međutim, koeficijent solventnosti je i dalje visok u odnosu na nivo zemalja G 10. Dok kod zemalja G 10 iznosi oko 11%, dotle se u Crnoj Gori kreće oko 29%. Razlog za tako visok ratio kapitala jeste što bankarski sektor Crne Gore ima veliku izloženost prema sektoru inostranih banaka, što povlači niže pondere rizika. Izloženost prema ino bankama iznosi 48.74% kapitala prve klase banaka u Republici. Izloženost bankarskog sistema najveća je prema Commerz banci Frankfurt i iznosi 20.47% ukupnog kapitala prve klase, potom prema LHB banci, 12.67% kapitala prve klase u Republici. Takođe, razlog 31 visokog nivoa kapitala u odnosu na rizikom ponderisanu aktivu, jeste i u rastu kapitala bankarskog sektora. Mogu se konstatovati sljedeći trendovi u bankarstvu Crne Gore: • Značajan nivo kreditne aktivnosti banaka. Krediti banaka predstavljaju najznačajniju stavku agregatnog bilansa banaka i iznose 376 miliona EUR-s. Krediti banaka su na godišnjem nivou nominalno porasli za 94 miliona EUR-a, odnosno za 34%. Dugoročni krediti banaka čine 51% ukupno odobrenih kredita. Privredna društva u privatnom vlasništvu i fizička su lica su najznačajniji korisnici kredita sa učešćem od 83% u ukupno odobrenim kreditima na nivou sistema. • Najviše kredita u bankarskom sektoru je odobreno za trgovinsku djelatnost (34%) i stanovništvo (26%). Za razliku od sektora stanovništva koji se u agregatnom bilansu banaka ispoljava kao neto primalac sredstava. Negativni kreditno- depozitni odnos vezano za trgovinsku djelatnost, iznosi 53 mil.EUR-a. • Značajan rast ukupnih depozita banaka. Ukupni depoziti banaka u jednogodišnjem periodu povećani su za 215 mil. EUR-a, odnosno 79%. Više od polovine ukupnih depozita čine depoziti po viđenju. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od 36% , zatim privredna društva u privatnom vlasništvu sa 28% i fondovi sa 12%. Više od polovini ukupnih depozita koncentrisano je kod najveće banke u sistemu. U jednogodišnjem periodu periodu sve kategorije depozita prema izvorima ostvaruju nominalni rast, osim depozita opština i banaka. 32 ZAKLJUČAK Dvostruka je aktuelnost ovih istraživanja. S jedne strane, tradiciolni problem domaćih banka je vezan za gubitak usred kreditne delikvencije, što dovodi do problema održavanja solventnosti banaka ili do povećanja nivoa aktivnih kamatnih stopa. S druge stvarne, nova pravila bazelskog komiteta- mada nijesu pravno obavezna za naše banke- svakako će biti primijenjivana u našem bankarstvu. Pod uticajem usvajanja Basela II Evropska Unija je donijela ključnu direktivu koja uvodi obaveznost njegove primjene za sve banke EU pd 2008.godine. Implementacija pristupa iz Bazela II i nove EU direktive predstavljaće u narednom periodu veliki izazov, koji je u ostvarivanju regulatorne i kontrolne funkcije Centralne banke Crne Gore prepoznat i za koji su traženi početni odgovori tokom 2005. godine. Prva faza implementacije Bazela II u bankarstvu Crne Gore, trebala bi biti izvedena kroz Standardni pristup. Na ovaj način će se senzitivnije pristupiti procjeni rizika kroz različite pondere rizika zavisno od rejtinga preduzeća. U tu svrhu rangiranje preduzeća će morati da bude mnogo senzitivnije i zavisit će od egzaknih finansijskih pokazatelja, kao i od procjene analitičara banke. Na taj način i koeficijent solventnoscu će realnije odražavati nivo preuzetih rizika. Kako Bazel dva težiste stavlja na svjesno upravljanje rizicima od strane menadzmenta banaka, to će banke morati da arhiviranjem podataka, u prvom redu pomjeranjem rejtinga i neizvršenja obaveza, utvrđuju distribuciju ovih pojava po klasama rejtinga. Na taj način će se derivirati egzaktnija stopa neizvršenja obaveza. Naravno, za to je potrebno određeno vrijeme, u dužini od najmanje jednog makroekonomskog ciklusa (10 godina). Na taj način će se izvršiti „kalibraža“ stope neizvršenja obaveza. Takođe, neophodno je pratiti i stopu gubitaka uslijed neizvršenja obaveza, zavisno od djelatnosti u kojima su ostvareni gubici. Utvrđivanje parametara stope neizvršenja obaveza PD i gubitaka uslijed neizvršenja obaveza LDG pruzit će bankama osnovnu primjenu IRB pristupa. Za primjenu ovog pristupa neophodna je edukacija menadzmenta banke. Ono što je karakteristika ovog pristupa, jeste što kažnjava banke sa rizičnijom aktivom a favorizuje banke sa sigurnijom aktivom. Ovaj pristup može biti neadekvatan za banke zemalja u razvoju iz razloga što može zahtijevati više kapitala. Banke prema pokazateljima Centralne banke Crne Gore sve više kreditiraju mala i srednja preduzeća i stanovništvo. Ova preduzeća se zbog ograničenih podataka tretiraju kao rizičnija. Ovo bi moglo uticati da domaće banke radije plasiraju sredstva van Crne Gore, nego da kreditiraju domaća preduzeća i time dolaze u neophodnost da mobilišu dodatni kapital. Bankarski eksperti smatraju da bi u prvoj fazi implementacije Bazela II trebalo ići na sprovođenje Standarsnog pristupa a poslije 5 godina, kada se formira osnova za praćenje parametara kreditnog rizika preći na IRB pristup. Uvođenje IRB pristupa mora pratiti opsežna studija o efektima na posmatranu banku i na cijeli bankarski sektor. Takođe, smatra se da treba koristiti svaki prostor za modifikaciju pristupa shodno karakteristikama lokalnog finansijskog tržišta. U krajnjem cilju nije fundamentalna implementacija pristupa za kontrolu rizika, već kako naći sklad između rizika i potrebe