Skripta Komparativna pravna historija, Prijemni ispiti od Historija BiH

Preuzmite Skripta Komparativna pravna historija i više Prijemni ispiti u PDF od Historija BiH samo na Docsity! 1 KOMPARATIVNA PRAVNA HISTORIJA SKRIPTA ǀ FIKRET KARČIĆ Komparativna pravna historija - vrsta pravne historije razvijena u Evropi, 19. st Pravna historija - nauka koja proučava izvore, razvoj i transformacije pravnih sistema u vremenu. - ima dvostruki karakter: spada u historijske i pravne nauke - ogleda se u korištenju pravnih metoda: dogmatskih i normativnih Pravna historija vrši rekonstrukciju pravnih sistema u prošlosti na način što: 1. predstavlja sistematski norme datog sistema 2. predstavlja izvore i difuziju normi 3. ustanovljava promjene u sistemu koje nastaju tokom vremena 4. objašnjava te promjene Glavni ciljevi pravne historije su: 1. dijagnosticiranje pravnog života određenog društva u određenom vremenu 2. bolje razumijevanje današnjeg prava koje je rezultat razvoja u prošlosti 3. korištenje rezultata pravne historije za formulisanje budućih pravnih propisa i rješenja Vrste pravne historije: • Unutrašnja pravna historija - proučava nastanak, promjene i nestanak jednog prava - izučava i pravne spomenike: zakone, sudske odluke.. - pravo posmatra kao autonoman sistem, nastoji ga utvrditi u onom obliku i datom trenutku u prošlosti - još se naziva historija institucija; historija pravnih tekstova; „pravo u knjigama“ • Vanjska pravna historija - proučava društveni kontekst u kom pravo nastaje i razvija se - posebnju pažnju: ekonomski i društveni kontekst - „nepravna orijentacija“ - težnja ka kompleksnijoj slici prava u vremenu nego što se može dobiti samo iz analize pravnih tekstova - dio kulturne historije • Nacionalna pravna historija - bavi se proučavanjem prava u prošlosti u jednom društveno-pravnom okviru (pravna historija BiH) 2 • Svjetska/opšta/univerzalna pravna historija - proučava pravo u prošlosti u svjetskim razmjerama - svodi se na proučavanje pravnih sistema koji se dijele prema regionima i periodima - region evropskog kontinentalnog prava - anglo-američkog prava - afričkog, islamskog, kineskog.. Komparativna pravna historija je vrsta pravne historije za koju je karakteristično izučavanje pravne prošlosti putem identifikovanja glavnih pravnih ideja i instituta i njihovim izučavanjem u uporednom kontekstu. Pravna antropologija/etnološka jurisprudencija/pravna etnologija - ova disciplina predstavlja spoj antropologije i prava što se manifestuje u dva aspekta: 1) ona izučava narode koji su predmet antropologije, odnosno koji su manje-više na primitivnom nivou razvoja 2) ona izučava interakciju prava i antropologije Henry Maine - svjetska historija prava - kretanje „od statusa do ugovora“ - označava razumijevanje prelaza iz tradicionalnih u moderna društva Max Weber - iznio vlastitu šemu razvoja prava - to je princip pravnog racionalizma - pravo tokom historije postaje sve racionalnije - ovaj princip predstavlja idealni tip koji omogućava lakšu analizu kompleksne historijske stvarnosti William Seagle - slijedio ideju da postoje 3 faze u razvoju prava: 1) primitivno pravo, gdje vlada običaj 2) arhaično pravo, gdje pravo nastaje u obliku „kraljevskog mira“ i javljaju se stari kodeksi 3) zrelo pravo, gdje se manifestuje traganje za jednakošću, vladavinom prava, prirodnim pravom, kodifikacijama.. Kph - nastala iz uvjerenja da je potrebno znati, odnosno poznavati više pravnih sistema da bi se shvatillo pravo Kph se razvijala između 2 cilja: 1) da pronađe neki arhetip prava koji je u prošlosti bio zajednički za više naroda i država 2) da osnaži i ilustruje određenu šemu razvoja koju je definisao neki autor 5 Zajedničke karakteristike prava modernih država: 1) Moderne države su teritorijalne države i u načelu ukidaju peronalitet u važenju prava na svojoj teritoriji. 2) Pravni status pojedinca se ujednačava. Svi pojedinci su građani, pravno jednaki, s istim obimom prava i dužnosti. 3) Ekonomsku osnovu prava modernih država čini privatna svojina, shvaćena u duhu rimskog prava kao isključivo pravo držanja, korištenja i raspolaganja stvarima. 4) U oblasti prava bilježi se opšti napredak u odnosu na ranije. Proglašena je jednakost ljudi pred zakonom, razvijaju se postojeće i nastaju nove grane prava, zakoni postaju glavni izvor prava itd. 1. HISTORIJSKI KONTEKST STARA MESOPOTAMIJA (3000. p.n.e - 1600. p.n.e.) - najstarije pravo na svijetu o kome imamo pisane izvore 3 faze razvoja: 1) U 3. milenijumu p.n.e. postojali su gradovi-države (kao što je Lagaš) - glavno mjesto u takvim gradovima-državama pripadalo je hramu božanstva zaštitnika - na čelu je bio vladar koji je imao titulu ensi Lagaša - govorio se sumerski jezik 2) Nastanak i širenje teritorijalnih država (pokoravanje manjih država-gradova) - primjer takve države - Akadska država (kralj Sargon) - svaka država-grad unio svoj kult u novu teritorijalnu cjelinu - govorio se akadski jezik koji se kasnije podijelio na dva dijalekta - babilonski i asirski - pojedini akadski vladari se smatrali božanskim zaštitnicima 3) Nastanak multikulturnih carstava kao što su Babilonija, Asirija, Mitani i Hati - Babilonija (osnovao Hammurabi); prostirala se od današnjeg Perzijskog zaljeva do Libana - Babilon - glavni grad - Marduk - glavno božanstvo zaštitnik grada * 1. milenijum - Mesopotamija došla pod dominaciju Asirije * do 7. st. p.n.e - ponovo pod hegemonijom Babilonije (neobabilonski period) * 539. p.n.e. - pod vlast Perzije * 4. st. p.n.e. - osvojio Aleksandar Veliki, postala dio helenističkog svijeta STARI EGIPAT - trajala preko 3000 godina 6 Periodi historije Egipta: 1) Preddinastijski period - vladalo mišljenje da je stara egipatska država nastala spajanjem 2 preddinastijska kraljevstva: kraljevstva Gornjeg i Donjeg Egipta - kraljevstvo nastalo iz ustanove vojnih komadanata u različitim državama doline Nila 2) Dinastijski period - vladavina I i II dinastije 3) Period Starog Kraljevstva - vladavina III - VIII dinastije - uspostavlja se državna vlast - vladar - nosioc božanske funkcije; njegova riječ - zakon - nema pisanih zakonskih spomenika 4) Prvi međuperiod 5) Srednje kraljevstvo - vladaju dinastije XI - XIV 6) Drugi međuperiod 7) Novo kraljevstvo - dinastije XVIII, XIX, XX 8) Treći međuperiod - dinastije XXI, XXII, XXIII, XXIV, XXV 9) Kasni period - dinastije XXVI - XXXI - vladavina Perzijanaca nad Egiptom nakon Perzijanaca Ptolomeji; rimska vlast nakon Rimljana dolaze Bizantici zatim Egipat ulazi u sastav islamske države STARA JEVREJSKA DRŽAVA (jevrejska država i pravo u biblijskom periodu) Hebrej, Izraelćanin, Judejac → historijski i etnički različiti pojmovi Hebrej → odnosi se na semitska i nomadska plemena koja su živjela na području istočnog mediterana i koja su osvojila Palestinu i nazvali je Kannan gdje su postali ujedinjeni narodi pod vodstvom kralja Izraelćanin → posebna etnička narodna grupa koja je nastala od Hebreja i koja je bila kuturno ujedinjena religijom Judejac/Židov → odnosi se na kulturne nasljednike prve 2 grupe od vremena njihovog povratka iz tzv. Babilonskog ropstva do danas 7 biblijski period (2. milenij - 4. st. p.n.e.) Biblijski period jevrejske države: 1) Doba patrijarha (16. st. p.n.e) 2) Izbavljenje (13.) 3) Doba sudija (12. - 11.) 4) Monarhije (11. - 6.) 5) Postegzilska faza (6. - 4. st. p.n.e.) GRČKI SVIJET - KLASIČNA ATINA - period od 1000 godina (od pada Mikene 1150. p.n.e. - rimskim osvajanja 146. p.n.e.) 4 historijska perioda: 1) Mračno doba 2) Arhajski period ili Herojsko doba 3) Klasični period ili Zlatno doba 4) Helenistički period (od osvajanja Aleksandra V. do rimskih osvajanja) BIZANTIJA - trajala 11 stoljeća - nastala izgradnjom Konstantinopolisa 333. g - Konstantinopolis izgrađen na mjestu nekadašnje grčke naseobine Bizantium, pa je po tome i nazvano carstvo koje je kasnije uspostavljeno - Bizantijsko carstvo nastalo kao rezultat transformacije Istočnog rimskog carstva - imalo dvostruku funkciju: da povezuje zapadne dijelove Rimskog c. sa istočnim i da predstavlja odbranu od prodora sa Istoka - Bizantijsko carstvo se zasnivalo na: 1) ideji kontinuiteta Rimskog carstva 2) grčkom jeziku 3) kršćanstvu - Bizantijci su sami sebe nazivali Romeji (Rimljani), Arapi i Turci su ih nazivali Rumeli, od 15. vijeka se upotrebljava naziv Bizantija - kraj carstva označava se padom Konstantinopolisa u ruke Oslanlija Unutrašnji izazovi sa kojima su se suočavali: 1. feudalizacija društva 2. vjerski simboli 3. raskol između zapadnog i istočnog kršćantsva 10 - na vanjskom planu država se suočava sa 2 izazova: krstaškim pohodima, koji imaju za cilj osvajanje Jerusalema i kasnije mongolskim prodorima. - Abasijska država pada, a njenu prijestolnicu zauzimaju Mongoli 1258. godine ENGLESKA - konvencionalno se smatra da engleska pravna historija počinje normanskim osvajanjem Britanskog ostrva 1066.godine - Rimljani su vladali Britanskim ostvrom, ali nisu nametnuli svoje pravo domaćem stanovništvu, rimsko pravo regulisalo je samo odnose među Rimljanima - plemena Angla, Sasa, Danaca i drugih koja su se naselila na Ostrvu živjela su po svojim običajima - ovaj postrimski period se naziva periodom anglosaksonske dominacije Pobjeda normanskog kralja Wiliama kod Hatingsa unijela je bitne promjene u državno-pravno uređenje. Englesko pravo je uglavnom ostalo netaknuto. Wiliam Osvajač je konfiskovao svu zemlju u državi i podijelio je svojim najvjernijim pratiocima dobivajući zauzvrat njihovu lojalnost i službu. Time je nastao poseban vid feudalizma uEngleskoj. U to doba lokalni sporovi su se rješavali u sudovima grofovija i okruga. U normanskoj Engleskoj nije postojala podjela vlasti. Kralj, sa svojim savjetom koji se nazivao Curia regis, vršio je zakonodavnu, izvršnu i sudsku funkciju. Neke Curie regis su delegirane novoobraznim tijelima koja se nazivaju kraljevski sudovi. Nadležnost i funkcionisanje ovih sudova doveli su do stvaranja Opšteg prava Engleske (Common law). Jačanje kraljevih sudova na račun sudova u grofovijama i okruzima dovela je do revolta barona. Oni su prisilili kralja Johna 1215. da izda domenat koji je kasnije postao poznat kao Magna Carta (Velikapovelja). Ovim dokumentom baroni su pokušali da zaustave gubitak feudalnih privilegija. U13. vijeku formira se još jedna važna ustanova engleskog prava - parlament, u koji su ulazili ne samo baroni već i predstavnici crkve, gradova i okruga. U vrijeme Edwarda I 1295. formirao se tzv. model parlament u čiji su sastav ušli biskupi i opati, plemići najvišeg ranga, dva viteza iz svake grofovije i dva predstavnika svakog grada. Jedan od najvažnijih akata engleske historije donijet je u periodu restauracije kraljevstva. Riječ je o Habeas Corpus Actu iz 1679. kojim je zabranjeno zatočenje preko mora, zabranjeno lišavanje slobode bez sudskog naloga itd. Slavna revolucija 1688. ustanovila je protestantsko kraljevsko naslijeđe i ustavnu monarhiju u Engleskoj. Pošto je bilo uočeno da Opšte pravo sporo odgovara na društvene promjene, engleski pravnik Jeremy Bentham i drugi zagovornici reforme, založili su se da Parlament postane nosilac promjene. Oni su vidjeli izlaz u kodifikacijama. Brojni zakoni su donijeti u oblasti javnog prava, porodičnog i nasljednog prava i organizacije sudova. Njima je englesko pravo, sastavljeno od tri glavne komponente- Opšteg prava, Pravičnosti i Zakona -dobilo moderni oblik. 11 SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Prije evropskog otkrića Sjeverne Amerike na tom području su živjela indijanska plemena u plemenskom društvenom uređenju. Značajniji pokušaji evropske kolonizacije tog kontinenta bilježe se u 17. vijeku. Kolonizacija je pravno bila uobličena u proces davanja kraljevskih povelja privatnim grupama ili pojedincima da na otkrivenom teritoriju mogu osnovatikolonije. Po iskrcavanju, doseljenici su sklapali svečane paktove kojim su formirali novu civilnu političku zajednicu. Tokom 1600-tih nastalo je više od stotinu ovakvih zavjeta, kakav je npr. The Mayflower Compact od 11.nov. 1620. Doseljenici su se naseljavali na istočnoj obali Sjev. Amerike. Naseljeničke kolonije su imale vlastite dokumente ustavnog karakterakojima su uređivali unutrašnju organizaciju, prava i obaveze. Takvi dokumenti su se nazivali »zavjeti«. Poznati dokumenat iz ove kategorije je Temeljne naredbe Connecticuta od 14. januara 1639. Nakon rata Velike Britanije i Francuske oko prevlasti u kolonijama, Velika Britanija postala je gospodar kolonija na Istočnoj obali Sjeverne Amerike. U namjeri da namiri ratne troškove, Velika Britanija je izvršila ekonomski pritisak na kolonije. Kolonisti nisu željeli radikalni raskid sa Velikom Britanijom, ali ih je britanska politika usmjerila u tom pravcu. Kada je počeo rat, ujedinjene kolonije proglašavaju nezavisnost 4. jula 1776. Rezultat ovog rata bila je nezavisnost kolonija i nastanak nove države Sjedinjenih Američkih Država. Nakon nezavisnosti glavna briga nove države bila je uvećanje teritorija. Najveći unutrašnji problem države bio je ropstvo. Robovi su bili prisutni u Sjev. Americi i poticali su iz Afrike. Ekonomsku i političku ekspanziju SAD su nastavile u drugoj polovini 19. vijeka. Početkom20. vijeka su napustile tzv. Monroovu doktrinu (Amerika Amerikancima) i postale značajan faktor u svjetskim odnosima. FRANCUSKA Ugovorom iz Verduna 843. Franačka država je podijeljena na 3 dijela. Tri unuka KarlaVelikog dobili su odgovarajuće dijelove nekadašnje imperije. Iz Louisovog dijela nastala je Njemačka, iz Karlovog dijela Francuska, a iz Lothairovog dijela Francuska i Njemačka. Nakon toga se u Francuskoj uspostavlja feudalni poredak i smjenjuju različite dinastije. Među vladajućim dinastijama bili su Kapeti, koji su vladali više od tri stotine godina. Dinastija Valoa bila je na vlasti od 1328. do 1589., obuhvatajući vrijeme kasnog feudalizma i ranog modernog doba. U 14. vijeku Francuska je, zajedno sa drugim evropskim zemljama bila zahvaćena epidemijom kuge, koja je imala za posljedicu gubitak jedne trećine stanovništva. Krajem 15. vijeka Francuska dolazi pod uticaj renesanse i reformacije. Dinastija Burbon davala je vladare u periodu 1598-1792. Njihova vlast je okončana revolucijom i ukidanjem monarhije 1792. Vladavinu ove dinastije obilježili su događaji kao što je Nantski edikt iz 1598., kojim je data sloboda religije svim podanicima, rast ekonomije i jačanje kraljevog autoriteta. U 18. vijeku Francuska je postala najbogatija i najmoćnija evropska država. Francuska revolucija odvijala se u nekoliko faza. Ona je započela 14. jula 1789., pobunom protiv monarhističkog režima. Narodna skupština radi na ustavu i 26. augusta 1789. usvaja preambulu ovog 12 temeljnog zakona koja je postala poznata kao Deklaracija o pravima čovjeka i građanina. Ustav je proglašen 4. septembra 1791. i po njemu je Francuska postala ustavna monarhija, i trajala je samo godinu dana. Francuski kralj nije bio spreman da prihvati ovakvo preuređenje države i zajedno sa feudalnom aristokratijom sarađuje sa inostranim feudalnim državama radi njihove vojne intervencije protiv revolucionara. Oni ukidaju monarhiju i proglašavaju republiku koja je po znata kao Prva republika. Jedni su smatrali da je revolucija okončana uvođenjem ustavne vladavine (žirondinci), dok su drugi smatrali darevolucija teče i dalje (jakobinci). Ideološki sukobi među revolucionarima se intenziviraju i politička grupa jakobinaca preuzima vlast u državi, te 2. juna 1793. uvodi »vladavinu terora«. Nakon pada jakobinaca prevagu u državnoj vlasti dobivaju žirondinci pod čijim uticajem se 22. augusta 1795. donosi novi ustav. Ovaj period francuske historije traje 5 godina i poznat je kao period Direktorija. Režim čvrste ruke dešava se 9. novembra 1799., kada general Napoleon Bonaparta izvrši državni udar, ukida ustav i uvodi novi oblik vladavine- konzulat. 19 vijek protekao je u Francuskoj u znaku čestih promjena oblika vladavine. Vladavinu imperatora Napoleona slijedila je restauracija vlasti Burbona. Slijedila je zatim Julska monarhija, zatim Druga republika. Nakon toga došao je period Drugog carstva i konačno stabilizacija republikanskog oblika vladavine nakon Treće republike pa do savremenog doba. 2. ORGANIZACIJA VLASTI STARA MESOPOTAMIJA - Stanovnici stare Mesopotamije, koji su živjeli u nasljedima pokraj rijeka i kanala, identifikovali su se prvenstveno kao pojedinci zajednica u kojima su živjeli. - Vlast u tim zajednicama pripadala je većinom savjetima uglednih muškaraca - građana. - Gradska naselja u Mesopotamiji razvila su se većinom oko vodenih i kopnenih puteva. - Postojala je znatna razlika između sjevera i juga Mesopotamije: na sjeveru (gdje je zbog vlažnije klime bilo moguće razvijati poljoprivredu bez navodnjavanja) očuvali su se tradicionalni oblici seoskog života; na jugu (gdje se zbog suhe klime poljoprivreda bazirala na navodnjavanju) bila je povećana međuovisnost stanovništva i gradska naselja su se brže razvijala. Gradovi → jedno od glavnih obilježja civilizacije u staroj Mesopotamiji → vršili 3 funkcije: 1) bili politički centri i prijestolnice velikih carstava 2) trgovački centri 3) religijska sjedišta Glavne institucije u strukturi mesopotamskih gradova - hram i alata Hram → nalazio se na uzvišenju i ne uvijek u samom centru grada Palata → od hrama bila fizički odvojena vodenim kanalom ili uzvišenjem Iz ovog se zaključuje strukturalna odvojenost svjetovne i religijske vlasti 15 Gradska naselja u Grčkoj nastala usljed 2 procesa: - plemenskih seoba - udruživanja više lokalnih zajednica u saveze Najveći doprinos grčkoj koncepciji polisa je pojava demokratije i građanina. BIZANTIJA Bizantsko carstvo → apsolutna autokratija vladar → najviša zakonodavna, izvršna i vojna vlast, te poglavar Crkve → njegova vlast ograničena sa 2 faktora: - obavezom da poštuje osnovne zakone rimskog naroda - sviješću da je suveren primio vlast od naroda i da bi je nekad moga i vratiti narodu Imperator Lav III Isaurijanac je rekao da je careva dužnost da održava stvari onako kao što su postavljene u Svetom pismu, aktima crkvenih sabora i u rimskom pravu magister officii → glavni službenik → poglavar civilne službe koji je nadzirao vojnu policiju, prijeme stranih poslanika, ceremonije... • questor sacri pallati → kvestor posvećene palate; glavni službenik za pravdu • upravljači javnih prihoda i nadzornik carevih ličnih imanja • magistri militium → vojni službenik na čelu vojske • sugkletos → drugi centralni organ vlasti u carstvu - senat U ranom periodu Carstvo se dijelilo na 4 prefekture - njima upravljali pretorijanski prefekti kao nosioci sveukupne civilne vlasti na svom području prefekture se dalje dijelile na → dioceze i provincije Iz sigurnosnih razloga u pojedinim oblastima su bili stalno stacionirani vojni pukovi (themata), zbog čega su se te oblasti počele nazivati → teme - njima upravljali vojni komadanti koji su imali i civilna ovlaštenja Kasnije područja tema smanjena, a njihovi upravnici nazvani dukama. FRANAČKA DRŽAVA 3 reda institucija: - centralna vlast - lokalna vlast - posredni organi • centralnu vlast → predstavljao monarh i njegov dvor monarh → nosilac državne vlasti → proglašavao ili dopunjavao zakone, donosio opšte dekrete (capitulares) → bio komadant vojske, progašavao rat i mir → imenovao funkcionere, određivao funkcionere i bio vrhovni sudija 16 dvor (palatium) → uz vladara, adiminstrativni centar majordom - prvobitno upravnik kraljevskih imanja, a kasnije šef dvorskih funkcionera i odgajatelj prestolonasljednika • lokalnu vlast → predstavljale grofovije (comitatus, pagus) grofovije - nastale spajanjem rimskih teritorijalnih jedinica i franačke lokalne zajednice grof - upravljao grofovijama, sve državne funkcije bile u njegovim rukama • posredni organi → vladarevi izaslanici (missi dominici) i sabori (placita) vladarevi izaslanici - funkcioneri koji su slati iz centra u provincije da vrše upravne, fiskalne i sudske funkcije sabori - dvovrsni → opšti sabor sazivan u proljeće, a krajnji u jesen - imali funkciju da konsenzusom usvoje odluke koje je pripremio vladar ISLAMSKA DRŽAVA Abasijski hilafet - centralistički uređena država osnovni organi vlasti na centralnom nivou → halifa i veziri na pokrajinskom i lokalnom → valije i amili halifa → politički šef države i vjerski poglavar muslimana → titulisan i kao imam (vođa) i emirul-l-muminin (zapovjednik pravovjernih) → morao biti musliman, muškarac, pravno i poslovno sposoban, bez tjelesnih nedostataka, pravedan, sposoban za samostalno tumačenje šerijatskih izvora (idžtihad), hrabar.. Na poziciju halife se dolazilo na nekoliko načina: 1) izborom 2) imenovanjem od strane prethodnika 3) silom Nadležnost halife: - rukovođenje državom - proglašavanje rata i mira - komandovanje vojskom - sklapanje međunarodnih ugovora - tumačenje šerijatskih izvora - suđenje - prikupljanje poreza - donošenje propisa kojim se uređuju stvari koje nisu regulisane šerijatskim pravom.. beja - izjava vjernosti koju su davali istaknuti društveni predstavnici halifi pri preuzimanju ovlaštenja šura - obaveza halife da se pri vršenju svojih ovlaštenja konsultuje sa muslimanskim uglednicima katib - se ranije zvao državni sekretar (kasnije vezir) 17 vezir → glavni zastupnik, odnosno ministar vladara → zajedno sa šefom Divana vodio državnu kancelariju → odlučuje o molbama koje se podnose vladaru i vrši druge poslove koje mu vladar povjeri 2 vrste vezira: 1) veziru-t-tefvid (opunomoćeni ministar) - djeluje kao opunomoćeni zastupnik halife i upravlja stvarima po svojoj ocjeni 2) veziru-t-tenfiz (izvršni ministar) - samo izvršava naloge halife i služi kao posrednik između njega i podanika vali - namjesnik centralne vlasti u pokrajinama, objedinjavao civilnu i vojnu vlast, imenovan od strane vladara i njemu direktno odgovoran amil - naziv za državne službenike različitog ranga i nadležnosti, postavljala ih centralna vlast divani - obavljali kancelarijske poslove za različite nivoe vlasti - halifa imao kancelariju za prepisku i povjerljive poslove - vezir nadzirao centralni divan, a na pokrajinskom nivou postojali su divani za porez (haradž), prepiske (resail) i vojsku (džund) ENGLESKA Engleska je bila samostalno kraljevstvo od ranog srednjeg vijeka sve do 1707., kada je Zakonom o ujedinjenju (Act of Union) ujedinjena sa Škotskom u Kraljevinu Velike Britanije. Nova država od tada ima zajednički parlament, sistem adiministracije, poreza i mjera. Engleska i Škotska su nastavile da imaju različite pravne sisteme: engleski pravni sistem i škotski pravni sistem. Forma monarhije → glavne ustanove monarhije su monarh, parlament i vlada. Monarh - Do revolucije 1688., monarh je s titulom kralja ili kraljice koristio svoja ovlaštenja, dovodeći u pitanje i samo postojanje parlamenta. Nakon donošenja Zakona o nagodbi iz 1700.g. ovlaštenja monarha su bitno smanjena i svedena na simboličku funkciju. On potvrđuje izbor premijera, ali ne učestvuje u njemu, potpisuje dokumente, prima strane ambasadore.. Parlament - Ovo tijelo je nakon 1700. postalo glavna zakonodavna instanca u Engleskoj. Sastoji se od Krune, Doma lordova ili Gornjeg doma (House of Lords) i Doma opština ili Donjeg doma House of Commons). Samo dva doma čine parlament. Zakoni se donose u Donjem domu, razmatraju u Gornjem domu, a monarh im daje kraljevsku saglasnost. Gornji dom čine određeni crkveni velikodostojnici, svjetovna aristokratija i nosioci visokih sudskih funkcija. Vlada - Izvršnu vlast vrši vlada, odnosno komitet ministara koji se naziva kabinet. Premijer jeobično vođa većinske stranke u Donjem domu. Vlada zavisi od političke većinske stranke. Članovi kabineta su također i članovi Tajnog savjeta, savjetodavnog tijela monarha. 20 Atributi koji su pripisivani faraonovoj ličnosti: 1) hu (autoritativna zapovijed) - mogućnost da stvara putem riječi 2) sia (percepcija) - prepoznavanje i razumijevanje situacije 3) ma'at (pravda) - održavanje božanskog poretka u ljudskom društvu vlast → božanskog porijekla → temelj legitimiteta u religiji • smatralo se da je svaki novi vladar ujedno i staro i novo božanstvo, odnosno da se rekreira JEVREJSKA DRŽAVA ustanova kraljevstva → potvrđena od Boga, ali nema nikakvu svetost → ustanovljeno uz „saglasnost naroda“ važio princip jednistva religije i države država → imala zadatak da održava kult, odnosno vezu s Bogom koja je temelj dobrobiti naroda Kultske funkcije koje su vršili kraljevi obuhvataju: - podnošenje žrtve - kultske plesove - izgradnju hramova - pozivanje naroda na kultske skupove prema jevrejskom vjerovanju → svaki pojedinac stvoren po prema Božijem liku ANTIČKA GRČKA - nije moguće identifikovati jednu vrstu državne ideologije Postoje autori koji zastupaju ideju: - vladavine naroda (demokratija) - nekolicine (oligarhija) - određene grupe (aristokratija) - pojedinca (monarhija) • najupečatljiviju pohvalu demokratiji dao je historičar Tukidid Najvažnije ideje shvatanja demokratije su: - vlast većine - pristup javnim službama - pokoravanje vlastima i zakonima, pisanim i nepisanim 21 BIZANTIJA kršćanstvo → osiguravalo legitimnost državne vlasti u Bizantiji imperator → smatran za Božijeg namjesnika na zemlji → poglavar države i crkve → vjerovalo se da su imali neposredan kontakt s Bogom, izvorom svoje moći vladari → prikilom krunisanja davali krunidbenu zakletvu kojom su obećavali da će poštovati odluke vaseljenskih sabora, usvojena crkvena shvatanja i prava, da će vladati pravedno i oštro osuđivati sve ono što je i Crkva osuđivala • carevi - vjerovali da su carstvo primili direktno od Boga • narod koji ih je birao bio ustvari kršćanska zajednica koja je birala svog prvosveštenika FRANAČKA DRŽAVA • Ideologija Franačke države oblikovala se pod uticajem germanske tradicije, nasljeđa Rimskog carstva i kršćanstva. • Germani su svojim vladarima pripisivali nadnaravne osobine, simbol toga → duga kosa kraljeva • Rimsko nasljeđe bilo je isprepleteno sa kršćanskim elementima • Pipinu Malom i njegovim potomcima rimski papa je 754. godine dodijelio titulu „rimskog patrijca“ što je podrazumijevalo obavezu franačkih vladara da štite Rim • Na taj način je stvoren savez između Svete stolice i Franačke države, taj se savez uobličuje papskim krunisanjem Karla Velikog • Karlo Veliki je sebe prvenstveno titulisao kao „kralj Franaka i Langobarda“, a zatim „carom, upraviteljem Rimskog carstva“ • Svoju državu vidio je kao „autentičnu kršćansku državu“, a narod kojim je vladao kao „kršćanski narod“ ISLAMSKA DRŽAVA U islamskom vokabularu postoji više termina koji su se upotrebljavali da označe vodstvo, vlast i državu. imamet - stajati ispred hilafet - zastupništvo medina - riječ kojom se označavala idealna država; ekvivalent grčim polis i politeia vilaja - autoritet devlet - red, dinastija, država • Države u muslimanskoj historiji su se nazivale po imenu dinastija. Iako su bile bazirane na islamu kao pogledu na svijet, nisu koristile atribut „islamski“ u svom nazivu. Glavna funkcija države, oličene u njenom poglavaru, ogledala se u: - čuvanju vjere - presuđivanju sprova - zaštiti teritorije - izvršenju krivičnih sankcija 22 - održavanju reda - preduzimanju vojnih pohoda (džihad) kada je to potrebno - raspodjeli ratnog plijena Bog → izvor suvereniteta → On daje vlast onome kome hoće pravednost → glavni kriterij za ocjenjivanje jedne države Islamska država → temeljila je svoj legitimitet na islamskom učenju Šerijat → smatran kao Božije pravo → davao državi legitimnost, a država imala za zadatak da primjenjue šerijat • Neki autori islamsku državu nazivali „nomokratija“ (vladavina zakona) • Islamska država nije bila teokratska država u smislu vladavine svešteničkog staleža • Postojali su samo učenjaci (ulema) koji su imali ugled i uticaj u društvu kao poznavaoci vjere • Islamska država nije bila despotska, vladar nije imao neograničenu moć • Iznad vladara uvijek je bio šerijat, vladar ga nije mogao mijenjati, nije mogao ići protiv njegovih odbredaba i nije mogao prekoračiti ovlaštenja koja mu je šerijat dao ENGLESKA Engleska/Velika Britanija/Ujedinjeno Kraljevstvo → ustavna monarhija, monarhija u kojoj su ovlasti monarha ograničene ustavom • Obično se kaže da u Engleskoj postoji „nepisani ustav“. Time se ukazuje na apstraktnu i kompleksnu prirodu ustava, odnosno činjenicu da ustav čini više izvora koji se mogu identifikovati. Ti izvori uključuju kraljevske prerogative, koncenvije, Common law i zakone parlamenta. • Kraljevske prerogative (Royal prerogatives) → cjelina ovlaštenja, privilegija i imuniteta koje Opšte pravo priznaje Kruni. Neke od njih vrši monarh slijedeći savjet premijera, a neke vrši vlada. Ukoliko bi monarh odlučio da ove prerogative vrši sam, nastupila bi ustavna kriza. • Konvencije (Conventions) → dijelovi običaja koji prostiču uglavnom iz nesudskih precedenata koji su ustanovljeni na osnovu vjekovne prakse. Konvencije se odnose i na strukture i funkcije vlad, uključujući i samo postojanje funkcije premijera. Među zakonima (Statutes) poseban značaj imaju: - Zakon o uniji sa Škotskom (The Act of Union) iz 1707. - Zakon o pravima (Bill of Rights) iz 1689. - Zakon o nagodbi (The Act of Settlement) iz 1700. - Habeas Corpus Act iz 1679. 25 → ad hoc sudovi → lokalni sudovi faron → značajnu sudsku ulogu → određivao kazne optuženima na osnovu pismenog izvještaja džatija → imenovao niže sudije, određivao njihovu nadležnost veziri/džati → „proroci ma'ata“ → glavni sudski funkcioneri → jedan na Jugu, drugi na Sjeveru → sudili u svojim velikim sudnicama ad hoc sudovi → sudili u posebno osjetljivim slučajevima; zavjera u faraonovom haremu ili pljačka faraonove grobnice lokalni nivo→ knbt sudovi → knbt sud u Deir el-Medini → rješavali sporove među radnicima na gradilištima i sporove radnika i lokalnog stanovništva; sporovi vezani za ekonomske transakcije → zasjedali na otvorenom → nekada vršili i notarsku funkciju svjedoćeći o načinjenom testamentu • sudije u Egiptu najčešće sudili u zboru da se izbjegne korupcija sudija • pored sudije, u suđenju učestvovali - pisari i isveštenici • postupak pred sudom - jednostavan Predsudska faza: - prijava, - istraga, - sačinjavanje liste osumnjičenih, - hapšenje, - predavanje džatiju • državni službenik → djelovao kao tužitelj • otpuženi se izjašnjavao o optužbi i navodio dokaze • donošenje presude • u posebno teškim situacijama presudu izricao → džati Sudski postupak u civilnim slučajevima: 1) podnošenje tužbe pred sudom u prisustvu tuženog 2) konstatacija sudija da su „čuli“ slučaj 3) odgovor tuženog 4) izricanje presude dokazna sredstva: iracionalna i racionalna → proročantsvo, izjave svjedoka, zakletva, pisani dokument.. suđenje → trajalo 1 dan → presude zapisivane i na njih se pozivalo u sličnim situacijama → fataon mogao biti apelaciona instanca 26 JEVREJSKA DRŽAVA u predmonarhijskom period → sudsku funkciju vršile starješine gradova i profesionalne sudije koje su oni postavljali gradska kapija → služila kao sudnica, suđenja bila javna kasnije kralj → vrhovni sudija i sudio je sam na utvrđenim mjestim u Jerusalemu • u privantim sporovima, ako tuženi nije bio prisutan na suđenju, tužitelj je imao obavezu da ga sam dovede ili privede • kao dokazna sredstva: svjedoci, isprave, materijalni dokazi i pretpostavke • korištena i iracionalna sredstva: ordalije, proročanstva.. ANTIČKA GRČKA • još u 5. st. p.n.e. građani mogli svoje privatne sporove prepustiti sudiji na rješavanje • u 4. st. p.n.e. javno suđenje postalo obavezno u većini predmeta • svi muški građani koji su navršili 59 godina bili obavezni da djeluju kao sudije • prvi sudovi (dema) formirani su u 5. st. p.n.e. arhonti - magistrati koji su upravljali Atinom, u svojoj nadležnosti imali i suđenje u izvjesnim starima - arhont eponim (nadležan za nadljedno pravo i religijske praznike) - arhont basileus (nadležan za ubistva i religijske delikte) - arhont polemarh (nadležan za strance) - šest tesmoteta (zaduženi za trgovačke slučajeve i ugovore sa drugim državama) - agoranomoi (nadzornik tržišta, nadležan za sporove na Agori, atinskom trgu) - sitophylakes (drugi nadzornici tržišta, nadležni za sporove oko žitarica) • sud „Četrdesetorice“ - formiran u 4. st., tako što je svako od 10 plemena koji su naseljavali Atinu biralo četvoricu sudija za sudove deme (teritorijalne jedinice) koji su rješavali privatne sporove BITANTIJA Bizanzijsko sudstvo nije bilo jasno odvojeno od izvršne vlasti. car → vrhovni sudija i njemu uvijek bilo moguće uputiti žalbu na presude nižih sudova U Carigradu u 12 st. postojale 2 vrste sudija: velike i male sudije velike sudije → bili magistrati kao što je prefekt grada (eparh) → predsjedavali sudovima i vrlo često nisu poznavali pravo → samo oni mogli presuđivati krivične sporove u slučajevima ubistva, te privatne stvari male sudije → obrazovani pravnici, poznavali pravo → osim sudske funkcije nisu mogli vršiti druge fje • u provincijama i glavnim gradovima postojala sudije koje su presuđivale lokalne sporove • veće stvari i slučajevi slati su u Carigrad pred Vrhovni sud koji je imao 12 sudija 27 FRANAČKA DRŽAVA • u centama (manjim teritorijalnim jedinicama) → odvijao se najveći broj sudskih procesa • o njima odlučivao skup slobodnih ljudi pod predsjedavanjem lokalnog starješine (vikar, centenar..) • Karlo Veliki umjesto lokalnom starješini, nadležnost za suđenje daje grofovima • uz njih se pojavljuje 7 skabina koji su doživotno bili izabrani za tu funkciju, a suđenju prisustvuju svi slobodni građani • na nivou države → kraljevski sud kojim je predsjedavao sam kralj ili majordom → sud činile sudije iz reda kneževa ili biskupa → bio apelaciona instanca • korištena racionalna i iracionalna dokazna sredstva: priznanje, svjedoci, isprave, zakletva, ordalije.. • ordalije - držanje usijanog željeza ili vrele vode, provjeravalo se da li rana zacjeljuje - ordalije krsta gdje obje stranke stoje pred raspećem raširenih ruku, te se za pobjednika smatra stranka koja duže izdrži ISLAMSKA DRŽAVA sudska funkcija - nadležnost vladara, a on je prenosio na imenovane sudije (kadije) uslovi za kadiju: musliman, muškarac, znanje šerijatskih propisa i dobar karakter, posebno pravednost) kadija → rješavao sve sporove među muslimanima → sudio u krivičnim slučajevima svim stanovnicima države → vršio određene upravne funkcije → starao se nad maloljetnicima, nadzirao vakufe, štitio džamije.. → bio samostalan u suđenju i vezan samo za pravo → sudio je kadija pojedinac → nije bilo apelacije na 1stepenu presudu, ali kadija je mogao izvršiti reviziju postupka vrhovni sudija (kadi-l-kudat) → sudija glavnog grada koji je imao i znatna upravna ovlaštenja vojni sudija (kadi-l-asker) → rješavao sporove među vojnicima tokom pohoda, sastavljao testament i nadzirao podjelu ostavštine muslimanskih vojnika Kadiji pomagali sudski činovnici: - katib (pisar) koji je vodio sudski protokol (sidžil) - muterdžim (tumač) - muzekki (službenik koji je ispitivao morlani lik svjedoka) - kassam (službenik zadužen za tehničku podjelu imovine) - bevvabi (službenik za održavanje reda u sudnici) - šuhudu-l-hal (svjedoci čina) - određen broj kvalifikovanih lica koji su pratili suđenje, njihov zadatak je bio da potvrde regularnost suđenja 30 • Zakoni Hammurabija (282 člana, akadski jezik, sastoje se od prologa, epiloga i propisa; nekad se nazivao i zakonik (codex), propisi se tiču pravne procedure, zemljišta, imovine, vojske, porodice, povrede ličnosti, trgovine..) Propisi Hammurabijevih zakona mogu se svrstati u 11 grupa: - postupak - porodično pravo - imovina - povrede ličnosti - vojska - zanatske naknade i odgovornost - zemlja - prodaja robova - zastupanje - različiti propisi koji nedostaju u tekstu - dugovi i osiguranje duga 2) Mešarum edikti - prilikom stupanja na prijestolje svaki bi vladar izdavao mešarum edikte kojim bi regulisao pojedina pitanja (najčešće ekonomskog karaktera) - po sadržaju edikt jednog vladara oslanjao se na edikt ranijih vladara 3) Javni i privatni dokumenti - veliki broj njih sačuvan - pisani klinastim pismom na glinenim pločicama - po sadržaju pokazuju da je korištena pisana forma za različite pravne poslove i svjedoče da je vladala veoma razvijena pravna kultura EGIPAT - nedovoljno sačuvani zakonski tekstovi - razlog: uvjerenje da božanstvo kreira zakon kada govori - faraon → živi izvor prava, nije bilo potrebe za kodifikacijom prava - izvori saznanja egipatskog prava: natpisi na grobnicama, sudski zapisi, dekreti i edikti faraona, priče, ugovori.. Iz perioda Novog kraljevstva sljedeći izvori: • Edikt faraona Horemhaba (politički propisi usmjereni protiv određenih nezakonitosti) • Novi dekret koji je izdao faraon Seti I (govori o privilegijama u hramu i krivičnim sankcijama protiv osoba koje oštete državnu imovinu) • Pravni zbornik „Zakonik iz Hermopolisa“ (zbirka sudskih slučajeva) JEVREJSKA DRŽAVA Izvori saznanja: 1) Petoknjižje ili Tora (Pentateuh, prvih 5 knjiga Starog zavjeta) - Knjiga Postanka - Knjiga Izlaska - Levitski zakonik 31 - Knjiga Brojeva - Ponovljeni zakon 2) Mišna (kodeks zakona) - podijeljena u 6 redova koje predstavljaju grane prava: - zeraim (sjemena) o poljoprivredi - moed (festivali) o religijskim praznicima - našim (žene) o porodičnom pravu - nezikin (štete) o građanskom i krivičnom pravu - kodašim (svete stvari) o dužnostima u hramu - toroth (čistoća) o propisima tijela, lica, stvari i mjesta 3) Novi zavjet (dodatne informacije o starojevrejskom pravu) GRČKA 1) najstariji izvori saznanja starog grčkog prava → u poeziji Homera i Hesioda (Grci rješavali konflikte borbom - samopomoć glavna karakteristika starog grčkog prava) 2) izvor saznanja → zakonici i natpisi (Gortinski zakonik - pravna pitanja braka, porodice, nasljeđa..) 3) izvor saznanja → govori grčkih oratora Bitna i djela filozofa kao što su Aristotel (Nikomahova etika), Platon (Zakoni, Republika) i Teofrast (Zakoni). BIZANTIJA Važna karakteristika bizantskog prava je da je ono bilo kodifikovano. U najpoznatije kodifikacije spadaju: 1) Justinijanova kodifikacija (Codex iuris civilis; sastoji se iz - Codex Iustinianis, Institutiones, Digesta, Codex repetitiae praelectionis i Novellae) 2) Ekloga (Ecloga) - pravni zbornik iz doba imperatora Lava III Isaurijanca - želio da uvede kršćanska načela (sastoji se iz 18 glava, prvih 16 govori o građanskom pravu, pretposljednja o krivičnom, a posljednja o ratnom pravu) 3) Procheiros nomos (Prohiron) - zakonik koji je izdao imperator Vasilije I Makedonac (s ciljem da zamijeni Eklogu koju je smatrao djelom heretičkih vladara; 40 glava) 4) Basilike - zbornik imperatora Lava VI Mudrog - najcjelovitiji spomenik carstva (60 knjiga - javno, adiministrativno, građansko, krivično pravo i sudski postupak) FRANAČKA DRŽAVA Izvori za saznanje franačkog prava su: 1) Kodifikacija običajnog prava (kao što je Salijski zakon - Pactus Legis Salica) 32 2) Rimski zakoni barbara (Leges romana barbarorum), odnosno zbornici pojednostavljenog rimskog prava koji su važili za rimsko stanovništvo pojedinih barbarskih država 3) Zakonodavni akti franačkih vladara kojima se potvrđuju ili ispravljaju raniji propisi običajnog prava ili nanovo reguliše neka materija U doba Karolinga → ovi propisi - kapitulari, bili primjer vladarskih intervencija u važeće pravo i izraz jačanja države 4) Povelje izdate različitim licima, kao što su crkve, manastiri, gradovi, pojedinci ISLAMSKA DRŽAVA (abasijski period) Izvori za saznanje islamskog prava klasičnog perioda su: 1) Kur'an → prema muslimanskom vjerovanju Božija riječ, objavljena Muhammedu a.s., sačuvana i prenijeta na naredne generacije u autetničkom obliku → obuhvata različita područja kao što je učenje o jednom Bogu, eshatologiji, pravila ponašanja i vijesti o događajima → Kur'anski stavci (ajeti) koji sadrže norme → ajatu-l-ahkam, ima ih 500, predstavljaju prvorazredni izvor za izvođenje šerijatskih propisa i upoznavanje sa islamskim pravom 2) Zbirke hadisa. Hadis → izvještaj očevidaca o riječima, djelima i prešutnim odobrenjima Poslanika islama, odnosno njegovoj praksi koja za muslimane ima normativni karakter → svaki se sastoji od 2 dijela: samog teksta izvještaja (metn) i lanca prenosilaca tog izvještaja (sened) 3) Djela muslimanskih pravnika fikh → jurisprudencija islamskog prava; razvijena tako što su učeni pravnici putem različitih metodi tumačenja temeljnih izvora razvili cijeli pravni sistem mezheb → pravne škole koje su nastale zbog korištenja različitih metoda fetve → zbirke pravnih mišljenja koji su izdavali poznati i ugledni pravnici; važan izvor za saznanje i.p. 4) Registri šerijatskih sudova (sidžili) → sadržavaju podatke o imenovanjima,sporovima i presudama, kadijama i svjedocima; važan izvor za praktičnu primjenu prava 5) Historiografska djela - djela u kojima se daje historija islamskih država, dinastija ili pokrajina, te biografije pravnika; važan izvor za saznanje prava koje je važilo u klasićno doba ENGLESKA Pošto se englesko pravo sastoji od 3 komponente: Opšte pravo (Common law), Pravo pravičnosti (Equity) i Zakonsko pravo (Statue law), postoje i različiti oblici putem kojih su te komponente izražene te izvori gdje se ti izrazi mogu naći. 1. Opšte pravo (Common law) je običajno pravo koje obuhvata tri vrste običaja, a to su: - opšti običaji (zajednički za cijelu državu) - posebni običaji (u većini slučajeva se odnose na stanovnike nekih okruga) - određeni partikularni propisi (korišteni od pojedinih sudova opšte nadležnosti) 35 → u svijeti Egipćana - sveobuhvatan princip koji drži u neraskidivoj vezi kosmos, prirodu, državu i pojedinca → nasuprot njega - laž, neispravnost, neistina pravda koju je vladar trebao da proizvodi → više shvatana kao njegova žrtva bogovima, nego dug koji on ima prema svojim podanicima pravo → trebalo da održava princip ma'ata nije postojala riječ za pravo JEVREJSKA DRŽAVA pravo → obuhvata religijske i svjetovne propise sedeq → pravda i pravednost kao idealna osnova jevrejskog društva → očekivalo se da svaki član društva živi prema ovom načelu → značio da se propisi nepristrasnon primjenjuju → u ekonomiji značio princip čuvanja prava siromašnih protiv bogatih → u politici - kralj nije iznad zakona → u religiji - oni koji slijede sedeq na Božijem su putu GRČKA Grčko pravo imalo potrebu za religijskom legitimacijom. dika → jedan od najstarijih naziva za pravo → pravo, presuda, pravda → mirno rješavanje sporova themis → drugi naziv za pravo → nešto što je čvrsto nasuprot sili U 7. i 6. st. p.n.e. - tendencija pisanih zakona u Grčkoj thesmos → ono što je zapisano, zakon, naredba nomos → običaj, način života Grčko pravo na indirektan način uticalo na rimsko pravo. To je ostvareno putem djela grčkih filozofa o pravu i pravdi. BIZANTIJA legis vigor - autoritet imperatora bio je dovoljan da zakonu da njegovu snagu Bog → podržavao imperatora, pomagao mu, a imperator stalno tražio Božiju pomoć → Bog nije zakonodavac Dolazi do novog shvatanja i promjena u razumijevanju zakona. pravo izdavanja zakona → pripada Bogu, a imperator djeluje samo kao njegov instrument Bog → povjerava imperatoru vlast, a imperator proglašavajući zakone samo izvršava od Boga povjereni zadatak 36 trijada Bog - zakon - imperator? FRANAČKA rani feudalni pisci Franačke države → razumijevali da je izvor vlasti vladara Bog i da su vladari Božije sluge → suverenitet izvođen iz Božije volje pravo franačkih i germanskih vladara da donose zakone → nije shvaćeno kao neko neograničeno, potpuno samovoljno pravo zakon → razumijevan kao neki davni narodni običaj koji kralj proglašava → kad je takav zakon trebalo promijeniti onda je trebala saglasnost narodnih velikodostojnika, podržanih opštim konsenzusom pravo → shvatano kao personalna stvar → personalo u smislu da svaki pojedinac ima pravo po kome živi i da ga ono slijedi gdje god ide Salijski Franci su živjeli po svom pravu, Rimsljani po svom, zbog toga bi sudija strankama koje mu se obrate prvo postavljao pitanje: Po kojem pravu živiš? ISLAMSKA DRŽAVA šerijat (put) → ključin termin za pravo → sistem normi objavljenih od Boga koji muslimani treba da slijeda na ovom svijetu da bi postigli spasenje → obuhvata vjerske, moralne i pravne norme, nadilazi pojam pozitivnog prava → objavljeno pravo - svaki narod koji je primio objavu imao je svoj šerijat šerijat → od Boga dato pravo zakonodavac → Bog Poslanik → prenio, objasnio i primjerima pokazao primjenu tog rava ljudski autoritet → imaju samo pravo da tumače i primjenjuju to pravo 2 glavna izvora šerijata u kome je dat u obliku preciznih ili u obliku opštih normi: - Kur'an - sunnet idžtihad → individualni proces različitih metoda tumačenja i konstrukcije normi kompetentnih pravnika idžma → saglasnost svih kompetentnih pravnika jednog doba u pogledu tumačenja fikh (razumijevanje) → cjelina ljudskog tumačenja šerijata uobličena u pravni sistem → historijski uslovljen i promjenljiv, odgovara jurisprudenciji rimskog prava 37 pravda → adl, mizan, insaf, kist Pravednost se traži od svakog pojedinca, a posebno vladara, sudija i svjedoka. SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Britansko shvatanje prava, kategorijalni aparat i terminologija ugrađeni su u sistem prava SAD. Kaže se da su VB i SAD dvije zemlje rastavljene istim pravom. Danas se govori o „anglo-američkom pravu“ kada se želi ukazati na pravnu kulturu koja obuhvata VB i SAD. Specifične karakteristike američkog prava u odnosu na britansko u oblasti javnog prava su: 1) nepostojanje monarhije i s njom povezanih ustanova 2) javno pravo SAD temelji na konceptu republike, federalizma i predsjedničkog sistema 3) SAD posjeduju pisani ustav, a Velika Britanija historijski ustav 4) u SAD postoji posebna ustanova ispitivanja javnosti zakona. Specifične karakteristike američkog privatnog prava su: 1) važnost i značaj sudskih odluka, 2) teorija i praksa sudskog procesa 3) kodifikacija i zakonodavstvo nasuprot sudskog prava U pogledu teorije prava tokom 19. vijeka u SAD je dominiralo shvatanje po kome je u pravu važna čistota koncepata i pravna logika. Jedan od predstavnika takvog pristupa bio je Christopher Columbus Langdell, koji je smatrao da je Common Law nauka koja posjeduje stroge principe i da se suština tih principa treba prenijeti na studente tokom obrazovanja. Početkom 20. vijeka javlja se škola američkog realizma koja je zastupala shvatanje po kome se pravo može razumjeti i odrediti samo putem prakse sudova, advokata i policije. Poznati predstavnici ove škole bili su Oliver Wendell Holmes i Roscoe Pound. FRANCUSKA Prema Montesquieu postoje 3 oblika vladavine. To su - monarhija (koja se zasniva na principu časti), - republika (koja se zasniva na principu vrline) - despotija ( koja se zasniva na principu straha) U pogledu državnog uređenja ovaj autor je zastupao ideju podjele vlasti na - zakonodavnu - sudsku - izvršnu Ove 3 grane vlasti treba da odvojeno funkcionišu i imaju mehanizme ograničavanja i uticaja jedna na drugu. U vrijeme nakon kodifikacije prava u Francuskoj se javila posebna škola koja se naziva 40 - pismo gospodara potpisano od strane više svjedoka - ako je po volji umrlog išao u pogrebnoj povorci gospodara noseći na glavi bijelo platno - ako ga gospodar oženi sa slobodnom osobom - ako rob postane sveštenik ili redovnik. Oslobođenik je mogao ponovo postati rob ako nije bio zahvalan svome bivšem gospodaru. FRANAČKA DRŽAVA U Franačkoj državi postojalo je nekoliko kategorija stanovništva - slobodni ljudi (Franci i Galorimljani) - oslobođenici - lidi i - robovi Među slobodnim Francima nije bilo razlike na temelju rođenja, ali se u prologu Salijskog zakona govori o uglednim licima i nižim licima. Pozicija slobodnih Galorimljana bila je u početku pola vrijednosti slobodnog Franka. Zakoni ne daju mnogo podataka o oslobođenicima i lidima. Lidi i oslobođenici su imali status između slobodnog lica i roba. Robovi → smatrani za imovinu gospodara, te je povrijediti roba značilo nanijeti štetu imovini gospodara Robovski status je nastajao: - zarobljavanjem - kupovinom - rođenjem - nemogućnošću da se plati kompenzacija sudski dosuđena - dobrovoljnim predavanjem u ropstvo zbog nemogućnosti plaćanja duga - ženidbom s tuđom robinjom ISLAMSKA DRŽAVA stanovništvo se prema kriteriju slobode dijelilo → na slobodne i robove prema kriteriju vjere → na muslimane i nemuslimane u pogledu slobodnih lica (hurr) → pravna jednakost svih muslimana • Pravna sposobnost se sticala rođenjem, a poslovna sposobnost fizičkom zrelošću (15). • Rasa, boja i klasna pripadnost nisu imali značaj za pravni položaj pojedinca. • Ženi je priznavana pravna i poslovna sposobnost, ali ne i potpuna jednakost sa muškarcem. U pogledu imovinskih prava žena je bila potpuno ravnopravna muškarcu; u pogledu krivične odgovornosti, žena je bila jednaka muškarcu sim u slučaju otpadništva od vjere gdje je bila u boljoj poziciji - nije mogla dobiti smrtnu kaznu. rob (rekik, abd, memluk) → smatran za lice te je posjedovao vjerska prava i obaveze → bio u vlasništvu gopodara, nije imao puna prava → imali pravo sklapanja braka s robovima i slobodnim licima uz dozvolu gospodara 41 • Rob muškarac se mogao oženiti sa 2 robinje, djeca robinja su slijedila status majke • Robovski status prestajao manumisijom u različitim formama, akt koji je bio religijski preporučen i podstican nemuslimani koji su bili podanici islamske države → pravno imali status ehl-z-zimme (zaštićeni) zaštićene manjine → pripadnici „objavljenih religija“, odnosno „ljudi Knjige“ (tu su spadali i kršćani i jevreji) → islamska država im garantovala nepovredivost života, časti, imovine, slobodu religije → glavne obaveze - lojalnost državi i plaćanje poreza • Glavni porez - glavarina (džizja) koja je plaćana kao naknada za izuzeće od služenja u muslimanskoj vojsci • Postojali i nemuslimani koji su privremeno s dozvolom vlasti boravili na teritoriji islamske države. Oni su se nazivali mustemin (oni kojim je garantovana sigurnost). Imali uglavnom ista prava kao i zimmije, s tim što je osnova njihove zaštite bila individualna garancija koja je bila vremenski ograničena. ENGLESKA U srednjovjekovnoj Engleskoj položaj pojedinca u odnosu prema vlasti bio je izražen terminom podanik (subject). Pojedinac je bio „pod vlašću“ vladara. Od 13. vijeka počinju da se ustanovljavaju određena prava koja pripadaju pojedincima. Ta prava nazivaju se prava Engleza (rights of Englishmen). Za uspostavljanje i definisanje tih prava važna su 3 dokumenta: - Velika povelja (Magna Carta) - Peticija o pravima (The Petition of Right) - Zakon o pravima (Bill of Rights) Engleski Zakon o pravima iz 1689., u pogledu pojedinaca potvrdio je tradicionalna prava Engleza. Ovaj dokument nije garantovao slobodu religije, ali je Zakon o toleranciji iz 1689. (Act of Toleration) dao pravo slobode vjeroispovijesti manjinski protestantskim grupama, dok je katolicima dopušteno prešutno da praktikuju svoju vjeru. Građanski status se definiše kao „odnos između pojedinca i države koji uključuje puno političko članstvo u državi i njegovu stalnu vjernost državnom autoritetu“. Teoretičari prirodnog prava razvili su koncept prirodnih prava čovjeka. Po ovom konceptu ljudi su stvoreni jednak, a njihov Tvorac ih je obdario određenim neotuđivim pravima. Cilj svake vlade je da garantuje ta prava, ako vlada postane opasnost po ta prava, može se ukinuti ili zamijeniti drugim oblikom. SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Građanima (citizens) su garantovana individualna prava koja treba da ih zaštite od nasilja od strane državnih i federalnih autoriteta. Ta prava su nabrojana u prvih deset amandmana na Ustav SAD, koji 42 čine američki Zakon o pravima (Bill of rights). Ona uključuju: - slobodu religije - slobodu govora - slobodu štampe i okupljanja - pravo da se nosi oružje - zabranu neosnovanih pretresa - pravo na brzo i pošteno suđenje - pravo na suđenje od strane porote u Common law slučajevima Ozbiljan nedostatak američkog koncepta građanstva u vremenu nakon sticanja nezavisnosti bila je ustanova ropstva. Ropstvo je u SAD postojalo od početka evropske kolonizacije, a vremenom se raširilo u južnim državama. Osnivači SAD su predvidjeli mogućnost da Kongres nakon 1808. zabrani trgovinu robljem, ali je ropstvo smatrano lokalnom stvari i bilo je ostavljeno u nadležnost država. Godine 1857. jedan sudski spor pred Vrhovnim sudom dodatno je zagrijao atmosferu u pogledu ropstva. Rob po imenu Dred Scott odveden je u slobodnu državu Illinois i slobodnu teritoriju Wisconsin a nakon toga nazad u Missouri, državu u kojoj je postojalo ropstvo. Godine 1846. Scott je tužio lice koje ga je držalo u ropstvu tvrdeći da je boravkom na teritorijama bez ropstva stekao svoju slobodu. Slučaj je došao do Vrhovnog suda. Predsjednik suda napisao je u ime suda obrazloženje presude u kojoj je naveo 2 suštinska zakljuĉka: 1. Crnci, bilo robovi bilo slobodni, ne mogu biti građani SAD. 2. Federalna vlada nema pravo da isključi ropstvo sa teritorija. Godine 1860. za predsjednika SAD izabran je Abraham Lincoln, zagovornik ukidanja ropstva. On je u septembru 1862. izdao Proklamaciju o oslobađanju, kojom je proglašeno da su sva lica u robovskom statusu „od sada i ubuduće slobodna“. Kasnije je uspostavljen sistem segregacija bijelaca i Afroamerikanaca, što je učinjeno putem tzv. Crnačkih zakonika (Black Codes). Njima je svaki crnački uposlenik koji napusti svoga poslodavca bez dobrog razloga mogao biti uhapšen i vraćen poslodavcu, Afroamerikanci nisu mogli svjedočiti u slučajevima gdje su stranke bili bijelci, brakovi između rasa bili su strogo zabranjeni. Ovaj sistem segregacije je okončan tek polovinom 20. vijeka. FRANCUSKA jedna od najvažnijih tekovina revolucije → garancija pravne jednakosti, feudalne titule ukinute, a svi francuski državljani proglašeni su građanima Građanski zakonik prihvata ovo načelo, međutim ono nije dosljedno provedeno. Stranci nisu bili jednaki Francuzima, supruga nije bila jednaka mužu, vanbračna djeca bračnoj. Posebno u kolonijama u kojima je uveden Franuski građanski zakonik nije bilo jednakosti između francuskih državljana i domorodačkog stanovništva. U pogledu statusa → uveden institut „građanske smrti“ (morte civile) - pravna fikcija po kojoj se smatalo da su počinioci određenih krivičnih djela pravno mrtvi; značilo da su njihovi brakovi poništeni, njihova djeca proglašena siročadima, a imovinska prava ugašena. 45 Brojni sitni seljaci se preporučuju i stavljaju pod zaštitu krupnih posjednika ustupajući im svoje pravo svojine nad zemljom. Na taj način alod se pretvara u beneficij, mirovanje zemljišta na određeni rok koji se mogao produžavati. Zaštitnici postaju seniori, a štićenici vazali. ISLAMSKA DRŽAVA mal → stvari koje su predmet poslova u šerijatskom pravu → dijele se na pokretne i nepokretne, zamjenjive i nezamjenjive zadužbina (vakuf) → posebna vrsta imovine gdje se radi o pokretnim ili nepokretnim stvarima koje su voljom dobrotvora stavljene van prometa, a namjenje su za neku dobrotvornu svrhu vlasništvo (milk) → potpuno i isključivo raspolaganje stvarima ili njihovim koristima (ususfruct) i razlikuje se od posjeda (jed) originarni načini stjecanja vlasništva → okupacija ničijih stvari derivativni način stjecanja vlasništva → prenos vlasništva putem prenosa posjeda te putem transakcija koje same po sebi kreiraju stvarna prava • Obligacije nastaju na osnovu ugovora, neosnovanog obogaćenja, nezvanog vršenja tuđih poslova i delikata • Obaveze prestaju izvršenjem, oslobađanjem dužnika, poništenjem ugovora ili prijateljskom nagodbom • Ugovori u šerijatskom pravu su u načelu konsenzualni, sklapaju se ponudom (idžab) i prihvatanjem (kabul) • Zabranjeno je ugovaranje kamate (riba) ENGLESKA Vlasništvo se definiše kao status ili prava vlasnika u pogledu nekog interesa u imovini. Postoji razlika između vlasničkih prava na zemljištu i pokretnim stvarima. Common law pod vlasništvom uglavnom podrazumijeva vlasnička prava nad zemljom. U okviru Opšteg prava, neka vlasnička prava imaju zaštitu putem vlasničkih tužbi i ta prava ulaze u okvir pojma real property. Ovlaštenja koja nisu zaštićena tim tužbama, kao što je zakup zemlje, ulaze u okvir pojma personal property ili personality. vlasništvo nad zemljom → regulisano Opštim pravom vlasništvo nad pokretnim stvarima → regulisano uglavnom u okviru Prava pravičnosti Prava na zemlju uključuju sljedeće vrste: 1. fee simple (neograniĉeno pravo na zemlju) 2. fee tail (doživotno uživanje nakon smrti korisnika prelazi na njegove srodnike) 3. life estate i estate (doživotno uživanje koje neko ima za života i za života drugoga) 46 Jedan od karakterističnih ustanova engleskog prava → trust - aranžman po kome jedno lice drži novac ili drugu imovinu za korist drugog lica, kome prvo lice duguje fiducijarnu dužnost u pogledu čuvanja, upravljanja ili raspolaganja sa imovinom trusta ili njenim prihodom Obligaciono pravo → razvilo se 16. i 20. vijeka → njega karakteriše važenje principa slobode ugovaranja, precizno određenje dužnosti i savjesno izvršenje obaveza → postoji odgovornost za povredu ugovora i štetu nastalu neizvršenjem obaveze SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE U pogledu stvarnih prava glavna tendencija u američkom pravu nakon sticanja nezavisnosti bila je da se omogući slobodno sticanje i raspolaganje zemljištem. koncept neprekinutog uživanja → davao pravo vlasniku na nesmetano korištenje svjetlosti i zraka, tako vlasnik zemljišta koji je uvijek imao otvoren pogled mogao je spriječiti vlasnika susjednog zemljišta da gradi bilo kakav objekat koji bi taj pogled mogao zakloniti Izgradnja gradova zahtijevala je intenzivno korištenje zemljišta a ne njegovo sprečavanje. Tako je krajem 19. vijeka većina država ukinula vlasničko pravo na neometan pogled. Federalna javna zemljišta (public land) su dugo bila neiskorištena. U drugoj polovini 19. vijeka federalna vlada dodjeljuje znatne dijelove javnog zemljišta radi izgradnje željeznice i puteva. U drugim oblastima imovinskog prava dolazi do intenzivne državne zakonodavne regulative. Donose se zakoni o bankama, osiguranju, željeznicama, javnom zdravstvu, zabrani monopola.. FRANCUSKA pravo vlasništva → izuzetna pažnja vlasništvo → opisano kao potpuno, isključivo i stalno pravo • Feudalna opterećenja vlasništvasu ukinuta • Zakonik je štitio prava vlasnika, interesi lica bez imovine nisu bili štićeni • U obligacionom pravu, centralno mjesto pripada ugovorima. Usvaja se princip slobode ugovaranja u okviru zakona. 9. PORODIČNO PRAVO MESOPOTAMIJA porodica → relativno mala brak → monogamija bila pravilo otac → glava porodice putem ugovora → regulisani razni aspekti života (brak, zaruke, razvod..) • Mesopotamci slijedili razne formalnosti i ceremonije pri sklapanju brakova • Zahtijevao se bračni ugovor (po Hammurabijevom zakonu) 47 ugovor → saglasnost bračnih stranaka i njihovih roditelja → ako otac djevojke nije bio živ, braća imala pravo da je udaju mladoženja i njegova strana porodice → davala bračni poklon mladoj ili njenom ocu pokloni obuhvatali: - biblum (dar za svadbenu svečanost) - terhatum (suma novca koju je mladoženja davao ocu mlade) mlada donosi → miraz u novu porodicu: - šeriktu (miraz) - nudunum (darovi mladine porodice i darovi muža) pokloni → pokretne stvari → muž uživao miraz tokom braka, žena nakon smrti muža, a nakon njene smrti djeca, ukoliko ih nema, vraća se u kuću njenog oca brak vojnika → posebno uređen u HZ Slučajevi braka muškarca sa više žena: - ako 1. je žena svećenica (nisu smjele rađati) - ako je 1. žena bila ozbiljno bolesna - ako je 1. žena bila kriva za ozbiljan prekršaj muž → pravo jednostranom izjavom „ti više nisi moja žena“ u prisutnosti supruge i svjedoka proizvesti efekte razvoda braka, nije bio potreban dalji sudski postupak → simbolički odrezao ivicu odjeće → uzubbum - naknada koju treba platiti razvedenoj ženi, osim ako je žena uzimala stvari iz domaćinstva, grdila muža i rasipala novac žena → nije mogla jednostrano pokrenuti razvod, osim u određenim okolnostima; ako je muž svojeglav, žena pažljiva i bez greške) → djeca ostajala s majkom ako je razvod bez opravdanog razloga, u suprotnom s ocem u Mesopotamiji → rašireno usvajanje, širenje loze → usvojena djeca imala prava kao i biološka → stroge kazne za nepriznavanje usvajanja i nepoštivanje roditelja EGIPAT brak → privatna stvar → bez formalnosti, uslova i rituala → monogamni → poligamija - praktikovana u vladajućim krugovima (vladarskoj porodici i aristokratiji) unutar vladarske porodice → brakovi između očeva i kćeri, braće i sestara (vjerovanje o potrebi očuvanja čistoće faraonske krvi, kasnije napušteno) 50 • nakon muževe smrti žena bila pod mundiumom muževih srodnika, a toga se oslobađala plaćanjem određene sume ako je htjela ponovo da se uda ISLAMSKA DRŽAVA brak (nikah)→ osnov porodice → ugovor građanskog prava koji se zaključuje između mladoženje i mlade, prema učenju hanefijske škole → ograničena poligamija je bila dozvoljena, iako se preporučivao monogamni brak bračni ugovor → sklapa se ponudom i prihvatom pred dva svjedoka → određivanje visine bračnog dara (mehr) • slobodan musliman mogao je sklopiti brak sa četiri žene istovremeno; svakoj ženi je morao osigurati uslove stanovanja i izdržavanja • brak je mogao prestati na jedan od više načina: 1) Jednostranim otkazom (talak) od strane muža. Muž je morao ponoviti izjavu tri puta i nije bio dužan da je obrazlaže. 2) Razvodom braka (tefrik) nakon postupka pred kadijom na inicijativu jedne od bračnih strana ili djelovanjem kadije po službenoj dužnosti 3) Postupkom - hul - kojim se supruga oslobađala braka plaćajući 4) Ostvarivanjem zakletve muža (ila) da neće imati bračne odnose sa suprugom tokom četiri mjeseca 5) Procedurom međusobnog proklinjanja supružnika (lian) koja se primjenjuje ako jedan od supružnika optuži drugog za blud, a to ne može dokazati s četiri pravedna svjedoka muž → bio dužan da osiguava sredstva za život porodice, te da plaća izdržavanje (nafaka) razvedenoj supruzi tokom poslijebračnog čekanja i djeci dok ne dostignu punoljestvo ENGLESKA Oblast porodičnih odnosa uređena je djelimično kanonskim, a djelimično Opštim pravom. Prema Common law → porodica je prirodna, moralna i pravna zajednica → glava porodice je muž, odnosno otac osnova porodice → brak bračna punoljetnost →za muškarce sa 14,a za žene sa 12 godina. muž → pravni zastupnik svoje supruge, vlasnik njene pokretne i upravitelj njene nepokretne imovine • u slučaju smrti supruge, njezina zemlja pripada djeci • ako su djeca bila maloljetna, muž ima pravo uživanja tih nepokretnosti dok djeca ne postignu punoljetnost • ako umrla supruga nije imala djece, onda se zemlja vraća njenoj porodici • vanbračna djeca nisu imala nikakva prava ni prema jednom roditelju 51 SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE U pogledu forme brak postaje sve formalniji i država uzima ulogu u njegovom sklapanju i regulisanju. U većini država bio je valjan brak poznat kao → common law marriage. common law marriage (brak po običajnom pravu) → specifični američki termin koji označava bračnu zajednicu nastalu na osnovu verbalnog kontakta koju pravo priznaje po Common law → dob za brak bila je određena na 14 i 12 godina bigamija → smatrana za krivično djelo • uočava se tendencija da se nakon 1850. proširuju imovinska prava udatih žena; uloga miraza se takođe mijenja u ženinom interesu; ta ustanova se odnosila na zemlju i predstavljala je samo pravo udovice da doživotno uživa tu zemlju FRANCUSKA Revolucija u Francuskoj izvršila je sekularizaciju braka. Brak je dobio karakter građanskopravnog ugovora koji se sklapa pred civilnim organima. Odnosi u braku uređeni su tako da supruga duguje pokornost mužu, a muž je dužan da štiti i izdržava suprugu. Bez muževog odobrenja supruga ne može sticati imovinu, s njom raspolagati ili nastupati pred državnim organima. razvod braka dozvoljen → u slučajevima bračnog nevjerstva, kažnjavanja na nečasne kazne jednog od supružnika, sramotnog ponašanja, maltretiranja i teških povreda Sporazumni razvod braka → moguć uz komplikovanu proceduru • Žena koja počini nevjerstvo mogla je biti zatvorena od 3 mjeseca do 2 godine u zavisnosti od muževog opredjeljenja • Muž kriv za nevjeru bio bi kažnjen novčanom kaznom od 100 do 2000 franaka • Muž koji bi zatekao suprugu u aktu bračne nevjere i ubio je, nije bio krivično odgovoran • Postoji vlast oca nad djecom sve do njihovog punoljetstva • Bez očeve saglasnosti djeca nisu mogla sklopiti brak, niti napustiti roditeljsku kuću. 10. NASLJEDNO PRAVO MESOPOTAMIJA imovina umrlog → brzo nakon smrti dijeljena nasljednicima → podjelu nadzirao sudija iz hrama → svi nasljednici dobijali jednake dijelove naslijeđa u slučaju intestatskog nasljeđivanja → 1. nasljedni red - sinovi otac → imao pravo da iz određenog razloga isključi sina iz naslijeđa (ako 2x počini veliki prekršaj) udovica → imala pravo da ostane u kući umrlog, ali nije je smjela prodati, već čuvati za djecu iz braka sa umrlim mužem, a djeca su jednako nasljeđivala neudate kćeri → dobijale miraz ili dio očeve ostavštine dijete ropkinje → nasljeđivalo bi kao i ostala djeca ako ga je ostavitelj priznao 52 testamentalno nasljeđivanje → u suštini nije postojalo → za postizanje efekta testamenta korišteni pravni poslovi (inter vivos) kao što su usvajanje, poklon supruzi.. EGIPAT postojalo → i zakonsko (intestatsko) i testamentalno nasljeđivanje Zakonski nasljedni red obuhvatao: 1) djecu ostavitelja 2) braću i sestre 3) roditelje nasljednici → dijelili naslijeđe na jednake dijelove najstariji sin → imao privilegovan položaj, prvi birao nasljedni dio → nasljeđivao službu oca nakon njegove smrti, organizovao pogreb za roditelje zemljište → prelazilo u naslijeđe bez diobe, u tom slučaju svi nasljednici postajali suvlasnici imyt-pr → dokument koji je služio za prenos vlasništva da se postigne efekat testamenta testament → mogao se koristiti i za izbjegavanje primjene zakonskog nasljednog reda - da se isključe neki nasljednici iz nasljeđivanja JEVREJSKA DRŽAVA osnovna cjelina kod starih jevreja → očeva kuća nakon smrti glave porodice → njegovi sinovi ili unuci dijelili imovinu kockom → prvorođeni sin imao pravo na poseban dodatak koji je mogao izgubiti lošim ponašanjem braća → mogla odgoditi podjelu naslijeđa i živjeti kao suvlasnici nasljeđene imovine ako u očevoj kući nije bilo nasljednika → nasljedstvo je pripadalo najbližem agnatskom srodniku redom: brat, stric.. ako nije bilo sinova → nasljedstvo dijelile kćeri, ali pošto se njihov nasljedni dio smatrao mirazom, morale su da se udaju unutar klana GRČKA sinovi → bez obzira na red rođenja, nasljeđivali ostavštinu oca (kleros) na jednake dijelove kćerke → mogle biti nasljednice Ako ostavitelj nije imao sinova ni kćeri, red nasljeđivanja bio sljedeći: 1) braća i polubraća od istog oca 2) sestre i polusestre od istog oca 3) drugi srodnici po očevoj liniji 4) polubraća od iste majke 55 FRANCUSKA U oblasti nasljednog prava proglašeno je da je zakonsko nasljeđivanje osnovni način nasljeđivanja. Zakonski nasljedni red čine: 1) djeca, ako su umrla onda njihova djeca 2) roditelji i privilegovani pobočni srodnici 3) djed i baka 4) preživjeli supružnik 5) ostali pobočni srodnici Pozivanje na naslijeđe i nasljedni dijelovi su uređeni na sljedeći način: • Djeca dobivaju jednake dijelove • Roditelji dobivaju ¼ ostavštine, a ako nema ostalih srodnika onda cijelu ostavštinu • Baka i djed nasljeđuju ako su roditelji ostavioca umrli, a nema braće i sestara. • Preživjeli supružnik dobiva svoj nasljedni dio ako nema porodice da ga uzdržava Testamentalno raspolaganje ostavioca → ograničeno nužnim zakonskim dijelom djece 11. KRIVIČNO PRAVO MESOPOTAMIJA zbornici zakona iz Mesopotamije → glavni izvor podataka o krivičnom pravu (HZ) Krivična djela u Mesopotamiji: 1) Ubistvo - propisuje se da će onaj ko drugog optuži za ubistvo pa to ne dokaže biti smrtno kažnjen; iz tog proizilazi da i onaj ko ubije drugog će biti smrtno kažnjen - pravljena razlika između namjernog i ubistva iz nehata 2) Krađa - HZ propisuje višestruku vrijednost ukradene stvari, za krađu vrijednosti iz hrama ili palate slijedi smrtna kazna 3) Silovanje i incest - smrtna kazna ili progonstvo iz grada, silovatelju prijetila smrtna kazna ako je žena bila zaručena u trenutku silovanja 4) Preljuba - smatrana izvanbračnim odnosom žene, ne i muškarca (prekršajem žene protiv muža), preljubnica zajedno sa ljubavnikom bacana u vodu, muž joj mogao oprostiti život; ako bi muž optužio ženu za preljubu, a ona se zaklela da je nevina → prekid braka 5) Povreda posjeda i nepažnja - ko noću provali u tuđu kuću slijedila smrtna kazna, građevinar koji sagradi kuću, pa se ona sruši i ubije vlasnika biće ubijen, ako nastrada sin vlasnika biće ubijen sin građevinara 6) Krivo svjedočenje/ometanje pravde - ko drugog optuži za ubistvo ili bilo koje drugo teže dijelo slijedi mu smrtna kazna 7) Religijski prekršaji - ako svećenice otvore krčmu ili uđu (mjesto okupljanja prostitutki) smrtna k. 56 Vrste kazni: - smrtna kazna (utapanje, spaljivanje, nabijanje na kolac) - sakaćenje - novčane kazne - protjerivanje - javno bičevanje U HZ više od pola djela - smrtna kazna EGIPAT O krivičnom pravu → na osnovu podataka o suđenjima, književnim djelima i knjigama mrtvih Knjiga mrtvih - tekst koji se sastavljao uz umrlu osobu prilikom ukopa, neka vrsta svjedočenja da je umrli vodio častan život i nije radio zabranjene stvari; iz spiska zabranjenih stvari izvode se zaključci koja su djela bila pravno zabranjena 1) Ubistvo - smrtna kazna, pravljena razlika između nehata i namjere 2) Veleizdaja/zavjera - zavjera protiv faraona kažnjavana smrtnom kaznom svih zavjerenika 3) Krađa - povatak ukradene stvari i plaćanje dvostruke ili trostruke vrijednosti ukradene stvari, kazna strožija ako je stvar pripadala državi; pljačka grobnice kažnjavana smrtnom kaznom 6) Polni prekršaji - preljuba i silvanje su bili društveno neprihvatljivi, ali smatrani privatnom stvari, kasnije se uvodi kastriranje za silovatelja, hiljadu udaraca bičem za preljubnika i odsijecanje nosa preljubnici 7) iznevjeravanje sudske funkcije (smrtna), iznuđivanje prekomjernih davanja od strane zakupnika poreza (progonstvo), nasilničko ponašanje (batinjanje ili prinudni rad), uvreda (batinjanje).. Kazne: - smrtne - batinjanje - gubitak službe - progonstvo - uklanjanje nečijeg imena sa grobnice (zaborav) JEVREJSKA DRŽAVA 1) Ubistvo - namjerno ubistvo dovodilo do stanja dugovanja u krvi koje je padalo na pojedinca ili zajednicu, porodica ubijenog imala pravo ubiti počinitelja ubistva (osveta) 2) Krađa - kazne višestruke naknade vrijednosti ukradene stvari 3) Polni prekršaji - svaka polna veza udate ili zaručene žene sa drugim muškarcem kažnjavama smrtnom kaznom obje osobe, silovanje se smatralo povrednom vlasničkih prava oca žrtve prije nego povredom tijela 57 GRČKA Ciljevi kazni za ubistvo bili: - prevencija, odmazda i religijsko pročišćenje Drakon udario temelje atinskim propisima o ubistvu. 1) ek pronoias (namjerno), hekon ili hekousios (dobrovoljno)ubistvo - kažnjavano smrću i gubitkom imovine sud Areopag (vijeće staraca) - nadležan za slučajeve namjernog ubistva sud Ephetai (efeta) - nadležan za ostale slučajeve ubistva 2) kazne za krađe - varirale od vrijednosti stvari, mjesta izvršenja i korištenja sile obična krađa (dike klopes) - počinioc morao vratiti stvar i platiti dvostruku vrijednost stvari krađa sa primjenom sile (dike biaion) - plaćala se kazna i državi, ne samo oštećenom ozbiljnije krađe/iz hrama ili državne blagajne - smrtna kazna 3) silovanje - novčana kazna žrtvi 4) zavođenje - veći delikt nego silovanje (mentalna varka) - staratelj žrtve imao pravo da ubije, muči ili pritvori zavodnika i traži novčanu naknadu 5) preljuba žene - nevaljalo djelo, nisu poznate sankcije 6) nasilničko ponašanje i ateizam - gonjena tužbom graphe BIZANTIJA Uticaj kršćanstva na krivično pravo u Bizantiji ogleda se u ograničenom korištenju smrtne kazne i širokim korištenjem tjelesnih kazni. smrtna kazna → zavjera protiv cara i „kršćanske države“ → incest → homoseksualnost → vračanje → umišljeno ubistvo → razbojništvo (izvršavana mačem ili vješanjem) tjelesne kazne (sakaćenje): → krađa za vrijeme vojnog pohoda (ruka) → krađa slobodnog čovjeka (ruka) → krivotvorenje novca (ruka) → preljuba (nos) → silovanje djevice (nos) → ubistvo iz nehata (batinjanje i zatvor) crkva → štićena kažnjavanjem djela zlostavljanja sveštenika, osljepljivanjem onog ko krade iz crkve, odsijecanjem nosa onom ko ima polni odnos sa redovnicom kao i njoj samoj 60 Uvedena je tripartitna podjela krivičnih djela na: - istupe (contravention) - djela koja se kažnjavaju policijskim kaznama - prestupe (delit) - djela koja se kažnjavaju popravnim kaznama i - zločine (crime) - djela koja se kažnjavaju bolnim i beščasnim kaznama Sankcije za svako krivično djelo određene su u minimalnom i maksimalnom iznosu - sudiji ostavljena mogućnost prilagođavanja kazne svakomkonkretnom počinitelju Krivični postupak kodifikovan je u posebnom zakoniku iz 1808. Ovaj zakonik je uveo važne novine koje su postale dio tradicije francuskog krivičnog postupka. To su: 1) podjela postupka na 3 faze: istragu istražnog sudije, optužbu i suđenje 2) garanciju prava na žalbu 3) princip kolegijalnosti u suđenju za sva djela osim najlakših. 12. MEĐUNARODNO PRAVO MESOPOTAMIJA Od najstarijih vremena stanovnici stare Mesopotamije su održavali važne političke i ekonomske odnose sa susjednim regionima. Miroljubivi odnosi među državama su se uspostavljali putem ugovora. Najstariji primjeri tih ugovora su iz Ebla, starog babilonskog perioda, te Asirije. Ti ugovori su imali svečanu formu praćenu upotrebom zakletvi i simboličkih rituala. Pri zaključivanju su se koristila imena božanstava oba kraljevstva koja sklapaju ugovor i prizivanje prokletstva na one koji prekrše ugovor. Ovim ugovorima kraljevi se obavezuju na lojalnost jedni drugima. Politički odnosi među državama su često bili podržani ženidbenim vezama između vladajućih kuća. EGIPAT Intezivna trgovina Egipćana sa susjedima zahtijevala je razvijeno trgovačko pravo. U doba Starog kraljevstva Egipat često ratuje sa susjedima radi ratnog plijena. U doba Novog kraljevstva ratovi donose veliki broj ratnih zarobljenika koji se pretvaraju u robove. U tom periodu se javlja mirovni sporazum s Hetitima, kao pravni dokumenat prvenstvenog značaja. Faraon Ramses II je u 18. godini svog života zaključio prvi međunarodni sporazum s Hetitima. To je bio prvi poznati međunarodni ugovor između dvije suverene zemlje u historiji ljudske civilizacije. Prvo, ovaj ugovor sadrži princip nenapadanja. Drugo, dvije države su formirale jedan savez, obećavajući da će pomoći jedna drugu u slučaju napada od treće strane. Treće, obje države su se saglasile da će ekstradirati izbjeglice saglasivši se da ekstradirane osobe neće biti izložene zlostavljanju po povratku u svoju zemlju. JEVREJSKA DRŽAVA Međunarodni odnosi su bili regulisani pisanim ugovorima i običajima. Glavni cilj međunarodnog prava bilo je održavanje snage moći među državama. Države su bile zainteresovane za zaštitu svojih trgovačkih interesa, zaštitu poslanika u stranim državama i povratak odbjeglih robova. 61 GRČKA Razvoj trgovine u grčkom svijetu doveo je do potrebe da se iznađu mehanizmi rješavanja sporova među pojedincima koji su pripadali različitim polisima. Formalni ugovori koji su sklapani između polisa, radi regulisanja postupka koji će se primijeniti u slučaju spora među njihovim građanima, nazivali su se symbola. Ugovorima su sklapani i savezi među grčkim državicama. Ugovori o miru sklapani su sa stranim državama. U nedostatku ugovora, sporovi među pripadnicima različitih polisa rješavani su arbitrarnim putem, najćešće korištenjem samopomoći. BIZANTIJA U vrijeme izdavanja Ekloge, Bizantija je bila angažovana u borbama sa muslimanskom državom na Istoku, kojom je vladala dinastija Emevija. To su bili periodi dugotrajnih ratova, gubitka teritorija, ali i sklapanja primirja i mirovnih ugovora. Posljednje poglavlje Ekloge govori o ratnom pravu. Od oficira i vojnika se traži da imaju na umu Boga i da razumno vode bitke. Ratni plijen se dijeli tako da 1/16 ide u državnu blagajnu, a sve ostalo se dijeli vojnicima na jednake dijelove. Ekloga ne govori bliže o uslovima kada je rat dozvoljen i načinu vođenja rata. FRANAČKA DRŽAVA Dva autora su bila relevantna za međunarodno pravo i za kršćansku Franačku državu: - sv. Augustin - sv. Isidor Seviljski (crkveni učitelj, teolog, pisac) Sv. Isidor → smatrao da zemaljsko pravo mora biti u saglasnosti sa Božijim pravom Božije pravo → standard kojim se mjeri i ocjenjuje zemaljsko pravo U pogledu međunarodnog prava, naslanjajući se na rimsku tradiciju, sv. Isidor je raspravljao o pitanjima kao što su: zaposjedanje zemlje radi nastanjivanja, rat i njegova pravila, zarobljenici, zabrana braka sa strancima itd. ISLAMSKA DRŽAVA U Šerijatskom pravu razvijena je posebna grana koja je tretirala odnose muslimanskih i nemuslimanskih država u doba rata i mira → sijer (postupak, tok) Prema shvatanju muslimanskih klasičnih pravnika, zemlje u tadašnjem svijetu su bile podijeljene na 3 vrste: 1) Daru-l-islam - islamska teritorija gdje vlada muslimanski vladar i primjenjuje se islamsko pravo 2) Daru-l-ahd - prijateljske nemuslimanske države (odnosi između islamske i ovakvih država regulišu se putem ugovora kojim se obično predviđalo plaćanje poreza (haradž) islamskoj državi 62 3) Daru-l-harb - neprijateljska nemuslimanska država, država s kojom islamska država nema ugovor, muslimanima na njenoj teritoriji nije dozvoljen boravak i može se pokrenuti rat protiv takve države. Rat (džihad) mogao je pokrenuti samo poglavar islamske države (imam), obično uz osiguranje vjerske legitimnosti takvog poteza od strane muslimanskih učenjaka. Proglašenju rata morao je da prethodi poziv neprijateljskoj nemuslimanskoj zemlji da ili prihvati islam ili ugovor s islamskom državom i plaćanje poreza. Posebna pravila regulisala su vođenje ratnih operacija. Bilo je zabranjeno napadati sveštenike, bogomolje, civile, žene i djecu, uništavati usjeve, trovati vodu, progoniti neprijateljsku vojsku koja se povlači itd. ENGLESKA U 18. i 19. st. u Velikoj Britaniji je u oblasti međunarodnog prava bio veoma značajan švicerski autor Emmerich de Vattel - pisac djela „Međunarodno pravo i principi prirodnog prava“. Od britanskih autora 18. st. u ovoj oblasti treba pomenuti Jeremyja Benthama. Njegova shvatanja o međunarodnom pravu su primjena principa korisnosti na ponašanje država. On je naveo nekoliko principa koji bi se trebali prihvatiti u međunarodnom pravu. To su da svaka država mora težiti ka opštem dobru tako što neće činiti štetu, a pridonositi što je moguće više koristi drugim državama u skladu sa vlastitim blagostanje; ne prihvatati povrede i izvlačiti što je više koristi od drugih država u skladu s njihovim blagostanjem; u stanju rata prouzrokovati što je moguće manje štete u skladu sa postizanjem ratnih ciljeva. Jedan od onih koji negiraju međunarodnom pravu status prava, bio je britanski autor John Austin koji polazi od definicije da je pravo naredba politički superiorne instance politički inferiornim podržana sankcijom, te nalazi da međunarodno pravo ne ispunjava uslove te definicije. SJEDINJENE AMERIČKE DRŽAVE Tokom 19. st. SAD su bile fokusirane na proširivanje vlastite teritorije bilo potiskivanjem indijanskih plemena, bilo ratovima sa državama kao što su bile Meksiko i Španija. Izolacionistička politika SAD nije bila podsticajan faktor za naučno bavljenje međunarodnim pravom u zemlji. Sa napuštanjem izolacionističke politike u 20. st. povećava se prisustvo SAD u međunarodnim odnosima, a time i interes za nauku međunarodnog prava. FRANCUSKA U 19. vijeku Francuska ima važnu ulogu, a francuski jezik koristi se kao jezik diplomatije i međunarodnog prava. Održavaju se važni kongresi i konfederacije koji oblikuju moderno međunarodno pravo. Takvi su bili Bečki kongres, Pariški kongres, Berlinski kongres i Haške mirovne konfederacije. Veliki uticaj u nauci međunarodnog prava imalo je djelo švicarskog autora Emmericha de Vattela „Međunarodno pravo i principi prirodnog prava primjenjeni na vođenje poslova država i suverena“. Radila: Lamija Bašić