Pobierz 127_Alicja-Kulecka_DB-VII.pdf i więcej Schematy w PDF z Historia tylko na Docsity!
Dzieje biurokracji tom VII (2018)
Alicja Kulecka (Uniwersytet Warszawski)
Penalizacja postaw urzędników w świetle kodeksów karnych Królestwa Polskiego (1818-1847) Criminalization of officials’ attitudes in the light of penal codes of the Kingdom of Po land (1818-1847) Keywords : Kingdom of Poland, Penal Code, officials, bureaucreacy - Annotation defined by the Penal Code of the Kingdom of Poland of 1818 and the Code of Main and Corrective Penalties of 1847. The provisions of the codes indicate actions aimed at shaping: The aim of the article is to show the evolution of categories of clerical offense the desired attitudes of the public service and are an attempt to define the ideal model of clerks by eliminating in this environment the phenomena that do not serve the model image of the tsar and his state. Криминализация действий чиновников в свете уголовных кодексов Королевства Польша (1818-1847) Ключевые слова: Королевство Польское, уголовный кодекс, чиновничество, бюро- кратия Аннотация шений, предусмотренных Уголовным кодексом Королевства Польши от 1818 года и: Цель статьи - показать эволюцию категорий официальных правонару- Кодексом исправительных и уголовных наказаний от 1847 года. Эти правовые акты определяют различные виды действий, заслуживающих наказания (преступления) или упрека (правонарушения). В текстах кодексов указаны нежелательные действия, что было направлено на формирование желаемого отношения к государственной службе. Это была попытка определить идеальную модель чиновника, желая устра нить в глазах окружающей среды, явления которые не служили образцу образа царя- и его государства. stemu wartościowania ludzkich uczynków połączonego z nadawaniem im kategorii^ Penalizacja, utożsamiana z polityką kryminalną, stanowi efekt określonego sy^ 1. Uwagi wstępne. - moralnych – dobra lub zła. Czynników ją kształtujących jest bardzo wiele. Wymienić wśród nich można: filozofię władzy, politykę społeczną, dorobek nauk służących po-
(^128) znaniu społeczeństwa, zarówno jako wspólnoty i zbiorowości jak i zbioru osobowościAlicja Kulecka i indywidualności. Przejawem penalizacji jest również definiowanie kary i określania jej wysokości za konkretny czyn. Źródłem poznania zjawiska penalizacji stać się może analiza źródeł do historii prawa, szczególnie prawa kryminalnego. Istotnym zagad- nieniem wiążącym się ze sprawowaniem urzędów publicznych jest kwestia odpowie dzialności prawnej i moralnej urzędników. Postawy etyczne i kwalifikacje zawodowe stanowią wypadkową, która wpływa na jakość administrowania społeczeństwem.- Prawo uznać należy za jeden z istotnych czynników kształtujących te standardy. Pełni ono nie tylko rolę represyjną ale również edukacyjną poprzez wskazanie konieczno ści wyboru określonego modelu sprawowania służby publicznej. Tworzenie prawa- stanowi efekt oddziaływania wielu czynników: filozofii, myśli społecznej i politycz nej, systemu ustrojowego, polityki państwa lub określonej grupy społecznej. W ni niejszych rozważaniach dotyczących penalizacji postaw urzędniczych wykorzystane-- zostały przede wszystkim teksty prawne i dotyczące tworzenia prawa. Rzadko były w nich uwzględnione zagadnienia wykonawstwa i orzecznictwa (^1). czeństw i stanowiących je indywidualności. Inspirowała wiele dyskusji. Budziła emo^ Działalność prawodawcza w istotny sposób determinowała działania społe^ 2. Kodeks karny 1818 r. - - cje. Efekty tworzenia prawa dotyczyły każdego członka społeczeństwa. Zjawiska te zaobserwować można było również przy powstawaniu Kodeksu Karnego Królestwa Polskiego w 1818 r. W procesie tworzenia występujących w nim standardów uczestni- czyli zarówno przedstawiciele elit politycznych jak i teoretycy prawa. Pozostało wiele świadectw polemik toczonych w tej dziedzinie. Podsumowanie tych dyskusji znalazło wyraz w wystąpieniach sejmowych. Wskazano w nich m.in. na zasady towarzyszące tworzeniu tego ważnego aktu prawnego. Podkreślono: „(…) z dwóch kodeksów teraz w Królestwie Polskiem obowiązujących wybierano kary najłagodniejsze, jako i świat łu wieku teraźniejszego i ludzkości bardziej odpowiadające, a przy tym według do-- świadczenia do powściągnienia winowajców trafniej dążące, bo gdzie prawo krwią pi sane odcieniować w zamiarze złoczyńcy, w okolicznościach czynowi towarzyszących, w skutkach nareszcie czynu znać nie chce, tam złoczyńca przyszłe kary na się w myśli- ważąc, raczej większej zbrodni jak mniejszego dopuści się występku, gdy jednakowo za oboje pokutować ma, a przy tym wielką kar srogość niewczesna litość sędziów w bezkarność zamieniać zwykła. W takich atoli przestępstwach, które w kraju naszym są gęstymi, zaostrzono kary nad inne kodeksa dla wytępienia szkodliwych nałogów.” Tymi słowami Ksawery Potocki wygłaszając przemówienie w Izbie Poselskiej określił zasady polityki kryminalnej kręgu intelektualistów przygotowujących kodeks karny.^2 W świetle jego wypowiedzi kara miała pełnić funkcje edukacyjne. Zadaniem jej było kształtowanie postawy osoby popełniającej przestępstwo. Kara stanowić miała pierw- tyka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Podstawowe problemy badań empirycz nych , Warszawa 2004.^12 Te elementy traktowane są jako istotny przejaw polityki kryminalnej zob. T.Szymanowski,Przemówienie Ksawerego Potockiego inaugurujące dyskusję w Izbie Poselskiej, w: J.Śliwowski,^ Poli-- Kodeks karzący Królestwa Polskiego (1818 r.), Warszawa 1958, s.478.
(^130) można prowadzić jedynie w sferze świata materialnegoAlicja Kulecka (^9). Członkom Izby Poselskiej Sejmu Królestwa Polskiego towarzyszyły wątpliwości, co do słuszności podejmowa nych starań w zakresie kodyfikacji prawa kryminalnego. Dawał im wyraz m.in. wspo mniany już Dominik Krysiński uważając że odbywa się on w zbyt szybkim tempie i-- podkreślając, że w tak ważnej materii pośpiech nie jest wskazany przestępstw i systemu kar za każdą ich kategorię. D. Krysiński w dyskusji nad kodek Jednym z istotnych elementów każdej kodyfikacji prawa jest ustalenie rejestru^10. - sem karnym w 1818 r. podkreślał: „Postępowanie kryminalne jest warownią najdroż szych praw towarzyskiego człowieka.” przepisów traktował jak wyznaczanie granic wolności człowieka. Działalność taką (^11) Można więc uznać, że tworzenie określonych- uważał za najważniejszą czynność dotyczącą każdego członka społeczeństwa. jące w wyniku działalności urzędniczej powinny zostać wpisane do rejestru prze Twórcy kodeksu karnego z 1818 r. uznali, że niepożądane zachowania powsta-- stępstw. Takiemu zabiegowi towarzyszyło wyznaczenie określonej kary. Urzędnik jako reprezentant władzy został wpisany do grupy osób, których działalność miała podlegać wartościowaniu również z punktu widzenia przepisów prawnych. przeciwko urzędom” jak i wykroczenia związane z pełnieniem funkcji urzędnika publicznego. Za podsta^ W Kodeksie karnym 1818 r. wymienione zostały „przestępstwa urzędnicze i^12. W tym akcie prawnym wyodrębniono zarówno przestępstwa- wowe przestępstwo uznano nadużycie władzy w urzędzie ne jako „szkodzenie” „komu” (osobie, ale zapewne także instytucji), z powodu „chęci zysku”, „namiętności” lub z innych przyczyn. Określono także przypadki, kiedy takie^13. Zostało ono zdefiniowa- działanie uznawano za zbrodnię czyli czyn zagrożony karą wyższą. Warunkiem takiej klasyfikacji stawało się działanie „wbrew konstytucji i prawu” skutkujące „szkoda mi” na „majątku, sławie, ciele, wolności, prawach” innych osób przy wykazaniu się- przez urzędnika „złością i przewrotnością” jące opisanej klasyfikacji czynu. Było to podpisywanie aktów prawnych niezgodnych z konstytucją i wynikającymi z niej aktami prawnymi, brak sumiennego wypełnia^14. Wymieniono także przypadki podlega-- nia obowiązków przez sędziów, poświadczanie nieprawdy w sprawach urzędowych, ujawnianie tajemnic urzędowych, niszczenie dokumentów, udostępnianie ich osobom nie upoważnionym, udzielanie rad na szkodę strony, której posiada się pełnomocni- ctwo ków, czyli czynów zagrożonych, mniejszą, najwyżej trzyletnią karą więzienia, na leżało: 1. „Nieprawne postępowanie urzędników”, 2. „Uwodzenie urzędników”, 3.^15. Czyny te były zagrożone karą więzienia powyżej 3 lat. Do kategorii występ-- „Nieprzyzwoite obejście się urzędnika w czasie urzędowania” następującymi działaniami: samowolne wydawanie rozporządzeń niezgodnych z^16. Objawiało się ono (^9101112) Tamże.Tamże, s.484.Tamże.J. Śliwowski, Kodeks karzący… , s.119-120. (^13141516) Kodeks karny, art.97, „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t.5, s.54.Kodeks karny, art.98, DPKP, t.5, s.54-55.Tamże s.55-56. Kodeks karny, art.309, DPKP t.5, s.166.
prawem, nieprawne postępowania polegające na poszukiwaniu korzyści osobistychPenalizacja postaw urzędników w kodeksach karnych Królestwa Polskiego^131 z pełnionej służby, np. żądanie podarków nie datków przez osoby pragnące załatwić sprawę korzystnie dla siebie aktywnych dyskutantów w kwestii zapisów dotyczących przestępstw urzędniczych^17. Za występek uznawano także wręcza (^18). Jednym z- okazał się Ludwik Plater. Posiadał bogate doświadczenia w organizacji i w pracy w różnych, najczęściej wysokiej rangi, urzędach dla urzędnika „za bezprawne przetrzymanie” (^19). Kontrowersję wzbudził zapis o karze (^20). Ostatecznie jednak znalazł się jako artykuł 314. Połączono go z występkiem polegającym na słownych obelgach pod adre sem petenta niezgodnych z prawem było stosunkowo niewiele. (^21). W Kodeksie karnym z 1818 r. zapisów dotyczących postaw urzędników-
prawczych wprowadzonego ukazem carskim w 1847 r. Ten akt prawny był dziełem^ Przeciwieństwem tej oszczędności stały się zapisy Kodeksu kar głównych i po^ 3. Kodeks kar głównych i poprawczych 1847 r. - prawników skupionych w Komisji zajmującej się dostosowywaniem aktów praw nych Królestwa Polskiego do prawodawstwa rosyjskiego nowego rosyjskiego Kodeksu karnego uważany jest Romuald Hube (^22). Za jednego z twórców (^23). Prawo to było- dziełem zespołu prawników rosyjskich. Wymienia się wśród nich Mihaiła Sperańskie go, Dmitrija Daszkowa, Dehaja, Dmitrija Błudowa, Wiktora Panina D.W.Daszkow i D.Błudow w historiografii rosyjskiej są postrzegani jako grupa „oświe (^24). M.Sperański,-- conych biurokratów” lizacji zarządzania Zachodniej. W tym gronie znajdowali się ministrowie sprawiedliwości i senator Cesar (^26). Stanowiła ona efekt recepcji dorobku Oświecenia krajów Europy^25. Zasadniczym elementem ich poglądów stała się idea racjona-- stwa Rosyjskiego. W Rosji Kodeks kar głównych i poprawczych został wprowadzony w 1845 r. W dwa lata później przystosowany do prawa Królestwa Polskiego. R.Hube pełnił rolę redaktora kodeksu. Cesarstwo i Królestwo stanowiły dwa odrębne systemy prawne. Wspomniany zespół prawników, w tym R.Hube, miał w tej kwestii odmien ne zdanie. Różnice pomiędzy tymi dwoma systemami prawnymi wynikały z faktu dziedziczenia przez Królestwo prawodawstwa rzymskiego. Jednym z przejawów tego- zjawiska była adaptacja francuskiego prawodawstwa cywilnego. R.Hube znany był jako twórca projektu procedury karnej z 1835 r. Wydawca jego utworów, Karol Dunin, (^171819) Kodeks karny, art.311, DPKP t.5, s.167.Kodeks karny, art.312, DPKP t.5, s.168.M. Prichodźko, Graf Ł.K.Płater – awtor odnogo iż pierwych projektów ministerskoj reformy w Rossi w naczale XIX wieka, D.Magier, Lublin – Siedlce 2010, s.163-180. (^2021) J.J. Śliwowski,Kodeks karny, art.314, DPKP t.5, s.168-169. [w:] Kodeks karzący Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, …, s.119-120. t. 3, cz. 1, red. A.Górak, K.Latawiec, Warszawa 1905, s.XXXI.^222324 S.Tylbor,Tamże, s.XXXI-XXXII. Romualda Hubego pisma poprzedzone zarysem biograficzno-krytycznym przez Karola Dunina^ Próby reformy kodeksu cywilnego polskiego <1834-1854>,^ Warszawa 1927. , t.1, nownika: opyt charaktieristiki^2526 I.Rużyckaja,I.Rużyckaja, „Prosvieszcziennyje”…„Prosvieszcziennyje” biurokraty pierwoj połowiny XIX wieka nowyj typ rossijskogo czy , [w:] Dzieje biurokracji na ziemiach polskich , s.184. , t.3, cz.1, s.183-184. -
organizację prac ale także bardziej skuteczną ich kontrolęPenalizacja postaw urzędników w kodeksach karnych Królestwa Polskiego^37. Jako jedną z zasług Miko^133 - łaja I podnosił R.Hube humanizację prawodawstwa. Polegać ona miała na zwiększe niu za jego panowania liczby osób nie podlegających karom cielesnym bazie Swodu Zakonow (^39) nowy kodeks karny służyć miał „osłonieniu nienaruszalności (^38). Tworzony na- prawa” metodą ustanowionej kary wspomnianego dokumentu stało się nadanie odpowiedniego statusu i prestiżu regu lacjom w nim zawartym. Zasadniczym celem prac służących powstaniu nowego ko^40. W świetle tego stwierdzenia celem tworzenia-- deksu stały się: 1. Integracja wcześniej istniejącego prawodawstwa w tej dziedzinie po przez wykorzystanie zapisów powstałych w różnych epokach historycznych i nadanie im „jednostajnych zasad” i „jednego ducha” (^41) , 2. Usunięcie z dotychczasowego prawa- „wszelkiej nieoznaczoności” w terminologii i zapisach kami o doświadczenia czyli opis określonych przypadków w kierunku uporządkowania prawa miały ograniczać m.in. możliwość jego interpre^42 , 3. Wzbogacenie prawa dodat (^43). Działania podejmowane-- tacji. W trakcie prac nad kodeksem wyodrębniono „przestępstwa” i „przekroczenia” Dla pierwszego z nich przewidywana była kara główna, dla drugiego „kara policyjna” lub „administracyjna” (^45). Jednym z istotnych czynników wpływających na wysokość^44. wymierzonej kary stała się motywacja popełnienia czynu niezgodnego z prawem. Wi doczne stało się to zwłaszcza w przypadku rozważań o zabójstwie. Wyodrębniono np. „zabójstwo konieczne”. Jako przykład podawano tu zabójstwo złodzieja w trakcie- ucieczki z 1845 r., jak wskazała współczesna badaczka prawa – Katarzyna Sójka – Zielińska, oszczędnie używał kary śmierci. Była przewidziana w trzech przypadkach: zamachu^46. Mimo tej surowości praw, rosyjski Kodeks kar głównych i poprawczych na cara, zdrady stanu, złamania przepisów sanitarnych w trakcie kwarantanny sama autorka podkreśliła jednak, że w świetle Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych Rosji z 1845 r. karze śmierci podlegał także zamiar „zamachu na cara i jego rodzinę”^47. Ta 48
. Kodeks służyć miał utrwaleniu dominującej pozycji władzy w społeczeństwie i zna czącemu ograniczeniu jego podmiotowości. Nadrzędnym jego celem, na co wskazy wał R.Hube, było zachowanie powagi prawa i wskazanie na jego nienaruszalność.-- Własnej Jego Cesarskiej Mości Kancelarii w polityce prawodawczej Imperium Rosyjskiego, [w:] s.303-314, I.Rużycka przyznała R.Hubemu rolę „prawej ręki” D.Błudowa nie posiadającego wiedzy i Dzieje biurokracji^37 Obszernie o roli Wydziału II Kancelarii Własnej cara Mikołaja I zob. I.Rużycka,, t.5, cz.1, red. A.Gaca, A.Górak, Z.Naworski, Lublin – Toruń – Włocławek 2013, tłum. K.Latawiec,^ Wydział II doświadczenia w dziedzinie prawa karnego. sandra Thisa, zostały zaprezentowane w rozprawie W.Witkowskiego, (^3839) R.Hube,Prace nad Swodem Zakonow i udział w nich prawników Królestwa, a przede wszystkim Alek Historia prawa karnego…, s.5. Aleksander This i Jan Kanty Wo - - łowski: wybitni prawnicy Królestwa Polskiego (^404142) R.Hube,TamżeTamże. , s.46. Historia prawa karnego…, s.40., Lublin 2001, s.140-160. (^43444546) Tamże.TamżeTamże. , s.41. 4748 TamżeK.Sójka-Zielińska,K.Sójka – Zielińska, ,^ s.43. Drogi i bezdroża prawa, Historia prawa , wyd.13, Warszawa 2019, s.286. Wrocław 2000, s.82.
(^134) Społeczeństwo potraktowane zostało jako struktura, która musiała bezwarunkowoAlicja Kulecka podporządkować się jego zapisom. stępstwach i wykroczeniach w rządowej i innej publicznej służbie” Dział V Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych został zatytułowany: „O prze (^49). Wyodrębniono w- nim szereg przestępstw i występków: a. niewykonywanie ukazów, poleceń i prawnych wezwań urzędów, b. przekroczenie uprawnień, c. przestępstwa przeciwko powierzonej własności, d. fałszowanie dokumentów, e. rozstrzyganie spraw niezgodnie z obowią- zującym prawem, f. „branie datków i sprzedajność”, g. naruszenie procedur przy przej mowaniu i zdawaniu urzędu – stanowiska pracy, h. nie stosowanie przepisów prawa przy przyjmowaniu i awansach urzędników, i. przestępstwa i wykroczenia w relacjach- między zwierzchnikami i podwładnymi, j. zaniedbania w nadzorze nad podwładny mi, k. spóźnienia, niestaranność, brak zachowania procedur w czasie pełnienia urzędu, l. przestępstwa szczególne popełniane w trakcie śledztwa i postępowania sądowego i- urzędników policyjnych 50 stron. Uznać należy, że zapisy te charakteryzowały się drobiazgowością. Wynikała ona przede wszystkim z faktu, że kodeks był tworzony w systemie monarchii abso^50. Zostały one zebrane w jednym fragmencie kodeksu liczącym- lutnej, a nie konstytucyjnej, tak jak to miało miejsce w przypadku kodeksu z 1818 r. Ideą, która przyświecała jego tworzeniu było odejście od rozwiązań prawa rzymskiego i opartego na nim prawa innych krajów. Ustanowieniu tego aktu prawnego nie towarzy- szyła dyskusja sejmowa. Powstał jako wynik teorii prawnych zastosowanych do okre ślonego modelu politycznego. Była nim monarchia absolutna. Jedną z wartości modelu urzędowania w tym kodeksie stawała się lojalność wobec władzy. Pierwszym zadaniem- urzędnika było wykonywanie „rozkazów Najwyższych” nić osoba lekkomyślna. Kodeks wskazywał na konieczność zaangażowania w służbę. Cechować go musiało „przejęcie się (^52) w wykonywaniu powierzonych mu obowiązków.^51. Takiej funkcji nie mogła peł- Za brak wykonania „poleceń, postanowień, wyroków, decyzji lub reskryptu”, którym towarzyszył motyw zysku lub innej korzyści, groziły kary zesłania do guberni tomskiej lub tobolskiej a także pozbawienie praw i zesłanie na Syberię (^53). Przykładem tego może być choćby artykuł 343 ukazów carskich. Były one zróżnicowane za ten sam czyn w zależności od motywu ich^ Analiza tego dokumentu wskazuje, że był nieprzejrzystym aktem prawnym.^54. Określał kary za brak wykonywania wystąpienia. Kodeks przewidywał że jeśli brak wykonania nastąpił z powodu lekko myślności to ukarany zostanie złożeniem z urzędu lub wykluczeniem ze służby. Sytu acja była diametralnie odmienna jeśli sprawca działał z chęci zysku lub innych, bliżej-- niezdefiniowanych, powodów. Wówczas za czyn taki groziło pozbawienie wszelkich praw i zesłanie do ciężkich robót w twierdzy od 10 do 12 lat. Sąd wymierzając karę zmuszony był oceniać motyw czynu. Rozbieżności pomiędzy karami były olbrzymie. Mniejsza była także szansa podejrzanego na obronę. (^49) Kodeks kar głównych i poprawczych , Warszawa 1847, s.255-353. (^50515253) Tamże, s.255-353.Tamże, art.343, s.255.Tamże, art.343, s.255.Tamże, art.346, s.257. (^54) Tamże, s.255.
(^136) Taka praktyka oznaczała konieczność surowej oceny zjawisk, które można było ureguloAlicja Kulecka - wać aktami niższego rzędu, np. instrukcjami lub regulaminami. Kodeks podnosił czyny o małej szkodliwości do rangi wykroczenia lub przestępstwa. Kodeks z 1847 r. przewidywał kary dla wszystkich stanowisk urzędniczych. Mo- gli na nie zasłużyć zarówno urzędnicy niżsi jak i wyżsi, podlegli i ich zwierzchnicy. Kary dla zwierzchników były jednak łagodniejsze niż dla podwładnych. Kodeks kar z 1847 r. stał się przedmiotem surowej oceny Rady Stanu Królestwa Polskiego powołanej w wyniku realizacji polityki ugody Aleksandra Wielopolskiego Na posiedzeniu w dniu 13/25 listopada 1861 r. wskazano na jego liczne wady. Zasto sowanie kodeksu przyczyniło się do wzrostu liczby przestępstw w ciągu 1848 roku aż^61 .- o około ośmiu tysięcy możliwość uznania za przestępstwo czyny, które miały niewielką szkodliwość społecz ną. Obszerność tekstu przyczyniła się do trudności poznania wszystkich jego zasad i^62. Drobiazgowość zapisów Kodeksu sprawiła, że sądy uzyskały- szerokiej znajomości we wszystkich grupach społecznych. Przekonanie o surowości Ko deksu potęgowało społeczną niechęć ku niemu. Drobiazgowość przyczyniała się do za cierania wyrazistości granicy pomiędzy dobrem i złem (^63). Ten akt prawny spowodował-- zwiększenie liczby przestępstw oraz zapełnienie więzień. To zjawisko okazało się nie korzystne z powodu administrowania nimi. Wymuszało ono ułaskawienia i tym samy rewizję wyroków. Ich konsekwencją stało się obniżenie prestiżu sądu i sądownictwa 64 -. Rada na wspomnianym posiedzeniu wnioskowała o uchylenie Kodeksu z 1847 r. i za stąpienie go Kodeksem z 1818 r. jako aktem tymczasowym okazał się jedynie jego współautor – Romuald Hube. Udało mu się pozyskać jako sojusz (^65). Obrońcą Kodeksu z 1847 r.-- nika rosyjskiego tajnego radcę Waleriana Płatonowa dra II w Królestwie. Kodeks z 1847 r. przeczył zasadzie równości wobec prawa zawartej w prawie cywilnym. Wymiar kary zależny był od przynależności stanowej^66 , realizatora polityki cara Aleksan (^67). Oceny za-- prezentowane na posiedzeniu Rady Stanu zostały poparte analizą zapisów prawnych i orzecznictwa. Ich autorem był znany prawnik Walenty Dutkiewicz cy Wydziału Prawodawczego Rady Stanu, wcześniej zasiadający w Departamencie IX (^68) , przewodniczą- Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu, autor obszernego komentarza do prawa hipotecznego (1850) (^69) , zajmujący się zagadnieniami prawa cywilnego (^70). Zapisy dach lidera obozu ugody Aleksandra Wielopolskiego ( w świetle memoriałów politycznych z lat 1861-1862 Dzieje biurokracji^6162 Obszernie o programie M.Nowak,Archiwum Główne Akt Dawnych, III Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 720 (d.904), s.143., t.6, red. T.Bykowa, A.Górak, G.Smyk, Lublin 2016, s.373-384^ Koncepcja polonizacji administracji Królestwa Polskiego w poglą ), [w:] - (^63646566) AGAD, III Rada Stanu KP, sygn. 720(d. 904), s.144-145.Tamże, s.146-147.Tamże, s.157-158. 676869 Tamże, s.152-155.Tamże, s.149-150.Tamże, s.148-150.W.Dutkiewicz, Prawo hipoteczne w Królestwie Polskiem, Warszawa 1850. 1857-1869 W.Witkowski,^70 Sylwetka W.Dutkiewicza zob. A.Szwarc,, w: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915Jan Kanty Wołowski i Aleksander This: wybitni prawnicy Królestwa Polskiego,^ Akademia Medyko-Chirurgiczna i Szkoła Główna, , red. T.Kizwalter, Warszawa 2016, s.484, Lublin 2001, s.
Kodeksu Kar z 1847 r. były rozbieżne z zasadami prawa cywilnego Królestwa a ten faktPenalizacja postaw urzędników w kodeksach karnych Królestwa Polskiego^137 sprawił, że stanowisko krytyczne wobec tego prawa zaprezentował cywilista. Poszcze gólne artykuły tego dokumentu wskazują jednocześnie, że dla Romualda Hubego rów ność wobec prawa nie stanowiła wartości godnej upowszechnienia w prawodawstwie-- rosyjskim. Akceptował zasadę społeczeństwa zróżnicowanego, opartego o przywileje i różne uprawnienia dla poszczególnych klas. Zachowane akta Rad Stanu Królestwa Polskiego z lat 1815-1831 i 1832-1840 oraz Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu z lat 1841-1860 i Rady Stanu z lat 1861-1867 wskazują, że skargi w większości przypadków dotyczyły urzędników niż szych (najczęściej burmistrzów) (^71) , rzadziej wyższych (^72). Powodem pozbawienia stano-- wisk urzędniczych w latach sześćdziesiątych stawały się przestępstwa polityczne, np. pomoc udzielana członkom władz narodowych (^73). jowych i zróżnicowanych postaw politycznych, a także odmiennych nurtów polityki^ Analizowane^ kodeksy^ stanowiły^ 4. Podsumowanie^ świadectwo^ odmiennych^ systemów^ ustro- społecznej. Kodeks z 1818 r. kładł nacisk na dobre pełnienie służby publicznej poprzez przestrzeganie zapisów konstytucji i wynikających z niej praw. Kodeks z 1847 r. podsta wową wartością i powinnością czynił lojalność wobec władcy. W drugim z kodeksów- widoczna stała się tendencja do rozszerzenia rejestracji czynów uznawanych za zbrod nię lub występek. Wynikało to z dążenia do większej kontroli prawnej urzędników i pozostawieniu mniejszej sfery ich wolności zachowania się na urzędzie. W porówna-- niu z kodeksem z 1818 r. przestępstw było więcej. Kary za nie były wyższe. Taka idea wynikała z określonej filozofii władzy przejawiającej się w chęci podporządkowania społeczeństwa i utrzymania go w posłuszeństwie wobec cara. Kodeks z 1818 r. uznać należy za dzieło ideologii liberalnej widocznej zarówno w jego treści jak i procedurach uchwalania. Kodeks z 1847 r. stanowił przejaw porządkowania prawa w ramach mo narchii despotycznej. Jego powstawaniu towarzyszyły procedury obowiązujące w tym- systemie władzy. Kodeks ten, podobnie jak prawo o szlachectwie z 1836 r., stanowił ko lejne odejście od zasady równości społecznej zapisanej w prawie. Potraktować go należy jako próbę powrotu do społeczeństwa stanowego. Idee monarchii absolutnej, w której- reformy wynikające z dorobku Oświecenia, służyć miały lepszej organizacji władzy mo narszej, przyczyniły się do powstania prawa nieprzyjaznego społeczeństwu, preferują cego bierność i brak krytycyzmu oraz niechęć wobec zmiany i rozwoju. Kodeks służył-- opóźnianiu rozwoju społecznego. Utrwalał tworzenie postaw zamkniętych wobec no woczesności, nowych idei i modeli społecznych. - komisarz obwodu i podprefekt), II Rada Stanu KP, sygn. 237, 238, 239, 240, 241, 242 (prezydenci miast, komisarz skarbowy), Warszawskie Departamenty Rządzącego Senatu, sygn. 3 (prezydent miasta).^7172 AGAD, I Rada Stanu KP, sygn. 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 85, 90, 91 (burmistrzowie,AGAD, I Rada Stanu Królestwa Polskiego, sygn. 83 (prezes Komisji Województwa Podlaskiego
- Joachim Starnalski), 87 (prezes Komisji Województwa Podlaskiego – Antoni Cedrowski). skiego. (^73) AGAD, III Rada Stanu KP, sygn. 79 – Józef Bełdowski za ukrywanie Aleksandra Waszkow-
Osnowa przepisów Kodeksu pozostaje w sprzeczności z zasadami praw cywilPenalizacja postaw urzędników w kodeksach karnych Królestwa Polskiego^139 - nych w Królestwie. kary wymierza. Kary te, których jest 24 rodzajów, pomijając nie wchodzące w tę liczbę Obalając zasadę równości w obliczu praw Kodeks na różne (s.146) stany różne liczne poddziały. Wówczas gdy Kodeks z r.1818 opierał się na 8 rodzajach kar, a nowy Kodeks Pruski ogranicza się na 6, są w ogólności zbyt surowe. Pociągnęło to za sobą nadmierne powiększenie liczby spraw karnych i przelud- nienie więzień tak, iż zdarzały się wypadki, iż podsądnych z aresztu dla braku miej sca, za rozkazem władzy, po tysiącu przeszło, wypuszczać było potrzeba. Uznana powszechnie surowość i nieodpowiedniość kar Kodeksu oznaczonych spowodowała- jeszcze i ten skutek, że wyroki sądowe wyrzekające kary na podstawie Kodeksu, w znacznej części zostają w drodze ułaskawienia zmienione. (s.147) Jakoż liczba ułaskawień zupełnych lub częściowych wynosiła w r. przeszło 4500. Konieczności zmiany zbyt wielkiej liczby wyroków w drodze ułaska wień udaremnione być muszą. Wyroki sądowe, osłabioną jest ich powaga, obojętnieje gorliwość sędziów, obowiązki swe za czczą formalność uważać mogących, przeciążo-- ne są i władze sądowe korespondencją tak licznych ułaskawień dotyczą, Rada Admi nistracyjna potrzebą ich rozpoznawania. Surowość kar Kodeksu oznaczonych utrud niając dochodzenie przestępstw niejednokrotnie bezkarność zapewnia, gdyż miesz--- kańcy niechętnie przyczyniają się do potępienia świadectwem swoim obwinionych, którym zagraża kara, jakiej surowość nie znajduje usprawiedliwienia w powszechnem uznaniu. jako szczególnie drażniącą uczucia ludności krajowej karę deportacji do odległych gu berni Cesarstwa oznaczoną w Kodeksie nawet za przestępstwa mniej ważne popełnio^ Z pomiędzy rodzajów kar^ (s.148)^ w Kodeksie postanowionych, Wydział wytknął-- ne przez osoby od kar cielesnych wyłączone. czący w tymże Wydziale radca stanu Dutkiewicz zwrócił uwagę na wadliwość rozma W uzasadnieniu i rozwinięciu wniosku Wydziału Prawodawczego, przewodni-- itych szczegółowych zasad Kodeksu i wskazywał przykłady rażącej niestosowności kar, które na podstawie Kodeksu młody człowiek, który udaje się na zabawę wypruł z nieużywanego już ornatu kawałek wstążki wartości około 20 kopiejek, i ta (s.149) - kową użył za zawiązkę do koszuli, skazany został na podstawie art.234 ustępu a, na pozbawienie wszelkich praw, zesłanie do robót ciężkich w zakładach fabrycznych i piętnowanie. Wyrok taki zapadły w niższych instancjach literze prawa nie był prze- ciwny, a stąd zaledwie złagodzony być mógł przez Departament X Rządzącego Sena tu, skutkiem analogicznego zastosowania do przypadku przepisów Kodeksu o uszko dzenie świętych wizerunków, zawsze przecież młodego przestępcę dotknęła kara, o-- wiele dotkliwsza niż ta, jaką wymierzyć by należało na podstawie innych europejskich prawodawstw. ledwie 15 dniowym aresztem. Powoływał dalej radca stanu Dutkiewicz przypadek, w (s.150) We Francje np. przestępstwo wytknięte ukarane by zostało za- którym dwóch ludzi, jeden pochodzenia szlacheckiego, drugi i od kar cielesnych nie wyłączony, wycięli wspólnie w cudzym lesie, drzewa dwie fury wartość rubli srebr nych 6. Skutkiem odmiennych, ze względu na różnicę stanu obwinionych, przepi-- sów Kodeksu, szlachcic skazany został na zesłanie do odległych prowincji Cesarstwa
(^140) (art.1160), jego wspólnika dotknęła kara 3 miesięcy tylko zamknięcia (art.1101).Alicja Kulecka kobiet. Uznając, że niektóre rodzaje kar jak np. roboty w rotach aresztanckich, nie mają do (s.151)^ Szczególnie przecież i nad zamiar prawodawczy Kodeks okazał się surowym dla kobiet zastosowania, Kodeks zastąpił te kary dla kobiet innemi nie wiele lżejszemi, przedłużając odpowiedni zakres ich trwania o 1/3 część. Rozmaite rodzaje więzień w Królestwie znane nie dawały się nawet dla braku odpowiednich ich do mów zamknięcia w praktyce (^77) dostatecznie odróżnić, a to powiększyło jeszcze niesto-- sunkowość kar Kodeksem wyrzeczonych i sprawiło ulżenie kary skutkiem istnienia okoliczności łagodzących, rzeczywiście czasami surowszą dla skazanego karę za sobą pociąga, niż gdyby okoliczności łagodzące wcale nie zaszły. Komisja Rządowa Sprawiedliwości, której on przewodniczy, uznaje zarówno z Wy działem Prawodawczym Rady Stanu potrzebę uchylenia Kodeksu Kar Głównych i Po^ P.o. dyrektora głównego sprawiedliwości radca stanu Dembowski oświadczył, że-- prawczych od r.1848 r.1818, o którego przywrócenie Wydział wniosek czyni, nie odpowiada wymaganiom czasu Komisja uważałaby pożądanem przygotowanie nowego zupełnie Kodeksu Kar (s.152) w Królestwie obowiązującego, że jednakże gdy Kodeks z- nego dla Królestwa, tak ażeby Kodeks z r.1818 tymczasowo tylko przywróconym zo stał. Tak zmodyfikowany wniosek Wydziału Prawodawczego znalazł poparcie. Uczy niono wszakże uwagę, że gdy przepisy Kodeksu Kar z r.1848 w pierwszej części co do-- mniejszych przewinień uległy zmianie skutkiem nowej Ustawy o sądach gminnych gdy utrzymanie tej Ustawy w całości jest pożądane, przywrócenie Kodeksu z r.1818 nastąpić by mogło z zachowaniem mocy obowiązującej Ustawy o sądach gminnych. głównego w Komisji Wyznań i Oświecenia. Tajny radca Hube objaśnił, że przy wyda niu dla Królestwa Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych głównie […]^ Przeciwne wnioskowi zdanie^ (s.153)^ objawił tajny radca Hube p.o. dyrektora (^78) był wzgląd- na ujednostajnienie przepisów karnych w Cesarstwie i Królestwie, gdy nie zdawało się właściwem aby pod jednym berłem te same czyny różnym ulegały karom, albo nawet w jednem miejscu kary godne w innem za wolne od kary mogły być uważane. Z tego względu przy ułożeniu Kodeksu Kar dla Królestwa na tyle miano na baczenie przepisy poprzednio w tem Królestwie obowiązującego Kodeksu z r.1818 jak raczej stosowano się do przepisów Kodeksu nowo podówczas dla Cesarstwa wydanego, czyniąc łe dla krajów pod berłem Najjaśniejszego Pana zostających, z wyłączeniem Finlandii, jedność w zasadach prawodawstwa karnego, od którego odstąpienie nie zdaje się ani (s.154) w niem nieodzowne tylko modyfikacje. Otrzymaną przez to pozosta- do osiągnięcia podobnem ani nawet pożądanem. Tajny radca Hube uważał, że Kodeks Kar przedstawiając niedostatki i usterki jak wszelkie dzieła ludzkie, może przecież za stosownem przejrzeniem stać się odpowiedniejszem swemu celowi. gminnych skutkiem której znaczna część przestępstw uległa przejrzeniu w sposób z ogólnem zadowoleniem przyjęty.^ W poparciu tego zdania tajny radca Hube odwoływał się do Ustawy o sądach (^7778) Wyraz trudny do odczytu.Wyraz nieczytelny
(^142) bowski (^81) , przewodniczący Wydziałów Rady Stanu – Franciszek DrzewieckiAlicja Kulecka (^82) , Cyprian Zaborowski Jakub Łaszczyński Michał Lewiński^83 , Walenty Dutkiewicz (^89) , Józef Dekuciński, stali członkowie Rady Stanu – Tomasz Potocki (^85) , Edward Białoskórski^84 , radcy stanu Królestwa – Konstanty Fenschave, (^86) , August Heylman (^87) , Adam Bagniewski (^8890) ,, Aleksander Ostrowski^91 , Jakub Lewiński^92 , czasowi członkowie Rady Stanu – hr Ka- po upadku powstania pozostający pod nadzorem policyjnym, ojciec Edwarda Dembowskiego, zaan gażowanego w ruchy spiskowe, powołany do Rady Stanu 1861, w l.1861-1863 dyrektor główny Komi sji Rządowej Sprawiedliwości, zdymisjonowany następnie przez A.Wielopolskiego.^81 Leon Dembowski (1789-1878), senator kasztelan, minister skarbu w Rządzie Narodowym 1831,-- bunału cywilnego mazowieckiego, Sądu Apelacyjnego, Sądu Najwyższego), dyrektor prezydujący w Komisji Rządowej Sprawiedliwości, 1858-1861.^8283 Antoni Franciszek Drzewiecki (1792-1868), sędzia w różnych sądach Królestwa Polskiego (try- Warszawskich Departamentach Rządzącego Senatu, w l.1858-1861 członek Warszawskich Departa mentów Rządzącego Senatu, w l.1847-1858 członek Komisji do przejrzenia Projektów Kodyfikacyjnych^84 Prawnik, autor wielu rozpraw z prawa i historii prawa.Walenty Dutkiewicz (1798-1882), prawnik, w l.1843-1858 pomocnik naczelnego prokuratora w- Prawa Cywilnego dla Królestwa Polskiego, w l.1861-1867 przewodniczący Wydziału Prawodawczego Rady Stanu, autor wielu publikacji, znany z zainteresowań prawem hipotecznym, autor komentarza do niego, od 1862 r. profesor zwyczajny prawa w Wydziale Prawa i Administracji Szkoły Głównej Warszawskiej, w l.1863-1867 dziekan tego Wydziału. mazowiecki, od 1841 r., warszawski, od 1845 r., członek Wydziału Skarbowo-Administracyjnego Rady Stanu 1861, od 16.03.1861 p.o.dyrektora Warszawskiego Okręgu Naukowego, należał do grona założy cieli Towarzystwa Rolniczego i spółki wydającej „Roczniki Gospodarstwa Krajowego”, współpracow^85 Jakub Ignacy Łaszczyński (1791-1865), prezydent m.Warszawy, od 1831 r., gubernator cywilny-- nik namiestnika Mihaiła Gorczkowa i Aleksandra Wielopolskiego. r., w l.1841-1844 p.o. naczelnika wojennego guberni kieleckiej (krakowskiej), od 1845 r. gubernator cywilny guberni radomskiej, w 1855 prezes Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, od 1861 (^86) Edward Białoskórski (1799-1881), pomocnik naczelnika wojennego guberni kaliskiej od 1836 r. członek Rady Stanu. lacyjnego, członek Senatu (1858), autor wielu publikacji z zakresu prawa, członek Rady Stanu w l.1861- 1867. (^87) August Karol Heylman (Heilman) (1796-1876), prawnik, sędzia (1837) i wiceprezes Sądu Ape- problemami rozwoju, publikował w „Bibliotece Warszawskiej”, w l.1862-1864 dyrektor główny Komi sji Rządowej Przychodów i Skarbu, członek Rady Stanu w l.1861-1867.^8889 Adam Stefan Bagniewski (1803-1873), pracował w Banku Polskim od 1827 r., interesował się- go, uczestnik powstania, urzędnik w Komisji Umorzenia Długu Krajowego. pracownik Andrzeja Zamoyskiego, współtwórca Towarzystwa Rolniczego i „Roczników Gospodar 90 Starszy brat Jakuba Lewińskiego, generała powstania listopadowego, kapitan Wojska PolskieTomasz Potocki (1809-1861), pseud. Adam Krzyżtopor, publicysta, teoretyk rozwoju, współ--- stwa Krajowego”, radca Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, związany rodzinnie z Aleksandrem Wielopolskim, jego współpracownik. wego Ziemskiego, współpracownik Andrzeja Zamoyskiego i Aleksandra Wielopolskiego, w okresie (^91) Aleksander Ostrowski (1810-1896), członek Towarzystwa Rolniczego i Towarzystwa Kredyto- maj wrzesień 1863 dyrektor główny Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, członek Rady Stanu 1861. generał brygady od 14.06.1831, w l.1832-1860 nie angażował się w życie publiczne, pracował przy (^92) Jakub Walenty Lewiński (1792-1867), uczestnik kampanii 1812 r., powstania listopadowego, budowie dróg, od 1861 r. członek Rady Stanu.
zimierz StarzeńskiPenalizacja postaw urzędników w kodeksach karnych Królestwa Polskiego^93 , hr Piotr Łubieński^94 , Kozłowski, Erazm Rożycki^95 , Władysław^143 Gruszecki siedzenia uzyskane na podstawie protokołu W tekście protokołu zmodernizowano pisownię. Zachowano końcówki –em, emi, itp.^96 , sekretarz stanu – Juliusz Enoch (^9897) .. Informacje dotyczące uczestników po- Wyraz „spólnie” zastąpiono „wspólnie”. Interpunkcja została zmodernizowana w nie wielkim zakresie. - BIBLIOGRAFIA źródła Archiwum Główne Akt Dawnych – I Rada Stanu Królestwa Polskiego, II Rada Stanu Kró- lestwa Polskiego, III Rada Stanu Królestwa Polskiego, Ogólne Zebranie Warszawskich De partamentów Rządzącego Senatu Hube Romuald, Historia prawa karnego ruskiego, t.1, cz.2. Panowanie cesarza Mikołaja I i Alek - - sandra II, Kodeks karzący Królestwa Polskiego, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t.5, s.54-57, 166- 170 Warszawa 1872 Kodeks kar głównych i poprawczych, Warszawa 1847, s.255-353. Romualda Hubego pisma poprzedzone zarysem biograficzno-krytycznym przez Karola Dunina, t.1, 2 , Warszawa 1905 literatura Bachulski Aleksy, PSB) t.1, 1935, s.216-217 Bagniewski Adam Stefan (1803-1873), [w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej Borowski Stanisław, Chinciński Dobroński Adam, Tomasz, Dominik Krysiński (1785-1853) na tle polskiej myśli liberalnej, Starzeński Kazimierz Władysław (1816-1899), Dutkiewicz Walenty (1798-1882), [w:] PSB t.6, 1948, s.17. [w:] PSB t.42, 2003-2004, Toruń 2001. s.407-408. Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807-1915, Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915 , red. T.Kizwalter, Warszawa 2016. red. S.Kieniewicz, Warszawa 1981. Godlewski Tadeusz, Iwaszkiewicz Janusz, s.413-414. Lewiński Jakub Walenty (1792-1867), Drzewiecki Antoni Franciszek (1792-1868), [w:] PSB t.17, 1972, s.243-244. [w:] PSB t.5, 1939-1946, czego, współpracownik Andrzeja Zamoyskiego, członek Rady Stanu 1861, działał w Wydziale Próśb i Zażaleń, następnie Wydziale Spornym i Administracyjno-Skarbowym, ustąpił z Rady w 1863 r.^9394 Kazimierz Władysław Starzeński (1816-1899), współzałożyciel i członek Towarzystwa Rolni- stopadowym, działał w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, wiceprezes Towarzystwa Oszczędno ści, członek Rady Stanu w l.1861-1867. (^95) Erazm Różycki (Rożycki) (1806-1893), uczestnik powstania listopadowego, członek założycielPiotr Łubieński (1786-1867), senator kasztelan, dowódca Gwardii Narodowej w powstaniu li-- Towarzystwa Rolniczego, członek Rady Stanu. stwa Kredytowego Ziemskiego, członek Rady Stanu w l.1861-1863. (^9697) Władysław Gruszecki (1812-1876), prawnik, ekonomista, członek Dyrekcji Głównej TowarzyJuliusz Enoch (1822-1880), współpracownik Aleksandra Thisa w Warszawskich Departamen-- tach Rządzącego Senatu, współpracownik namiestnika Mihaiła Gorczakowa, protektor projektów po litycznych Aleksandra Wielopolskiego, współpracownik Aleksandra Wielopolskiego. (^98) AGAD, III Rada Stanu, sygn. 720 (d.904), s.141-142, 161. -
