6 Oświetlenie miejsc pracy we wnętrzach – nowa norma ..., Streszczenia z Język polski

Pobierz 6 Oświetlenie miejsc pracy we wnętrzach – nowa norma ... i więcej Streszczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Wstęp

Zapewnienie właściwego oświetlenia miejsc pracy jest obowiązkiem każdego pracodawcy. Zgodnie z art. 207 § 2 ustawy

• Kodeks pracy pracodawca jest zobo- wiązany chronić zdrowie i życie pracow- ników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Dotyczy to między innymi zapewnienia odpowiednich warunków oświetlenia na stanowiskach pracy. Zgod- nie z § 26 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [1], w pomieszczeniach pracy należy za- pewnić oświetlenie elektryczne o parame- trach zgodnych z Polskimi Normami. W listopadzie 2003 r. PKN wprowadził metodą uznaniową (tzn. tekst normy opu- blikowany jest w języku angielskim), nową normę dotyczącą oświetlenia wnętrz: PN- -EN 12464-1:2003 (U). Technika świetlna. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy wewnątrz pomieszczeń [2], która zastąpiła normę PN- 84/E-02033 [3]. Obecnie norma PN-EN 12464- jest już przetłumaczona na język polski i przeszła etap powszechnej ankietyzacji.

Norma

PN-EN 12464-1:2003 (U)

Norma PN-EN 12464-1:2003 (U) [2] określa wymagania jakościowe i ilościowe dotyczące oświetlenia pomieszczeń i sta- nowisk pracy znajdujących się wewnątrz budynków. Zawiera również zalecenia

mgr inż. ANDRZEJ PAWLAK Centralny Instytut Ochrony Pracy

• Państwowy Instytut Badawczy

Oświetlenie miejsc pracy we wnętrzach

– nowa norma oświetleniowa

dotyczące dobrej praktyki oświetleniowej i podaje kryteria niezbędne przy projekto- waniu oświetlenia. Nie ustanawiając kon- kretnych rozwiązań, norma ta nie ogranicza swobody projektantów w zakresie stoso- wania nowych technik lub nowoczesnego sprzętu oświetleniowego.

Kryteriami przy projektowaniu oświe- tlenia w kolejności są: otoczenie świetlne, rozkład luminancji, natężenie oświetlenia, olśnienie, oświetlenie kierunkowe, aspekty barwne, migotanie strumienia świetlnego i efekt stroboskopowy, współczynnik utrzymania oraz względy energetyczne. W oddzielnych rozdziałach tej normy przedstawiono zagadnienia związane z oświetleniem stanowisk pracy z monito- rami ekranowymi i procedury sprawdzania projektu oświetleniowego. Wymagania szczegółowe dla wnętrz (obszarów) oraz zadań i czynności wzro-

Tabela 1 PRZYKŁADOWA TABELA Z WYMAGANIAMI OŚWIETLENIOWYMI NA STANOWISKACH PRACY, NA KTÓRYCH WYKONUJE SIĘ OBRÓBKĘ I PRZETWARZANIE METALI (TABLICA 2.13 NORMY [2]) Table 1. Sample table with lighting requirements regarding metal working and processing workplaces (table 2.13 of standard [2] ) Nr Rodzaj wnętrz, zadania lub czynności

E (^) m [lx]

UGRL Ra Uwagi

2.13.1 Kucie swobodne 200 25 60 2.13.2 Kucie matrycowe (^300 25 ) 2.13.3 Spawanie (^300 25 ) 2.13.4 Zgrubna i średnia obróbka mechaniczna; tolerancja obróbki ≥ 0,1 mm

300 22 60

2.13.5 Precyzyjna obróbka mechaniczna, szlifowanie; tolerancja obróbki < 0,1 mm

500 19 60

2.13.6 Trasowanie, kontrola (^750 19 ) 2.13.10 Produkcja narzędzi, wyrób sprzętu do skrawania

(^750 19 )

2.13.11 Montaż:

• zgrubny
• średni
• dokładny
• precyzyjny

200 300 500 750

25 25 22 19

80 80 80 80

odnośnik dotyczący barwy źródeł przy stosowaniu opraw głębokich

2.13.13 Przygotowanie powierzchni, malowanie

(^750 25 )

2.13.14 Wyrób narzędzi, wzorników, szablonów, przyrządów do obróbki, mechanika precyzyjna, mikromechanika

1 000 (^19 )

UGRL oznacza wartość graniczną ujednoliconego wskaźnika olśnienia

W artykule omówiono zakres nowej polskiej normy oświetleniowej, która jest tłumaczeniem normy europejskiej oraz wskazano na istotne różnice jakie ta norma wprowadza w porównaniu do normy dotychczasowej. Lighting of indoor workplaces – the new lighting standard This paper presents the new lighting standard, which is a translation of the European Standard. It indicates the main differences between the previous and the new standard.

kowych odnośnie wartości: użytecznego natężenia oświetlenia, ujednoliconego wskaźnika olśnienia (UGR), wskaźnika oddawania barw oraz ewentualne uwagi dodatkowe – zawarte zostały w ośmiu tabelach. W tym artykule przedstawiono dwie przykładowe tabele: z wymaganiami oświetleniowymi dla stanowisk pracy, na których wykonuje się obróbkę i prze- twarzanie metali (tabela 1) oraz dla biur (tabela 2).

Terminy i definicje

W normie PN-EN stosowane są niektóre określenia zawarte w PN-90/E-01005 Tech- nika Świetlna. Terminologia [4] oraz nie- występujące w niej, jak:

• zadanie wzrokowe ( visual task ): zbiór elementów decydujących o postrzeganiu podczas wykonywania pracy, jak: wymiary przedmiotu, jego luminancja, kontrast z tłem i czas trwania
• obszar zadania wzrokowego ( task area ): fragment miejsca pracy, w którym jest wykonywane zadanie wzrokowe. W przypadku miejsc, których rozmiar i/lub lokalizacja obszaru zadania wzrokowego nie jest znana, za obszar zadania wzro- kowego należy przyjąć obszar, w którym zadanie to może być wykonywane
• obszar bezpośredniego otoczenia ( immediate surrounding area ): obszar o szerokości co najmniej 0,5 m, otaczający obszar zadania wzrokowego będący w za- sięgu pola widzenia
• eksploatacyjne natężenie oświetlenia (Em) ( maintained illuminance ): najniższa wartość średniego natężenia oświetlenia, która powinna być utrzymana na określonej powierzchni; inaczej mówiąc jest to średnie natężenie oświetlenia zalecane do utrzyma- nia podczas użytkowania oświetlenia.

Kryteria

w projektowaniu oświetlenia

Otoczenie świetlne W celu zapewnienia dobrego oświe- tlenia ważne jest, aby poza zapewnieniem wymaganego poziomu natężenia oświe- tlenia zaspokojone były jednocześnie podstawowe potrzeby człowieka, jak: wygoda widzenia, wydolność wzrokowa oraz bezpieczeństwo. Do podstawowych parametrów okre- ślających otoczenie świetlne w tej normie zaliczono:

• rozkład luminancji
• natężenie oświetlenia
• olśnienie
• kierunkowość światła
• oddawanie barw i postrzeganie barwy światła
• migotanie
• oświetlenie elektryczne uzupełniające światło dzienne.

Rozkład luminancji Luminancję powierzchni można okre- ślić w najprostszy sposób za pomocą jej współczynnika odbicia i natężenia oświetlenia na tej powierzchni. Podane w omawianej normie zakresy współczyn- ników odbicia głównych powierzchni we wnętrzach praktycznie pokrywają się z podanymi w poprzedniej normie [3]: sufit 0,6 ÷ 0,9; ściany 0,3 ÷ 0,8; podło- ga 0,1 ÷ 0,5. Natomiast istotnym i potrzeb- nym uzupełnieniem jest podanie przedziału współczynnika odbicia dla płaszczyzny pracy wynoszącego: 0,2 ÷ 0,6.

Natężenie oświetlenia Poziom natężenia oświetlenia i jego rozkład w polu zadania wzrokowego i jego otoczeniu mają zasadniczy wpływ na to, jak szybko, bezpiecznie i wygodnie

obserwator dostrzeże i wykona zadanie wzrokowe. Wymagane wartości natężenia oświetlenia w polu zadania wzrokowego Średnie natężenie oświetlenia dla do- wolnego zadania wzrokowego nie może być niższe od wartości eksploatacyjnych podanych w rozdziale zawierającym wymagania oświetleniowe, niezależnie od wieku i stanu instalacji oświetlenio- wej. Wartości te powinny być spełnione na rzeczywistych powierzchniach, które mogą być płaszczyznami poziomymi, pionowymi lub pochyłymi. W omawianej normie przyjęto, że wy- magane natężenie oświetlenia w celu do- strzeżenia rysów ludzkiej twarzy w normal- nych warunkach oświetleniowych, powin- no być nie mniejsze niż 20 lx. Jest to naj- niższa wartość w przyjętej w tej normie skali stopniowania natężenia oświetlenia: 20 - 30 - 50 - 75 - 100 - 150 - 200 - 300 - 500 - 750 - 1 000 - 1 500 - 2 000 - 3 000 - 5 000 lx. Zastosowana krotność tej skali, o wartości około 1,5, przedstawia naj- mniejszą istotną różnicę w subiektywnym poziomie natężenia oświetlenia. Wartości tego szeregu tylko nieznacznie różnią się do przyjętego w poprzedniej normie [3]

• pominięto wartość 10 lx, a dodano war- tości 30 i 1 500 lx. Projektant oświetlenia może zwiększyć poziom natężenia o co najmniej jeden sto- pień (wg skali wartości natężeń oświetlenia) w następujących sytuacjach, odbiegających od warunków normalnych, gdy:
  • wykonywana praca wzrokowa jest skrajnie trudna
  • naprawianie popełnionych błędów jest bardzo kosztowne
  • zwiększona dokładność lub wyższa wydajność ma szczególnie duże znaczenie
  • zdolność widzenia jest gorsza niż normalna
  • przedmioty pracy wzrokowej mają wyjątkowo małe rozmiary lub małą war- tość kontrastu
  • określone czynności mają być wyko- nywane w wyjątkowo długim czasie. Można powiedzieć, że są one bardziej szczegółowe niż zapisy w poprzedniej nor- mie [3]. Natomiast dotychczasowy zapis z tej normy [3] dotyczący pracowników, których wiek przekracza 40 lat zastąpiono zwrotem: zdolność widzenia jest gorsza niż normalna. W normie PN-EN wprowadzono nowy zapis dotyczący przypadków, kiedy wartość natężenia oświetlenia może być zmniejszona przez projektanta oświetle- nia o co najmniej jeden stopień. Dotyczy to sytuacji, gdy:

Tabela 2 PRZYKŁADOWA TABELA Z WYMAGANIAMI OŚWIETLENIOWYMI DLA POMIESZCZEŃ BIUROWYCH (TABLICA 5.3 Z NORMY [2]) Table 2. Sample table with lighting requirements for office interiors (table 5.3 with standard [2] )

Nr Rodzaj wnętrz, zadania lub czynności Em [lx]

UGRL Ra Uwagi

3.1 Segregowanie, kopiowanie 300 19 80 3.2 Pisanie ręczne, pisanie na maszynie, czytanie obsługiwanie klawiatury, przetwarzanie danych

500 19 80 odnośnik do rozdziału normy dotyczącego pracy z komputerem 3.3 Kreślarnie 750 16 80 3.4 Stanowiska projektowania wspomagane komputerowo

500 19 80 odnośnik do rozdziału normy dotyczącego pracy z komputerem 3.5 Sale posiedzeń i konferencyjne 500 19 80 oświetlenie powinno być regulowane UGRL oznacza wartość graniczną ujednoliconego wskaźnika olśnienia

Modelowanie oświetlenia (Modeling) Modelowanie oświetlenia stosuje się w celu stworzenia równowagi między światłem rozproszonym i kierunkowym. Jest ono ważnym kryterium jakości oświe- tlenia praktycznie we wszystkich typach wnętrz. Ogólny wygląd wnętrza ulega poprawie, gdy znajdujące się w nim ele- menty konstrukcyjne, osoby i przedmioty są oświetlone w taki sposób, że ich kształt i faktura powierzchni są ukazane wyraźnie i przyjemnie. Ma to miejsce, gdy światło dociera głównie z jednego kierunku, wów- czas cienie, które są tak ważne dla dobrego modelowania, tworzą się bez widocznego nieładu. Zastosowane oświetlenie nie może być zbytnio kierunkowe, bo będzie po- wodowało ostre cienie. Nie powinno być też zbyt rozproszone, gdyż nie uzyska się wówczas efektów dobrego modelowania, a w konsekwencji środowisko świetlne będzie nieciekawe i bez wyrazu.

Oświetlenie kierunkowe zadań wzrokowych Oświetlenie z wybranych kierunków można stosować w celu ułatwienia wyko- nywania zadań wzrokowych. Wówczas zostaną lepiej uwidocznione szczegóły zadania wzrokowego i poprawiona ich wi- doczność. Należy jednak unikać odbić dekontrastujących i olśnienia odbiciowego, stosując metody ich ograniczania.

Aspekty barwne ( Colour aspects ) Zarówno w tej normie, jak i w literatu- rze oświetleniowej cechy barwne źródeł światła emitujących światło o barwie bliskiej do białej, opisane są za pomocą dwóch niezależnych właściwości:

• barwy światła emitowanej przez samo źródło (barwa postrzegana)
• zdolności oddawania barw – wpływu na wygląd przedmiotów oświetlanych przez to źródło.

Barwa postrzegana (Colour appearance) Barwa postrzegana źródła światła okre- ślona jest liczbowo przez tzw. temperaturę barwową najbliższą (TCP) wyrażaną w Kel- winach (K). W omawianej normie przyjęto następujące zakresy temperatury barwowej najbliższej i przypisano im odpowiednie nazwy barwy:

• ciepła, poniżej 3 300 K
• pośrednia, od 3 300 do 5 300 K
• chłodna (zimna), powyżej 5 300 K. W stosunku do poprzedniej normy [3] występuje tylko różnica w określeniu górnej granicy zakresu odnoszącego się do barwy pośredniej i dolnego – do barwy

chłodnej – wynoszącej 5 000 K. W oma- wianej normie wymieniono czynniki, które wpływają na wybór określonej barwy, jak: poziom natężenia oświetlenia, barwa pomieszczenia i wyposażenia (mebli), lokalny klimat i zastosowane oświetlenie. Przykładowo, w klimacie gorącym prefe- rowana jest chłodniejsza barwa światła, podczas gdy w klimacie chłodniejszym preferowane są źródła światła o cieplejszej barwie. Natomiast w poprzedniej normie [3] jest dokładnie przedstawiona zależność pomiędzy średnimi wartościami natężenia oświetlenia a temperaturą barwową. Oddawanie barw W celu zapewnienia obiektywnej infor- macji o właściwościach oddawania barw przez źródło światła, został wprowadzony wskaźnik oddawania barw – Ra. Wartością maksymalną Ra jest 100. Wartość Ra maleje wraz ze spadkiem jakości oddawania barw. Do oświetlenia wnętrz, w których człowiek przebywa przez cały czas pracy, należy sto- sować źródła światła zapewniające wygodę i dobre samopoczucie pracownika, przez oddawanie w sposób naturalny i wierny barw przedmiotów i skóry ludzkiej, tak by oglądany człowiek wyglądał atrakcyj- nie i zdrowo. Dlatego też źródła światła o wskaźniku oddawania barw niższym niż 80 nie mogą być stosowane we wnętrzach, gdzie ludzie pracują lub przebywają przez dłuższy czas. Odstępstwa od tej zasady można zastosować w niektórych miejscach i/lub do niektórych czynności (np. instalacji oświetlenia z głębokimi oprawami). W stosunku do poprzedniej normy [3] zmieniono wartość Ra = 85 na 80 zgodnie z obecnym określaniem przedziałów tego wskaźnika, tzn. 80 ÷ 90, 90 ÷ 100 i ozna- czaniem ich w sposób symboliczny na źró- dłach.

Migotanie i efekty stroboskopowe (Flicker and stroboscopic effects) W PN-EN podano, że należy unikać efektów stroboskopowych, np. przez sto- sowanie zasilania żarówek prądem stałym, lub zasilania żarowych lub wyładowczych źródeł światła napięciem o wysokiej czę- stotliwości (około 30 kHz).

Współczynnik utrzymania (Maintenance factor) Współczynnik utrzymania (pogorszenia wg poprzedniej normy [3]) jest odwrotno- ścią stosowanego w naszym kraju (zgodnie z poprzednią normą [3]) współczynnika zapasu. Podane w tej normie wymagane poziomy natężenia oświetlenia przy wyko- nywaniu różnych zadań wzrokowych, nale- ży rozumieć jako natężenia eksploatacyjne, które powinny być zapewnione przez cały czas eksploatacji oświetlenia. Aby to było spełnione projektant oświetlenia powinien odpowiednio dobrać współczynnik utrzy- mania, który zależy od charakterystyk źródeł światła, systemu sterowania, typu oprawy, rodzaju środowiska i przyjętego harmonogramu konserwacji. Istotną nowo- ścią omawianej normy jest wprowadzenie do projektu oświetlenia harmonogramu kon- serwacji urządzeń oświetleniowych opartego na przyjętym współczynniku utrzymania. Nie podano jednak w tym dokumencie mi- nimalnej wartości tego współczynnika.

Względy energetyczne Aby nie dopuszczać do strat energii, projektant oświetlenia powinien dokonać wyboru optymalnego systemu oświetle- niowego, sprzętu oraz sterowania przy wykorzystaniu w pełni dostępnego światła dziennego. Dlatego też ważne jest, aby zmniejszenie zużycia energii przez in- stalację oświetleniową nie spowodowało pogorszenia aspektów związanych z po- strzeganiem.

Światło dzienne Istotą tego rozdziału jest zwrócenie pro- jektantom oświetlenia uwagi na wyko- rzystanie w sposób maksymalny światła dziennego. Jak wiadomo, jego intensyw- ność i skład widmowy zmieniają się w cza- sie, a we wnętrzach z oknami w ścianach

bocznych, użyteczne oświetlenie dzienne zmniejsza się w miarę oddalania od okna. Dlatego też niezbędne jest stosowanie dodatkowego, uzupełniającego oświetlenia elektrycznego w celu zapewnienia wy- maganych wartości natężenia oświetlenia na stanowiskach pracy oraz w celu uzyska- nia zrównoważenia rozkładu luminancji wewnątrz pomieszczenia. W tym celu mogą być stosowane automatyczne lub manualne wyłączniki i/lub ściemniacze, które przyczyniają się do zapewnienia właściwego wykorzystania oświetlenia dziennego i odpowiednich proporcji mię- dzy światłem elektrycznym i dziennym. Pomimo że okna zapewniają oczekiwany przez większość ludzi kontakt wzrokowy ze światem zewnętrznym, należy pamiętać o ograniczaniu olśnienia, którego źródłem są właśnie okna i w tym celu stosować ich przysłanianie.

Oświetlenie stanowisk pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (DSE) w tym z VDUs (Lighting of workstations with Display Screen Equipment (DSE) including VDUs) Nowością w stosunku do normy [3] jest wyodrębnienie i poświęcenie całego rozdziału zagadnieniom związanym z oświetleniem stanowisk pracy wyposażo- nych w monitory ekranowe. W przypadku oświetlania takich stanowisk projektant oświetlenia musi określić strefę, w której oprawy, ze względu na możliwość wystą- pienia potencjalnego olśnienia, nie mogą być umieszczone. Powinien także do- konać wyboru odpowiedniego sprzętu oświetleniowego i zaplanować miejsca jego montażu, tak by uniknąć olśnień od- biciowych. W projekcie, powinien także uwzględnić wszystkie zadania jakie mogą być wykonywane na tych stanowiskach, np. czytanie z ekranu, czytanie drukowa- nego tekstu, pisanie na papierze, praca z klawiaturą. Należy także zwrócić uwagę na fakt, że ekran monitora, a w pewnych przypadkach także klawiatura mogą być źródłem olśnienia przeszkadzającego i przykrego w wyniku odbicia padającego na nie światła. W omawianej normie jako wartość eksploatacyjnego natężenia oświe- tlenia (Em) na stanowisku z monitorem ekranowym przyjęto 500 lx (podobnie jak w normie [3]).

Największa luminancja opraw emitujących strumień świetlny skierowany w dolną półprzestrzeń W rozdziale tym podano największe wartości średniej luminancji opraw pod kątem równym 65° i większym (wyznaczo- nym od pionu), odnoszące się do stanowisk pracy z monitorami ekranowymi umiejsco- wionymi pionowo lub pochylonymi o kąt do 15°, które mogą się odbijać w ekranach monitorów o przyjętych trzech klasach, przy normalnym kierunku patrzenia:

• L ≤ 1 000 cd/m^2 dla I i II klasy ekra- nu (według ISO 9241-7) – jakość ekranu dobra i średnia
• L ≤ 200 cd/m 2 dla III klasy ekra- nu o słabej jakości.

Postępowanie sprawdzające

Postępowanie to polega na sprawdzeniu wartości natężenia oświetlenia, ujednolico-

nego wskaźnika olśnienia, wskaźnika odda- wania barw oraz luminancji opraw oświe- tleniowych. Całkowitą nowością jest zapis dotyczący sprawdzenia wartości natężenia oświetlenia. Ma to polegać na wykonaniu pomiarów natężenia oświetlenia w punktach ściśle odpowiadających punktom przyjętym na siatce pomiarowej w projekcie oświe- tleniowym. Przy wykonywaniu kolejnych pomiarów należy przyjmować te same punkty pomiarowe. PIŚMIENNICTWO [1] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 września 1997 r. w sprawie ogólnych prze- pisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.jedn. DzU z 2003 r., nr 169, poz. 1650) [2] PN-EN 12464-1:2003 (U). Światło i oświetlenie.. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wewnątrzach [3] PN-84/E-02033 Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym [4] PN-90/E-01005 Technika Świetlna. Terminologia