1
WOLNA ELEKCJA I ZASADY JEJ FUNKCJONOWANIA
Bezkrólewie – okres między śmiercią jednego monarchy, a koronacją następnego.
Wolna elekcja (elekcja viritim) – wybór króla przez szlachtę, w którym każdy szlachcic mógł wziąć
udział osobiście. Szlachta głosowała na zjeździe województwami w obecności posłów, którzy
odnosili jej głosy do senatu; wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas.
Interrex – osoba zastępująca króla podczas bezkrólewia; zwoływał sejm, sejmiki, reprezentował
państwo na zewnątrz i kierował administracja do czasu objęcia władzy przez nowego króla.
Konfederacja – związek szlachty, który powstał dla osiągnięcia określonego celu. Decyzje zapadały
większością głosów).
Rokosz – zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód i
wolności. Inaczej – zbrojna konfederacja szlachty zawiązana przeciw królowi.
1. Pierwsze bezkrólewie po śmierci Zygmunta II Augusta 1572 – 1573
Po śmierci Zygmunta II Augusta (1572), ostatniego władcy z dynastii jagiellońskiej, trzeba
było określić sposób obioru nowego władcy.
W okresie I wielkiego bezkrólewia rywalizowali miedzy sobą katolicy skupieni wokół
prymasa Jakuba Uchańskiego; protestanci byli skupieni wokół marszałka wielkiego koronnego Jana
Firleja. Spór dotyczył organizacji bezkrólewia, zasad powołania nowego króla. O zasadach wyboru
nowego króla miał zadecydować sejm konwokacyjny zwołany w styczniu 1573 r. do Warszawy.
Postanowiono, że nowy monarcha zostanie wybrany na drodze wolnej elekcji (elekcji
viritim). W wolnej elekcji mógł wziąć udział każdy szlachcic. Musiał jednak stawić się osobiście na
polu elekcyjnym. Do dyspozycji miał 1 głos. Sejm konwokacyjny został zawiązany pod laską
konfederacji by nikt nie mógł go zerwać.
Na sejmie ustalono czas i miejsce wolnej elekcji - nowy monarcha miał zostać wybrany we
wsi Kamień pod Warszawą w kwietniu 1573 r. (Ostatecznie utrwaliło się, że elekcje odbywały się na
Woli pod Warszawą).
Ustalono, że najwyższą władzę w państwie będzie sprawował interrex, którym został prymas
Jakub Uchański (od tej pory interrexem zawsze zostawał prymas). Marszałek wielki koronny Jan
Firlej miał strzec porządku publicznego podczas bezkrólewia, a w szczególności w czasie samej
elekcji Władzę w poszczególnych ziemiach i województwach miały sprawować sejmiki kapturowe.
Tych, którzy łamali prawo miały sądzić sądy kapturowe.
Obawiano się, że przyszły król może zachwiać równowagę religijną. Dlatego na sejmie
uchwalono konfederację warszawską – 28./29.01.1573 r. Wprowadzała ona równouprawnienie
różnowierców = innowierców i katolików, gwarantowała wieczny pokój religijny i tolerancję religijną
w Polsce.
Kandydaci do tronu polskiego:
arcyksiążę Ernest Habsburg – syn cesarza Maksymiliana II; miał poparcie części magnaterii
Henryk Walezy – brat króla Francji Karola IX Walezjusza, brał udział w rzezi hugenotów
podczas nocy św. Bartłomieja ; popierała go część hierarchii kościelnej
car Iwan IV Groźny – popierała go część szlachty litewskiej i ruskiej
Jan III Waza – król Szwecji, mąż Katarzyny Jagiellonki
Stefan Batory, hospodar Siedmiogrodu
Obawiano się , że nowy monarcha może naruszyć porządek prawny Rzeczypospolitej. Dlatego
spisano artykuły, które zawierały najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej.
Artykuły henrykowskie noszą nazwę od imienia pierwszego władcy elekcyjnego. Zawierały
najważniejsze prawa, które gwarantowały niezmienność ustroju. Określały prawa i obowiązki króla.
Oto najważniejsze artykuły:
• Król podlega prawom Rzeczypospolitej
• Król może zasiąść na tronie tylko za sprawą wolnej elekcji
• Król ma obowiązek co dwa lata zwoływać sejm na okres 6 tygodni
