Pobierz 800 lat cegielnictwa na ziemiach polskich i więcej Schematy w PDF z Ceramika tylko na Docsity!
NAUKA SCIENCE
Ireneusz Páuska
800 lat cegielnictwa na ziemiach polskich – rozwój
historyczny w aspekcie technologicznym
i estetycznym
800 years of brickmaking in Poland – historic
development in its technological
and aesthetic aspects
Rok 2009 inauguruje obchody 800-lecia ceramiki budowlanej na ziemiach polskich. To piĊkny jubile- usz, którego obchody rozpoczĊto w dniu 7 paĨdzier- nika konferencją z okazji „Dnia Budowlanych” w Muzeum PorczyĔskich im. Jana Pawáa II w War- szawie zorganizowaną przez Związek Pracowników Ceramiki Budowlanej i Silikatów wraz z Konfedera- cją Budownictwa i NieruchomoĞci. Ustalono bogaty program obchodów, które trwaü bĊdą przez 2010 rok, a zakoĔczą siĊ w 2011 roku. Za początkową datĊ powstania cegielnictwa polskiego przyjĊto rok 1210 tj. rozpoczĊcia budowy koĞcioáa cystersów w Koábaczu, który uwaĪany jest przez wiĊkszoĞü hi- storyków sztuki i architektury za pierwszą u nas bu- dowlĊ monumentalną caákowicie ceglaną. Niniejszy artykuá upamiĊtnia ten jubileusz.
1. Wprowadzenie
Do najstarszych materiaáów budowlanych, oprócz drewna i kamieni naturalnych, i to juĪ od począt- ków bytowania czáowieka na naszym globie, nale- Īy zaliczyü glinĊ. Glina staáa siĊ juĪ w czasach neoli- tu podstawowym materiaáem budowlanym, sáuĪą- cym do wylepiania szaáasów mieszkalnych, gáównie w czĊĞci naziemnej. Po zarobieniu wodą stawaáa siĊ plastyczna, áatwo urabialna i prosta w uĪyciu. Od przeáomu wieków XI i XII na ziemiach polskich waáy piastowskich kasztelanii, czyli gro- dów i podgrodzi, budowano z drewna z dodatkiem kamieni, a przede wszystkim z gliny, którą dla ochrony przed ogniem wylepiano ich lico zewnĊ-
The year 2009 inaugurates the celebrations of 800 years of building ceramics in Poland. It is a jubi- lee, the celebrations of which commenced on Oc- tober 7 – “Builders’ Day” – in the PorczyĔski Museum in Warsaw, with a conference organised by the Union of Building Ceramics and Silicate Workers in cooperation with the Confederation of Building and Property. A rich programme of the celebrations has been set up, lasting throughout 2010 to be finished in 2011. The year 1210, when the construction of the Cistercian church in Koá- bacz commenced, has been accepted as the initial date for Polish brickmaking, since the majority of historians regard the church as the first monu- mental fully brick building. This article is to commemorate the jubilee.
1. Introduction
Clay has been considered one of the oldest build- ing materials, besides wood and natural stone, since the very beginnings of human existence on our planet. Already in the Neolithic era clay be- came the basic building material used for lining dwelling huts, mainly in the above-ground section. After mixing with water it became plastic, easily workable and easy to use. Since the turn of the 11th^ and 12th^ century, in the Polish territories the ramparts of the Piast dy- nasty castellanies, namely hill forts and suburbia, were built from wood and stone, but mainly from clay which was pasted on their outer face to protect
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
trzne. Byáy to początki tzw. budownictwa glino- bitego [1]. Nie byáa to jeszcze wypalana cerami- ka budowlana, ale doceniano juĪ wtedy zalety plastycznej w obróbce gliny do szerokiego zasto- sowania w budownictwie mieszkalnym i obron- nym. Jednak w czasie wysychania glina kurczy- áa siĊ i pĊkaáa. ZaczĊto wiĊc formowaü z niej ksztaátki – surówki, bĊdące prototypem wspóá- czesnych cegieá. Z ksztaátek tych, áączonych rzad- kim iáem wznoszono Ğciany nawet o duĪych po- wierzchniach [2]. Pierwszy etap chrystianizacji Polski koĔczy zjazd gnieĨnieĔski w 1000 roku. Ustala siĊ wów- czas ostatecznie organizacja polskiego koĞcioáa z metropolią w GnieĨnie. Tu teĪ w pierwszej üwierci wieku XI (zapewne przed 1018 r.) powsta- je na podgrodziu olbrzymia katedra, której resztki ze wspaniaáą, wypalaną, dekoracyjną posadzką w wielkie róĪnobarwne gwiazdy zostaáy odkryte w latach 70. ubiegáego wieku^1. Co prawda na zie- miach etnicznie polskich najstarsze znalezisko bu- downictwa ceglanego odkryto w kolegiacie w Tumie pod àĊczycą, pochodzące przypuszczalnie z XII wieku, ale niewielki wątek muru ceglanego wymaga dalszych badaĔ i doprecyzowania naukowego^2. W Polsce cegáa palona weszáa w uĪycie na szerszą skalĊ w XIII wieku. Początkowo w okresie romaĔskim, a szczególnie w czasie rozkwitu ar- chitektury gotyckiej odgrywaáa dominującą rolĊ, staáa siĊ podstawowym materiaáem budowlanym, wykonywano z niej równieĪ elementy dekoracyj- ne. àatwoĞü pozyskiwania gliny i áupków nisko- topliwych oraz stosunkowo prosty sposób wytwa- rzania ksztaátek ceramicznych decydowaáy o po- wszechnoĞci stosowania cegieá. Odpadaáy pro- blemy z wykuwaniem ciĊĪkich bloków skaá w ka- mienioáomach, ich obróbką, transportem i podno- szeniem na elewacje. Z punktu widzenia estetycznego „gorący mate- riaá”[3], jak nazywali cegáĊ mediolaĔczycy, za- spokajaá w zupeánoĞci gusty estetyczne ówcze- snych muratorów. WáaĞciwoĞci plastyczne ceramiki są wyjątko- we. Barwa, charakterystyczny wygląd powierzch- ni i ksztaát cegieá sprawiáy, Īe ceramika byáa jed- nym z najbardziej cenionych materiaáów budow- lanych i wykoĔczeniowych. àatwoĞü formowania gliny w róĪne ksztaáty, trwaáa naturalna barwa po wypaleniu i moĪliwoĞü szkliwienia oraz faktura powierzchni powstaáa w wyniku stosowania róĪ- norodnych elementów ceramicznych, to najwaĪ- niejsze cechy wykorzystywane dla uzyskania od- powiedniego estetycznego wyrazu architektonicz- nego fasad, charakterystycznego tylko dla mate- riaáów ceramicznych.
them from fire. Those were the beginnings of the so called packed-clay building [1]. It was not fired building ceramics yet, but the virtues of easily workable clay were already widely appreciated and used in dwelling and defensive constructions. However, clay shrank and cracked while drying. Therefore, it was used to form prefabricated ele- ments – green bricks, which were the prototypes of modern bricks. Those ceramic shapes bonded with rare silt were used for erecting walls, even of large dimensions [2]. The first stage of Christianisation of Poland ends with the Congress of Gniezno in the year
- The organisation of the Polish church with its metropolis in Gniezno had finally been estab- lished by then. It is also there that a huge cathedral was erected in the suburbia in the first twenty five years of the 11th^ century (probably before 1018), the remains of which with its magnificent, fired, decorative floor of huge multi-coloured stars were discovered in the 1970s^1. It should be mentioned, however, that the oldest brick structure in the eth- nically Polish lands, which might have been erected in the 13th^ century, was found in the colle- giate church in Tum near àĊczyca, but the frag- ment of a brick wall bond requires further research scientific specification^2. Fired brick became more widely used in Po- land in the 13th^ century. Initially in the Roman- esque period, and particularly when the Gothic architecture flourished, it played a vital part and became an essential building material, from which decorative elements were also made. The ease with which clay and low-melting slate could be obtained, as well as a relatively simple process of manufacturing ceramic shapes, popularized the use of bricks. Hewing heavy blocks of stone in a quarry, dressing them, their transport and lifting up to the elevation were no longer a problem. From the esthetic point of view the “hot mate- rial” [3], as brick was called by the Milanese, fully satisfied the esthetic tastes of the contemporary bricklayers. The malleable properties of ceramics are unique. The colour, characteristic appearance of the surface and the shape of bricks caused ceram- ics to become one of the most appreciated build- ing and finishing materials. The ease of forming clay into various shapes, its permanent natural hue after firing, the possibility of glazing it and the texture of the surface obtained as a result of apply- ing various ceramic elements, are the most impor- tant properties used for achieving a suitable aes- thetic architectonic appearance of the façades, characteristic solely for ceramic materials.
nawiązując zapewne do ówczesnego budownictwa w Brandenburgii. Oba te koĞcioáy wzniesiono gáównie z ciosów, jednakĪe w Inowrocáawiu górne partie wieĪ, a w Strzelnie m.in. póánocne ramiĊ transeptu wykonano w caáoĞci z cegieá. W dal- szym ciągu czerpano ze wzorców zachodnich muratorów, w tym ceglarzy. Gwaátowna zmiana tworzywa nastąpiáa w po- czątkach XIII wieku podczas budowania katedry w Kamieniu Pomorskim. W ostatniej üwierci XII w. wykonano z kostek granitowych dolną czĊĞü Ğcian póánocnego ramienia transeptu, natomiast konty- nuując budowĊ w pierwszej poáowie XIII w. po- sáugiwano siĊ wyáącznie juĪ tylko cegáami. Rów- nieĪ na Pomorzu Zachodnim, w opactwie cyster- sów w Koábaczu, tylko gáowice kolumn kapitula- rza są z kamienia, zaĞ wszystkie budynki ze skle- pieniami wykonano wyáącznie z cegieá. KoĞcióá tego opactwa wznoszony od 1210 roku jest uwa- Īany przez historyków sztuki i architektury za pierwszą u nas budowlĊ monumentalną caákowicie ceglaną [5]. Na ĝląsku, miĊdzy 1203 a 1240 r. postawiono koĞcióá w Trzebnicy, ufundowany przez Henryka Brodatego dla zakonu cysterek. Byáa to murowana z cegieá, mocno rozbudowana bazylika z transep- tem, duĪym prezbiterium i przylegającymi do naw bocznych kaplicami. Jeszcze w czasie budowy w 1214 r. zachĊcono wiernych i pielgrzymów do odwiedzania Ğwiątyni, w zamian przyznawszy im specjalne odpusty. Podobnie jak w Trzebnicy bu- dowanie murów i wysklepek z cegieá, spotykane i w innych obiektach fundowanych przez ksiĊcia Henryka Brodatego, bywa uwaĪane za kontynu- acjĊ doĞwiadczeĔ warsztatów budowlanych, w tym ceglarzy, pracujących dla cystersów przede wszy- stkim na terenie Saksonii. Nawet niektóre miej- skie koĞcioáy parafialne na ĝląsku zaczĊto budo- waü juĪ stosując w wiĊkszoĞci cegáĊ. NaleĪą do nich m.in. koĞcioáy w Nysie, Záotoryi, ĝrodzie ĝląskiej i pierwszy koĞcióá Ğw. ElĪbiety we Wro- cáawiu. NaleĪy przypuszczaü, Īe koloniĞci z Za- chodu, budując w miastach Ğląskich swe koĞcioáy parafialne, przeszczepiali umiejĊtnoĞü wykonywania i wypalania cegieá oraz wznoszenia z nich budowli z terenów póánocnych Niemiec i z Niderlandów. Jednak najwiĊkszą peráą wczesnoĞredniowie- cznej architektury ceglanej jest koĞcióá Ğw. Jakuba w Sandomierzu, wybudowany w drugiej üwierci XIII wieku. Wykonany jest w zasadzie tylko z ce- gieá, chociaĪ są w nim drobne elementy kamienne, to w caáoĞci budowli zarówno z zewnątrz, jak i we- wnątrz nie mają one roli tak istotnej, jak jeszcze w krĊgu wczesnego budownictwa cystersów sa- skich i Ğląskich. Elementy zdobnicze są w koĞciele
porary constructions in Brandenburg. Both churches were erected mainly from stone blocks, however the upper sections of towers in Inowrocáaw and the northern arm of the transept in Strzelno were made entirely from bricks, still drawing on the patterns of western builders and bricklayers. A dramatic change in material occurred at the beginning of the 13th^ century, while building the cathedral in Kamien Pomorski. In the last quarter of the 12th^ century, the lower part of the north arm of the transept was built from granite sett, whereas only bricks were used to complete the construc- tion in the first half of the 13th^ c. Similarly in Western Pomerania, in the Cistercian monastery in Koábacz only capitals of columns in the chap- terhouse were built from stone, while all the build- ings with vaults were built exclusively from brick. The abbey church, constructed since 1210, is re- garded by art and architecture historians as the first monumental building in our country built entirely from bricks [5]. In Silesia, between 1203 and 1240, a church in Trzebnica was erected, which was founded for the Cistercian convent by Henryk Brodaty (Henry the Bearded). It was a brick, vastly expanded basilica with a transept, a large presbytery and chapels adjoining side aisles. Already during the construc- tion work in 1214, the faithful and pilgrims were encouraged to visit the church, and granted a spe- cial indulgence in return. Similarly to Trzebnica, building walls and vaults from brick, encountered also in other objects founded by Duke Henryk Brodaty, tends to be regarded as a continuation of the traditions of building workshops, including those of brick-makers who worked for the Cister- cians mainly in Saxony. Even some town parish churches in Silesia were erected using mostly brick, including e.g. the churches in Nysa, Záotoryja, ĝroda ĝląska and the first church of St. Elizabeth in Wrocáaw. It can be assumed that set- tlers from western Europe, when building their parish churches in towns in Silesia, transplanted their ability of producing and firing bricks and using them for erecting buildings resembling those in northern Germany or the Netherlands. However, the most precious jewel of the early medieval brick architecture is the church of St. James in Sandomierz, erected in the second quar- ter of the 13th^ century. It was built basically from brick, but although it contains tiny stone elements, they do not play such a significant part in the whole building, either outside or inside, as they did in the times of early buildings of the Saxon and Silesian Cistercians. Decorative elements in
sandomierskich dominikanów wykonane z cegieá zwykáych, ukáadanych ozdobnie w kratownicowe fryzy oraz z profilowanych cegieá – ksztaátek de- korowanych rzeĨbiarsko bądĨ odciskanych z form o motywach waáków, sznurów, rantów, guzów, plecionek i motywów zoomorficznych. EstetykĊ tych ceramicznych elementów potĊgowaáy nawar- stwienia Īóátych, brunatnych lub zielonkawych szkliwieĔ. Analiza motywów zdobiących koĞcióá Ğw. Jakuba skáania do przypuszczeĔ, Īe byá on wykonany przez cegielników przybyáych bezpo- Ğrednio z Lombardii. Obco brzmiące imiona odci- ĞniĊte w znakach ceglarskich sandomierskiej Ğwią- tyni kaĪą potwierdziü te przypuszczenia. Początkowo wiĊc, budownictwo ceglane na ziemiach Polski byáo importem z róĪnych tere- nów. UmiejĊtnoĞci wytwarzania cegieá i murowa- nia budowli przenosiáy wĊdrujące strzechy cegiel- ników – moĪe z Niderlandów i Danii, a na pewno z Brandenburgii, Saksonii i z póánocnych Wáoch. JednakĪe biorąc najogólniej – kolebkĊ naszego budownictwa ceglanego stanowiáy póánocne Wáo- chy. W jednych przypadkach – jak np. w Sando- mierzu – mógá to byü import bezpoĞredni, w in- nych natomiast formy wáoskiego budownictwa ceglanego docieraáy do nas z Zachodu, poprzez róĪne kraje w postaci juĪ zmodyfikowanej. DuĪy udziaá naleĪy przypisaü równieĪ rodzimym cegiel- nikom, którzy szybko przyswajali sobie sposoby i metody wytwarzania oraz wypalania ksztaátek ceglanych. RównoczeĞnie z murowaniem Ğcian z cegáy pojawiáy siĊ takĪe dachówki. Krycie dachów nad budowlami monumentalnymi nie páatami drogiej blachy oáowianej, lecz dachówkami, poszerzyáo asortyment ówczesnych wyrobów ceramicznych. Dachówki początkowo byáy páaskie (karpiówki) i czĊsto pokryte barwną glazurą. Znaczącym symbolem Ğredniowiecznych miast i ich niezawisáoĞci prawnej byáy otaczające je mury obronne. Budowa muru stanowiáa inwesty- cjĊ nader kosztowną, toteĪ nie wszystkie miasta mogáy siĊ na nią zdobyü i nawet w szybko rozwi- jających siĊ metropoliach nastĊpowaáa ona w kil- kadziesiąt lat po lokacji. Dla potanienia inwesty- cji, stopniowo ciosy kamienne zastĊpowano ce- gáami, znacznie taĔszymi do wytwarzania i trans- portu. Pierwsze mury miejskie pojawiáy siĊ na ziemiach polskich po 1260 r. we Wrocáawiu, a w koĔcu wieku XIII ponadto w Poznaniu (ok. 1280), Krakowie (po 1291) oraz w paru najwiĊk- szych miastach ĝląska. Mur ceglany poza trwaáoĞcią, niepalnoĞcią i innymi zaletami miaá jeszcze tĊ przewagĊ nad wczeĞniejszymi waáami drewniano- -ziemnymi, Īe przy wielokrotnie mniejszej gruboĞci
the Dominican Church in Sandomierz were made from ordinary bricks, arranged into ornamental grated friezes, and profiled bricks – shapes deco- rated with sculpture or pressed from moulds in the form of rolls, ropes, borders, knobs, plaiting or zoomorphic motifs. The esthetic of such ceramic elements was enhanced by layers of yellow, brownish or greenish glazing. Analysis of the motifs used for decorating St. James’ Church al- lows for assuming that it may have been built by brick makers who had arrived directly from Lom- bardy. The alien-sounding names imprinted on brickmakers’ stamps found in the church in San- domierz seem to confirm those assumptions. Therefore, initially brick building in Poland was the result of imports from various regions. The ability to manufacture bricks and erect build- ings was transferred by wandering brickmakers – probably from the Netherlands and Denmark, and certainly from Brandenburg, Saxony and northern Italy. Generally, however, northern Italy is re- garded as the cradle of our brick building industry. In some cases, as e.g. in Sandomierz, it could have been imported directly, while in others the Italian patterns of brick building arrived to Poland from the west through various countries, in an already modified form. The significant contribution of native brickmakers should also be acknowledged, since they quickly adopted new methods of manu- facturing and firing the shaped bricks. Roof tiles appeared simultaneously with the walls built from brick. Covering the roofs over monumental buildings with roof tiles instead of expensive sheets of lead, broadened the assort- ment of the then ceramic products. Initially, the tiles were flat (beaver-tail roof tiles) and fre- quently covered with colourful glaze. Defensive walls, surrounding medieval cities were an important symbol of their legal independ- ence. The construction of a defensive wall was an extremely expensive investment, so not all cities could have afforded it, and even in rapidly devel- oping metropolises it might have taken place sev- eral dozen years after the city had been granted its charter. To make it cheaper, the stone blocks were gradually replaced with bricks which were much less expensive to manufacture and transport. The first city walls in Poland appeared in Wrocáaw after 1260, at the end of the 13th^ century in Poznan (around 1280), Krakow (after 1291) and in a few largest cities in Silesia. A brick wall, besides its endurance, non-flammability and other assets, had one more advantage over the previously used wood-and-earth ramparts: because of several times reduced thickness it did not occupy much of the
dnych. Byá wydzielony fosą od reszty dworu, jako dostateczna obrona przed „záym sąsiadem” czy tatarskim zagonem. Lokowano wiele nowych miast, rozrastaáy siĊ i coraz gĊĞciej zabudowywaáy siĊ stare. Rozpo- wszechniáa siĊ i normalizowaáa zabudowa miej- skiego typu, zwarcie obrzeĪająca rynki, a równieĪ i dalsze ulice. Potrzeba byáo duĪo cegáy – po- wstawaáy cegielnie królewskie, ksiąĪĊce, miejskie i parafialne. Cegielnicy organizowali siĊ w cechy. Domy powiĊkszaáy siĊ w gáąb i rosáy w górĊ, przeksztaácając siĊ w XVII wieku coraz czĊĞciej w wielomieszkaniową kamienicĊ czynszową bądĨ w reprezentacyjną siedzibĊ patrycjusza. Powszechnemu oĪywieniu ruchu cegielniczego towarzyszyá wzrost wymagaĔ w stosunku do for- my, materiaáów i wykonania budynku. Wysoko wykwalifikowani cegielnicy i murarze poszuki- wani byli w miastach i na wsi. Nasilenie ruchu budowlanego umoĪliwiáo wĊdrownym dotychczas ekipom budowniczych staáe zajĊcie w wiĊkszych miastach i doprowadziáo do powolnego prze- ksztaácania ich w warsztaty miejskie – cegielnie. Dáugi zazwyczaj proces stabilizacji miejskich warsztatów koĔczyá siĊ ujĊciem w nową formĊ organizacyjną, której od dawna poddane byáy w miastach inne rzemiosáa. W 1512 r. konstytuuje siĊ w Krakowie cech ciesielski i murarsko- -kamieniarski, w którego ramy organizacyjne wchodzą równieĪ cegielnicy. Cech ingerowaá w produkcjĊ cegieá, kontrolowaá jej jakoĞü, wy- znaczaá ceny, czuwaá nad nauką czeladników i po wykonaniu tzw. majstersztyku wyzwalaá ich na samodzielnych mistrzów. W XVI wieku cegáa przestaáa byü tylko wypeá- nieniem Ğcian czy pól sklepiennych i zaczĊáa siĊ ugruntowywaü tradycja budownictwa ceglanego. Na jej popularnoĞü zasáuĪyli sobie równieĪ wspóá- pracujący z cegielnikami murarze – twórcy bo- gatych ceglanych szczytów, zendrówkowej deko- racji Ğcian czy bardziej skomplikowanych sklepieĔ o ceglanych Īebrach. Co ciekawe, Īe Warszawa niczym nadzwy- czajnym nie zaznaczyáa siĊ uprzednio w dziejach architektury ceglanej. Nigdy nie miaáa wáasnego cechu murarsko-kamieniarskiego i cegielników, ale ruch budowlany, wzmagający siĊ szczególnie juĪ w nowej stolicy od początków wieku XVII, przyciągaá tu wielu cechowych muratorów z in- nych Ğrodowisk kraju. W XVIII wieku, u podáoĪa wiĊkszych akcji bu- dowlanych leĪaáy ekonomiczne i spoáeczne teorie budowlane, wymagające, by niĪsze warstwy, które przynoszą swą pracą dochód wáaĞcicielowi wsi czy miasteczka, mieszkaáy zdrowo i wygodnie. Bu-
shape of a dwelling tower or its variations, and separated from the rest of the mansion by a moat, which seemed sufficient defence against a “bad neighbour” or a Tartar raid. Many new cities were granted their charter, while the old cities developed and grew. The urban type of building development, densely surrounding the mar- ket square as well as further street, popularised and normalised. Bricks were very much in demand, so royal, princely, city and parish brickyards were es- tablished, and brickmakers’ guilds were organized. Houses expanded inside and grew taller, in the 17th century transforming frequently into a tenement house or a formal patrician’s residence. A revival in brickmaking was accompanied by higher requirements concerning the form, materi- als used and workmanship of the building. Highly qualified brickmakers and bricklayers were in demand both in cities and in the countryside. This intensification of building activity allowed the so far wandering teams of builders to find permanent job in bigger cities, and consequently led to their slow transformation into city workshops – brick- yards. The usually lengthy process of city work- shops’ stabilization ended in a new form of or- ganisation, which had long supervised other crafts in cities. In 1512, the carpenters’ and the stone – masons’ guild was established in Krakow, which also encompassed brickmakers in its organiza- tional framework. The guild interfered into brick manufacturing, controlled its quality, determined prices, supervised the apprentices’ schooling and after they had done their masterpiece had them qualified as independent masters. In the 16th^ century, brick ceased to be used merely for filling in walls or vaults and the tradi- tion of brick building started to consolidate. The bricklayers, cooperating with brickmakers, who created the rich brick gables, the black ‘zen- drówka’ brick wall decorations or more compli- cated vaults with brick ribs also contributed to its popularity. It seems curious that Warszawa had not previ- ously made any outstanding contribution to the history of brick architecture. Never did it have its own stone-masons’ and brickmakers’ guild, but the building activity intensified particularly in the new capital since the beginning of the 17th^ cen- tury, attracted numerous guild builders from other parts of the country. In the 18th^ century, the reasons underlying lar- ger building activities were the economic and social building theories requiring the lower classes, who provided income for the owner of the village or town, to live healthily and comfortably. Buildings
dynki miaáy byü tanie, lecz trwaáe, miaáy odpo- wiadaü gustowi epoki zarówno w regularnoĞci ksztaátów, jak i w powielaniu ich bez wiĊkszych zmian we wszystkich domach osiedla. Takie do- my dla warstw pracujących – cháopów, drobnych kupców, rzemieĞlników, robotników manufaktur, a póĨniej równieĪ fabrycznych – powstawaáy dalej aĪ przez caáy wiek XIX. Budowniczowie OĞwie- cenia siĊgali po cegáĊ, materiaá taĔszy, a zarazem ogniotrwaáy. Szereg prób robiono z wypalaniem gliny, co znalazáo m.in. wyraz w wydawnictwach propagujących ceglane Ğciany, zwáaszcza na wsi. „Wiek rozumu” bowiem, budowany dla cháopów i robotników folwarcznych, na równi z dworskim budownictwem gospodarskim dĨwignąá siĊ na piedestaá nauki. W drugiej poáowie wieku XVIII zaczĊáo ono wchodziü do podrĊczników budowla- nych i byáo wykáadane w szkoáach wyĪszych. Posáugiwano siĊ w cegielnictwie zarówno literatu- rą obcą, jak i poradnikami polskimi, wĞród któ- rych pierwszym byáo Budowanie miejskie ks. Pio- tra ĝwitkowskiego (1782). Powoli cegáĊ stosowa- no prawie wyáącznie jako materiaá konstrukcyjny, mniej zaĞ jako wykoĔczeniowo-dekoracyjny. Od XIX wieku, po wprowadzeniu produkcji maszynowej, ksztaáty i wymiary cegáy ustalane byáy przez normy przemysáowe i znormalizowane wymiary, chociaĪ asortyment co do przeznaczenia wyrobów ceglarskich znacznie siĊ poszerzyá. DziĊki rozwojowi polskiej historii sztuki i jed- noczesnemu poznawaniu dawnego budownictwa z okazji prac konserwatorskich, architekci dyspo- nowali juĪ na przeáomie XIX i XX wieku dosta- tecznym materiaáem by wzbogaciü swą historyzu- jącą twórczoĞü o dekoracyjne motywy polskie, wykonywane z ceramiki budowlanej. Narodowej architektury Īądali juĪ teraz nie tylko krytycy i projektujący architekci^3 , ale ogóá inteligencji, która wobec braku niepodlegáoĞci i wskutek ist- nienia ucisku politycznego widziaáa w rodzimych formach, nawiązujących do Ğwietnej przeszáoĞci, jeszcze jeden orĊĪ w walce o polskoĞü. Szczegól- nie „Gotyk nadwiĞlaĔski” zapoĪyczaá swe formy zwykle z ceglanych koĞcioáów „Szkoáy Krakow- skiej”, gdzie w najbardziej skrajnym wydaniu reprezentuje go niemal szopkowa architektura na podkrakowskim Podgórzu^4. W Warszawie zna- czącym przykáadem takiej ceglanej architektury jest koĞcióá Ğw. Floriana na Pradze^5. Architektem, który pierwszy pragnąá wyzwoliü siĊ z dotychczasowych klasycznych konwencji ukáadania cegieá na elewacjach, byá Teodor Talo- wski (1837-1910). Obdarzony wielką fantazją, ma- lowniczo zestawiaá asymetryczne i nieformatowe ksztaátki ceramiczne, wypalane indywidualnie przez
were to be cheap but durable, they were to reflect the taste of the epoch by the regularity of their shape, as well as the possibility of copying them without any major changes in all the houses of an estate. Such houses for the working classes i.e. peasants, tradesmen, craftsmen, manufacture workers, and later also factory workers, were built throughout the 19th^ century. The builders of the Enlightenment epoch used brick since it was both cheaper and fireproof material. Several tests were conducted on how to bake clay, which was re- flected e.g. in publications recommending brick walls, particularly in the countryside. During “the Age of Reason” housing intended for peasant and farm labourers, together with manor house build- ing, rose to the rank of science. In the second half of the 18th century, it was to be found in building manuals and was lectured on in high schools. Both foreign literature and Polish builder’s guidebooks, the first of which was Urban building by rev. Piotr ĝwitkowski (1782), were referred to in brickmak- ing. Slowly brick became used almost solely as construction material, and to a lesser extent as finishing and decorative material. Since the 19th^ century, after machine production had been introduced, the shape and size of bricks was determined by industrial standards and stan- dardized measurements, although the assortment of brickmaker’s products became more varied. Owing to the development of Polish art history, as well as discoveries concerning old building methods made during conservation work, at the turn of the 19th^ and 20th^ century architects had already collected sufficient material to add Polish decorative motifs, made from building ceramics, to their scope of historical designs. National archi- tecture was demanded not only by critics or de- signing architects^3 , but by the whole intelligentsia who, because of lost independence and the exist- ing political oppression, perceived native forms reflecting the glorious past as one more weapon to use in their struggle for national identity. Particu- larly “Vistula Gothic” borrowed its design from the usually brick churches of the “Krakow School”, where its most extreme variation is rep- resented by the almost crib-like architecture in the Podgórze^4 district of Krakow. A significant exam- ple of such brick architecture in Warszawa is the church of St. Florian in Praga^5. Teodor Talowski (1837-1910) was the first archi- tect who wished to free himself from the previously binding classical convention of laying bricks on facades. Endowed with vivid imagination, he pictur- esquely put together asymmetric and non-standard ceramic shapes baked individually by brickmakers
podkrakowskich cegielników, urągając wszelkiej harmonii akcentowaá róĪnice faktur i dąĪyá do wydobycia w ceramice budowlanej maksimum ekspresji z detalu i ornamentu elewacyjnego^6.
3. Wytwarzanie cegieá
WáaĞciwą porą kopania gliny byá początek zimy, chociaĪ czĊsto spotykaáo siĊ cegielnie, które prze- rabiaáy glinĊ „z pnia”, czyli wprost z wyrobiska, wtedy oczywiĞcie kopanie odbywaáo siĊ równole- gle z wytwarzaniem ksztaátek, wiĊc albo tylko w lecie, albo teĪ przez caáy rok. NajczĊĞciej jednak glinĊ wykopywano w zi- mie, w zamarzniĊtym wyrobisku kopanie byáo áatwiejsze, odbywaáo siĊ bowiem sposobem zbli- Īonym, jaki stosowano przy áamaniu skaá. Wbija- no ostro zakoĔczone grube kliny drewniane miĊ- dzy dwiema pionowymi szczelinami, wskutek czego kloc gliny odrywaá siĊ od pokáadu i upada- jąc rozbijaá siĊ na drobniejsze bryáy. Przy zakáadaniu duĪych cegielni np. ksiąĪĊ- cych, miejskich czy klasztornych, dokáadnie roz- poznawano zasoby pokáadów w miarĊ dobrych glin niskotopliwych. Zakáadano jeszcze w XVI wieku, Īe okres pracy dla mniejszych cegielni powinien wynosiü co najmniej 30 lat, dla Ğrednich najmniej 50 lat, dla wiĊkszych od 50 lat wzwyĪ. Za podstawĊ do obliczania rocznego zapotrzebo- wania gliny przyjmowaáo siĊ, Īe na 1000 cegieá potrzeba 3 m^3 gliny w pokáadzie, a dla dachówek przeciĊtnie 1½ m^3 [6]. Nie dziwi wiĊc postawa rajców miasta Brzegu, którzy wydzierĪawiając miejscowemu máynarzowi w 1344 roku nieuĪytki nad Odrą zastrzegali sobie prawo kopania na tym terenie gliny do produkcji cegieá^7. Dawni ceglarze intuicyjnie szukali glin najlep- szych – bo przecieĪ nauki geologiczne nie istniaáy
- ale dziĞ wiemy, Īe byáy to pokáady trzeciorzĊ- dowe mioceĔskie ostatniej kenozoicznej ery geo- logicznej. Charakter mineralogiczny okolicy rów- nieĪ nie pozostawaá bez wpáywu na rodzaj ubocz- nych skáadników gliny. Dawni cegielnicy wiedzie- li, Īe w pobliĪu skaá wapiennych wystĊpują naj- czĊĞciej gliny ze znaczną zawartoĞcią wĊglanu wapnia, podczas gdy w nizinach, zwáaszcza mo- czarowatych, z bujną roĞlinnoĞcią, przewaĪają gliny Īelaziste i bitumiczne. Pierwsze odznaczają siĊ tym, Īe zawierają wiĊcej wapnia niĪ Īelaza, a po wypaleniu dają czerep mocno porowaty, sáab- szy technicznie, barwy Īóátawej lub biaáawej. Naj- gorszą domieszką w glinach byá margiel. Znajduje siĊ on w glinie w postaci páaskich lub zaokrąglonych kamyków, jak dawniej nazywano „lalek” lub „figu- rek”. Po wypaleniu zmienia siĊ on w tlenek wapnia
from around Krakow, with total disregard for all harmony he emphasised the differences in texture, and tried to achieve maximum expression from building ceramic details and elevation ornaments^6.
3. Brickmaking
The beginning of winter was appropriate time for mining clay, although brickyards which processed clay directly on site were fairly common, in which case clay could be mined at the same time as manufacturing shapes, so either only during the summer or all the year round. However, most frequently clay was mined in winter, since digging was easier in the frozen soil as the method applied was similar to that used when crushing rocks. Thick, sharp wooden wedges were rammed in between two vertical cracks, which caused a block of clay to separate from the deposit, and the fall made it break into smaller lumps. When a huge brickyard was established e.g. one belonging to a duke, a city or a monastery, the deposits of relatively good low-melting clay were carefully examined. In the 16th^ century, it was assumed that a small brickyard should be able to operate for at least 30 years, for a medium-sized one at least 50 years, and for a bigger one over 50 years. The basis for the calculation of annual de- mand for clay was the assumption that 3 m^3 of clay in the deposit is needed to produce 1000 bricks, while for roof tiles 1½ m^3 is needed on average [6]. Therefore, the attitude of the magis- trates of the city of Brzeg who, when leasing the wasteland on the Odra banks to a local miller in 1344, reserved the right to mine clay for making bricks in that area, should not be surprising^7. The old brickmakers intuitively sought for the best quality clay – after all geological science did not exist then – but now we know that they were Tertiary Miocene layers from the last Cenozoic geological era. Mineralogical character of the area also influenced the type of additional ingredients of clay. The old brickmakers knew that clay with a significant content of calcium carbonate could be found most frequently in the vicinity of limestone rocks, while ferrous and bituminous clay is pre- dominant in the lowlands, especially marshy areas overgrown with lush vegetation. The former are characterized by a higher content of calcium than iron, so after firing they have a highly porous, tech- nically weaker body, yellowish or whitish in colour. Marl was the most undesirable additive in clays. It occurs in clay in the form of flat or rounded pebbles, called ‘dolls’ or ‘figurines’ in the old times. After firing marl changes into calcium oxide (burnt lime),
(wapno palone), który juĪ na fasadzie áączy siĊ z wodą powodując rozsadzanie i kruszenie cegieá. Natomiast w glinach Īelazistych przewaĪają tlenki Īelazowe, które po wypaleniu dawaáy czerep zwiĊzáy, barwy mocno czerwonej. Wszystkie gru- boziarniste zanieczyszczenia cząstkami grubego piasku i Īwirku równieĪ znacznie obniĪaáy para- metry techniczne wyrobów ceglarskich. Rzadko, ale niekiedy cegáĊ sprowadzano – je- Īeli drogą wodną, to import byá moĪliwy nawet na znaczną odlegáoĞü. Na ogóá jednak korzystano z wy- robów cegielni miejscowych, nastawionych na za- spokojenie potrzeb szerszego krĊgu odbiorców bądĨ zakáadanych w celu realizacji konkretnej bu- dowli w jej pobliĪu. RóĪnice techniczne miĊdzy tymi cegielniami nie byáy znaczne, z tym, Īe w cegielniach okresowych, związanych z kon- kretną budowlą najczĊĞciej produkowano tylko cegáy podstawowe prostopadáoĞcienne bez moĪ- liwoĞci odciskania bardziej wymyĞlnych deko- racyjnych ksztaátek. GlinĊ lub cegáĊ transportowano zaprzĊgami konnymi lub parą woáów. GlinĊ sypano w zwaáy wielokrotnie przerzucane do doáów, gdzie przeko- pywano ją, poddając wpáywom czynników atmos- ferycznych – przemarzaniu. BezpoĞrednie przygo- towanie do produkcji polegaáo na moczeniu, wyse- zonowaniu gliny w doáach i jej starannym rozdrob- nieniu drągami i áopatami. Niekiedy ją deptano. Surowce schudzające, obok gliny, stanowiáy skáadniki wyjĞciowe do produkcji wyrobów ceglar- skich. Zapobiegają one skurczowi i pĊkaniu gliny w czasie suszenia (strychowania) i wypalania. Su- rowce schudzające wpáywają równieĪ na porowa- toĞü cegáy po wypaleniu. Najlepszymi dodatkami schudzającymi w czerepie ceglanym byáy: glinka piaszczysta, piasek kwarcowy, mączka ceglana pozyskiwana ze záomu ceglarskiego, a póĨniej re- gionalnie stosowano równieĪ rozdrobniony áupek przywĊglowy. Gorszymi schudzaczami, rzadko wy- stĊpującymi w zabytkowych cegáach, byáy trociny, igliwie, a nawet torf. Jednak w czasie wypalania skáadniki te spalają siĊ i pozostawiają w cegle bardzo wiele duĪych porów wypeánionych popioáem. Spo- tyka siĊ przypadki schudzenia gliny mączką kamie- nia wapiennego, pozyskiwanego na placu budowy z prac kamieniarskich lub rzeĨbiarskich. Cegáy takie byáy z oczywistych powodów maáo odporne, szcze- gólnie na zewnĊtrznych elewacjach budowli. Cegáy do wypaáu formowano wyáącznie rĊcz- nie na drewnianych stoáach, przesypywanych pia- skiem. Robotników, którzy formowali glinĊ w od- powiednie ksztaáty nazywano strycharzami. W pro- stych, drewnianych skrzynkach ubijano glinĊ, a na- stĊpnie jej nadmiar z páaskiej otwartej krawĊdzi,
which combines with water after being applied tom the facade thus causing the bricks to blast and crumble. On the other hand, iron oxides, which are predominant in ferrous clays, after firing re- sulted in a compact body, dark red in colour. All the rudaceous pollutants, like particles of coarse sand and gravel, also significantly lowered the technical parameters of brickmaking products. Brick was rarely imported – if along a water- way then it could have been transported for long distances. Generally, however, products were provided by local brickyards which were geared towards fulfilling the needs of a wider circle of consumers, or set up in order to realize a concrete building nearby. Technological differences be- tween those brickyards were not significant, al- though the temporary brickyards connected with a concrete construction site most frequently manu- factured only basic cuboid bricks, and had no possibility of making more sophisticated decora- tive shapes. Clay or brick was transported in horse-drawn or oxen-drawn carts. Clay was heaped into mounds and repeatedly shovelled into pits, where it was re-shovelled and left to the influence of atmospheric elements – particularly freezing. Di- rect preparations for manufacturing involved soak- ing clay in water, seasoning it in pits and careful crushing with bars and shovels; sometimes clay was kneaded with feet. Besides clay, weakening raw materials consti- tuted main ingredients for the brickmaking pro- duction. They prevent shrinking and cracking of clay during drying (Polish: strychowanie) and firing. Weakening raw materials also influence brick porosity after firing. The best weakening additives in the brick body were: sand clay, quartz sand, brick powder obtained from brick rubble, and later crushed carbonaceous shale which was used locally. Worse weakening additives, rarely occurring in historic bricks, were wood shavings, conifer needles, and even peat. These ingredients burn out during the firing process, leaving numer- ous huge pores filled with ashes in bricks. Cases have been known of weakening clay with lime- stone powder, obtained on the building site from masonry or sculpting work. For obvious reasons such bricks were not very resistant, especially on the outside elevations of buildings. Bricks for firing were moulded by hand on wooden tables sprinkled with sand. The workers who formed clay into suitable shapes were called brick moulders. Clay was presses into simple, wooden boxes, and then its excess was removed with Finders from the flat open edge of the mould,
byáo dorobiü w toku murowania okreĞlonej budowli. Trzeba ją byáo wytwarzaü z rocznym wyprzedzeniem. Zabytkowy materiaá ceramiczny, wypalany byá wyáącznie w prostych i maáo ekonomicznych, jed- norazowych piecach mielerzowych lub polowych. Sposób ten przypomina zwĊglanie drewna w mie- lerzach i stąd pochodzi nazwa. Piec mielerzowy ukáadaáo siĊ z surowych ksztaátek w formie pira- midy z caáą siecią kanaáów paleniskowych i szcze- lin tworzących rodzaj rusztu. Cegáy uáoĪone miĊ- dzy paleniskami przekáadaáo siĊ drewnem, rza- dziej np. torfem. Gdy juĪ mielerz byá zupeánie gotowy, rozniecaáo siĊ ogieĔ we wszystkich pale- niskach i od tej chwili pozostawiaáo siĊ piec jego wáasnemu losowi. Ukáadanie, wypalanie i studze- nie mielerza trwaáo zaleĪnie od jego wielkoĞci od 4 do 6 tygodni. W Ğredniowieczu pojemnoĞü ta- kich pieców byáa róĪna. W najwiĊkszych wypala- no nawet do 30 tysiĊcy cegieá. Jest oczywiste, Īe nie caáy wypalony materiaá ceramiczny moĪna byáo wykorzystaü do murowania. ĝrodek pieca byá zawsze najlepiej wypalony i stąd wychodziáy ce- gáy bez zarzutu, najlepszego gatunku. Im bliĪej Ğcian zewnĊtrznych, tym cegáy byáy coraz sáabiej wypalone lub nawet (bezpoĞrednio przy Ğcianach) na wpóá surowe. Staáe piece polowe róĪniáy siĊ tym od miele- rzowych, Īe Ğciany pieca zbudowane byáy na staáe z dobrego gatunku wypalonych cegieá. Byáy to piece do wielorazowego wypalania i staáego zapo- trzebowania cegieá na miejscu. NajczĊĞciej pod budowĊ koĞcioáa lub innej bu- dowli architektonicznej dostarczano zawartoĞü kilku pieców, w zaleĪnoĞci od wielkoĞci budowy. Stąd obserwuje siĊ na jednej elewacji róĪnego rodzaju cegáy pod wzglĊdem barwy i stopnia wy- paáu, a tym samym jakoĞci technicznej.
4. Rodzaje historycznych cegieá
WiĊkszoĞü elewacji w Ğredniowieczu byáą pozo- stawiona w fakturze ceglanej i dopiero od okoáo poáowy XVI wieku zaczĊáy przewaĪaü elewacje tynkowe. Ceglane i spoinowane lico elewacji po- zostawaáo w naturalnym stanie, zwáaszcza wtedy, gdy stosowano dekorowaną ornamentykĊ z „rzeĨ- biarskich” ksztaátek lub gdy stosowano dekora- cyjne ukáady z czarnej cegáy zendrówki. Kolory- stykĊ i „mozaikowoĞü” páaszczyzn Ğcian uzyski- wano doĞü przypadkowo, stosując cegáy w zaleĪ- noĞci od stopnia wypaáu. Takie zróĪnicowanie odcieniami kolorystycznymi cegáy dzielono wtedy na kilka rodzajów. „Niedopaáka” – to cegáa niedopalona barwy ja- snej, sáabsza technicznie i na fasadzie ulega znisz-
manufactured during the construction of a given building; they had to be made one year ahead. Historical ceramic material was fired exclu- sively in simple and not very economical, single- use clamp kilns or field kilns. This method resem- bles burning charcoal in charcoal kilns and hence its name. Clamp kiln was stacked with raw bricks in the shape of the pyramid with a whole network of heating flues and fire holes creating a sort of grill. Bricks were stacked between hearths and interleaved with wood or, more rarely, peat. When the clamp kiln was ready, fire was started in all the hearths and since then the kiln was left to its fate. Stacking, firing and cooling the clamp kiln lasted from 4 to 6 weeks, depending on the kiln size. In the medieval period, the capacity of such kilns varied; even up to 30 thousand bricks could have been fired in the biggest ones. It seems obvious that not the whole fired ceramic material could have been used for building. The centre of the kiln was always best heated, so it was where the flaw- less bricks of the highest quality were fired. The closer to the outer walls, the more underfired the bricks became, or even half raw (directly at the walls). The permanent field kilns were different from the clamp kilns because the walls of the former were permanently built from good quality fired bricks. They were multi-firing kilns to provide for constant demand for bricks on site. Most frequently, the contents of several kilns had to be delivered to the building site of a church or another architectonic structure, depending on its size. That is why, various kinds of bricks can be observed in one elevation as far as their colour and degree of firing i.e. technological quality are concerned.
4. Kinds of historical bricks
The majority of medieval elevations were left their original brick texture, since plastered ele- vations became predominant as late as the mid- 16 th^ century. Brick and bonded face of the ele- vation was left in its natural state, particularly when the decorated ornamentation from “sculp- tured” shapes or decorative arrangements from black “zendrówka” brick had been used. The colouring and “mosaic” appearance of wall sur- faces was achieved quite incidentally, by using bricks depending on their degree of firing. Be- cause of such colour differences, bricks were then divided into several kinds. “Underfired” – is an underfired brick, light in colour, technically weaker, so gets damaged first
czeniu w pierwszej kolejnoĞci. CzĊsto niedopaá- kĊ moĪna pomyliü z dobrze wypaloną cegáą o du- Īej zawartoĞci wĊglanów wapnia. RozróĪnienie w budowli obu rodzajów cegieá jest stosunkowo áatwe. Cegáa niedopaáka wystĊpuje sporadycz- nie, rozmieszczona nieregularnie i przypadkowo w murze budowli, zaĞ z cegáy z zawartoĞcią wa- pnia zbudowane są caáe fragmenty murów, gdyĪ pochodzi ona z caáej zawartoĞci pieca i z kon- kretnego terenu. „Kopciaáka” – w wiekach Ğrednich nazywana w Maáopolsce „kopciuchą”, to równieĪ cegáa niedopa- lona, barwy ciemnej. Pozyskiwano ją od zawietrznej strony pieca mielerzowego, tam gdzie powstawaáo najwiĊksze dymienie. Jej nierównomierna, szaro-czer- wona barwa jest wynikiem niedostatecznego spie- czenia czerepu, jak równieĪ osadzenia siĊ w struktu- rze cegáy produktów spalania drewna (sadzy). Na fasadzie jest áatwo rozpoznawalna ze wzglĊdu na ciemny kolor oraz porowaty i matowy charakter po- wierzchni. RównieĪ szybko ulega zniszczeniu. „WiĞniówka” – jest najlepszą gatunkowo ce- gáą, barwy wiĞniowo-czerwonej. Pozyskiwano ją ze Ğrodkowych partii pieca, gdzie osiągano naj- wyĪszą temperaturĊ wypaáu. WiĞniówka po wypa- leniu posiadaáa niezwykle twardy i zbity czerep, przy stukaniu dający metaliczny dĨwiĊk. Cegáa ta wykazuje w budowli najlepszy stan zachowania. W wyjątkowo wysokich temperaturach (1100 – 1300 qC) uzyskiwano cegáĊ „klinkierową”. Wyra- biana byáa z glin wapienno-magnezytowych, zmie- szanych z Īelazistymi. Dawne cegáy klinkierowe miaáy czerep silnie spieczony, o barwie szaro-sta- lowej. UĪywana byáa prawie zawsze na posadzki, rzadziej wystĊpuje na zabytkowych fasadach, jako materiaá budowlany. W poáowie XIV wieku pojawia siĊ powszech- nie stosowane, dekoracyjne zróĪnicowanie kolory- styczne wątku, wykorzystujące róĪnice wypalenia cegáy i polegające na zestawieniu spieczonej, ciem- nobrązowej „zendrówki” z normalnie wypaloną, czerwoną „wiĞniówką”. Zendrówki uĪywano jako siĊgaczy do zapewnienia im lepszej przyczepnoĞci na zeszklonej powierzchni, widocznej w licu muru w formie samych gáówek, a normalna cegáa byáa ukáadana jako wozówki. W ten sposób nadawano elewacjom budowli dekoracyjny ukáad lĞniących gáówek lub wzory ukáadane w formie rombów, szachownicy, poziomych pasów lub krzyĪy. Wybitnie dekoracyjny charakter uzyskiwano przez glazurowanie powierzchni wyrobów cera- micznych. CegáĊ taką lub bardzo czĊsto dachów- kĊ nazywano „polewaną”, obecnie „glazurowaną”. UĪywano glazury czarnej, Īóátej, zielonej lub bez- barwnej, którą pokrywano przed wypaleniem boki
when put in the façade. Underfired brick could frequently be confused with the well-fired brick with a high content of calcium carbonate. How- ever, distinguishing between the two kinds of bricks in an edifice is relatively easy. Underfired bricks occur sporadically, are arranged irregularly and casually in the edifice wall, while bricks with lime content used to build whole fragments of walls, since the bricks constituted the whole con- tent of a kiln from a concrete area. “Smoky” – in the medieval period also called “sooty” in Lesser Poland, is an underfired brick, dark in colour. It was obtained from the leeward side of the clamp kiln, where most smoke was produced. Its uneven, grey and red colouring is the result of insufficient baking of the body, as well as of wood-burning products (soot) depositing in the brick structure. It is easily recognizable in the façade because of its dark colour and porous and matt texture of the surface, and it also quickly deteriorates. “Cherry” – is the best quality brick, cherry-red in colour. It was obtained from the central part of the kiln, where the highest temperature of firing was achieved. After firing cherry had an ex- tremely hard and compact body, which gives out a metallic ring when tapped. In an edifice this brick shows the highest degree of preservation. At exceptionally high temperatures (1100 – 1300 qC) “clinker” brick was obtained. It was made from lime-magnesite clays, mixed with ferrous clay. Old clinker bricks had a well- baked body, steel-gray in colour. They were used almost always for floors, but can be found in historical facades as building material though fairly rarely. Halfway through the 14th^ century, the decora- tive colour differentiation in the bond became popular, which used the difference in the degree of brick firing and juxtaposed the well-fired, dark brown “zendrówka” with the properly fired red “cherry”. “Zendrówka” was used as tie-bricks to ensure better adhesion to the glazed surface visible in the wall in the form of headers only, and ordi- nary brick was laid as stretchers. In this way building elevations acquired decorative arrange- ments of shiny headers or patterns arranged in the form of rhomboids, chessboards, horizontal strips or crosses. Glazing the surface of ceramic products gave them a uniquely decorative character. Such brick or frequently tile was called “coated”, nowadays “glazed”. Black, yellow, green or colourless glazing was used to coat the sides of bricks, and especially of various ceramic shapes,
- rzemyczek (1/2 uzyskana przez przepoáowienie wzdáuĪ). Inne, bardziej fantazyjne, to: profilówka, faso- nówka, formowana, fazowana – ĞciĊta w krótszym boku, o jednostronnym profilu w postaci waáka, üwierüwaáka, üwierüĪáobnika lub simy, uĪywane gáównie do wĊgarów okiennych i drzwiowych, gzymsówka, Īebrówka. Na Pomorzu i zachodnich ziemiach Polski, gdzie cegielnictwo staáo na wysokim poziomie, poszcze- gólne ksztaátki wypalano jako gotowe na zamówie- nie, niezwykle dokáadnie wymodelowane elementy ceramiczne. Na terenach obecnej Maáopolski – poza maáymi wyjątkami koĞcioáów dominikaĔskich – ta- kiego bogactwa form ksztaátek ceramicznych raczej siĊ nie spotyka. W gotyckich koĞcioáach Krakowa moĪna zauwaĪyü wiĊkszą prostotĊ form i zdobieĔ architektonicznych, a odpowiednie ksztaátki i profile cegieá uzyskiwano przez mechaniczną, rĊczną ob- róbkĊ normalnej cegáy, wykonywaną juĪ przez mu- rarza na rusztowaniu. W poáowie XIII wieku pojawiają siĊ bogate ze- stawy czysto dekoracyjnych elementów ceramicz- nych, odciskanych z drewnianych form i pieczĊci. Nieco póĨniej pojawiają siĊ formy gipsowe zbrojone, szczególnie przydatne do táoczenia lub odciskania cienkoĞciennych ksztaátek np. dachówek. AĪurowe ksztaátki stosowane byáy przede wszystkim do deko- racji Ğcian szczytowych i balustrad wieĪ koĞcielnych^8. Niezwykáą finezjĊ w stosowaniu dekorowanej ce- ramiki prezentowaáy warsztaty dominikaĔskie. Na- leĪy do nich m.in. tzw. fryz liliowy, záoĪony na ele- wacji z czterech elementów. Ten charakterystyczny i powtarzalny detal, stanowiący swoisty znak fir- mowy budowli dominikaĔskich wystĊpuje równo- czeĞnie w kilku polskich oĞrodkach dominikaĔskich, m.in. w Krakowie, Poznaniu i Wrocáawiu. Niektóre detale wypalanej ceramiki przypomi- naáy wyroby czysto rzeĨbiarskie. Jedynym w swo- im rodzaju jest ceramiczny zwornik sklepienia w prezbiterium koĞcioáa Ğw. Wojciecha we Wro- cáawiu z przeáomu XIII i XIV w., przedstawiający biskupa w tiarze [4]. Wyrafinowanym i bogatym przykáadem cera- micznej ornamentyki póĨnogotyckiej elewacji sta- nowią detale wschodniej Ğciany Ratusza we Wro- cáawiu. WystĊpują tam niezwykle zróĪnicowane de- tale w formie poetyckiej dekoracji, jak pinakle, pi- lastry, bazy, gáowice, arkady, kwiatony i maswer- ki. Są one dowodem wielkiego kunsztu ceglarzy póĨnogotyckiego Wrocáawia. Mury z cegieá wznoszono aĪ do XVI w., po- dobnie jak mury z ciosów kamiennych. Oprócz fragmentów, w których cegáy ukáadano dekoracyj- nie, stawiając mur z cegieá wyprowadzano starannie
- a thong (1/2 obtained by cutting a brick length- wise). Other, more fanciful were: profiled, fashioned, formed, bevelled – cut off on the shorter side, with one-sided profile in the form of a roll, quarter round, quarter flute or sima, used mainly for win- dow and door jambs, cornice and ribbed. In Pomerania and the western regions of Po- land, where brickmaking reached high stan- dards, individual shapes were fired as custom- made, extremely precisely modelled ceramic elements. In the area of the present-day Lesser Poland – with the rare exception of Dominican churches – such a variety of forms of ceramic shapes is not encountered. In the Gothic churches in Krakow greater simplicity of form and architectonic ornaments can be observed, and appropriate shapes and brick profiles were obtained by mechanical, manual processing of ordinary brick performed by the bricklayer on the scaffolding. In the mid-13th^ century there appear lavish sets of purely decorative ceramic elements, obtained by pressing of wooden forms or stamps. Later, strengthened plaster forms appeared, especially useful for embossing or pressing thin-walled shapes e.g. roof tiles. Openwork shapes were used primarily for decorating gable walls and church tower balustrades^8. Dominican workshops represented unique fi- nesse in using decorated ceramics. One example was the so called fleur-de-lis frieze, consisting of four elements on the elevation. That characteristic and repetitive detail, constituting a specific trade- mark of Dominican edifices, occurs simultane- ously in several Polish Dominican centres, e.g. in Krakow, Poznan and Wrocáaw. Some details of the fired ceramics resembled pure sculptures. The ceramic keystone in the vault of the presbytery in St. Wojciech’s Church in Wrocáaw from the turn of the 13th^ and 14th^ cen- tury, depicting a bishop in a tiara is the only one of its kind [4]. The details of the eastern wall of the Town hall in Wrocáaw constitute a sophisticated and lavish example of ceramic ornamentation on late-Gothic elevation. There are extremely varied details in the form of a poetic decoration, such as pinnacles, pi- lasters, bases, capitals, arcades, fleurons and tracery which confirm the craftsmanship of the bricklayers in late-Gothic Wrocáaw. Brick walls, similarly to stone block walls, were built until the 16th^ century. Besides fragments in which bricks were laid decoratively, when putting up a brick wall its face was carefully smoothed and
jego lico, nadając od razu ostateczny ksztaát spo- inom. Natomiast Ğrodek muru wypeániano gruzem zalanym zaprawą wapienną. Aby zastrzĊpiü cegáy lica w murze, poszczególne warstwy ukáadano w taki sposób, aby regularnie niektóre dáuĪsze krawĊdzie skierowane byáy do wnĊtrza muru. Poszczególne wiązania róĪnią siĊ miĊdzy sobą ukáadem gáówek i wozówek cegieá w obrĊbie warstw. Najstarsze, do schyáku XIII wieku, spoty- ka siĊ na naszych ziemiach wiązanie wendyjskie lub sáowiaĔskie. Powszechne od XIV do koĔca XVI wieku byáo wiązanie polskie, nazywane rów- nieĪ gotyckim. Po tym okresie, od XVI wieku czĊsto stosowano wiązanie kowadeákowe, zwane równieĪ blokowym. W XVII wieku modne staje siĊ wiązanie krzyĪowe, rzadziej w tym okresie stosuje siĊ natomiast ukáad tzw. holenderski. Po- wszechnie w XIX wieku i wspóáczeĞnie znalazáo zastosowanie wiązanie tylko gáówkowe lub wo- zówkowe. W róĪnych okresach historycznych, gáównie dla wzmocnienia murów stosowano wątek „opus ma- ximum”, gdzie warstwy ciosów kamiennych „prze- wiązywano” poziomo warstwami cegieá. Oprócz podstawowych wiązaĔ cegieá stosowano nieraz wątki fantazyjne, sáuĪące gáównie do dekoracji murów, jak np. ukáad cegieá w „jodeákĊ”, tzw. „opus spicatum” lub do odsadzek i gzymsów – rąb skoĞny. W epoce nowoĪytnej cegáa powoli traciáa swą róĪnorodnoĞü i rangĊ artystyczną, jaką posiadaáa w Ğredniowieczu i stawaáa siĊ niemal wyáącznie materiaáem konstrukcyjnym, szczególnie w wieku XX, kiedy pojawiáa siĊ cegáa wytwarzana ma- szynowo.
the joints were given their final shape. The inside of the wall was filled in with ruble and lime mor- tar. To obtain brick toothings in the face of the wall, individual layers were laid in such a way as to make some longer edges regularly point to- wards the inside of the wall. Particular bonds vary in their arrangement of brick headers and stretchers within each layer. Until the end of the 13th^ century, the oldest bonds encountered in Poland was the Wendish or Slavic bond. The Polish bond, also known as Gothic, was popular since the 14th^ century till the end of the 16 th^ century. After that period, since the 16th^ cen- tury the anvil bond, also known as block bond, was commonly used. In the 17th^ century, the cross bond became fashionable, while the so called Flemish bond became rather rare during that time. Since the 19th^ century until the present times only the header or stretcher bonds have been commonly applied. In various periods of history, mainly for strengthening the walls, the “opus maximum” bond was applied where layers of stone blocks were in- terleaved horizontally with layers of brick. Apart from the basic brick bonds sometimes fanciful bonds were applied, which served mostly to deco- rate the walls, as e.g. the herringbone brick bond known as “opus spicatum” or diagonal rhomb used for off-sets and cornices. In modern times, brick gradually started to lose its variety and artistic importance it possessed in the medieval period, and became almost exclu- sively construction material, particularly in the 20 th^ century when the machine-produced brick appeared.
Rys. 7. Znak ceglarski cegielni Potockich w Zatorze (XIX w.), ze zbio- rów ASP Kraków; fot. I. Páuska Fig. 7. Brand mark of 19th c. brickyard of the Potocki family in Zator (Poland). Collection of the ASP Krakow; photo I. Páuska
Rys. 8. Forma drewniana dwucegáowa (XIX), ze zbiorów ASP Kraków; fot. I. Páuska Fig. 8. Two-brick wooden mould (19th c.). Collection of the ASP Krakow; photo I. Páuska
Integralną czĊĞcią wątków ceglanych jest spo- inowanie. Zaprawa piaskowo-wapienna byáa, obok cegáy, gáównym materiaáem mającym zastosowanie w budownictwie ceglanym. Obok funkcji spajającej cegáy, peániáa równieĪ rolĊ dekoracyjnego wypeánie- nia fug i nadawaáa specyficzny wygląd estetyczny caáoĞci fasady. Zaprawie wypeániającej spoiny, jako materiaáowi mniej zwiĊzáemu niĪ cegáa i bardziej porowatemu, przypisuje siĊ równieĪ rolĊ odwadnia- jącą i przewietrzającą Ğciany. Dla zwiĊkszenia po- rowatoĞci i higroskopijnoĞci takich zapraw, czĊsto dodawano okruchy wĊgla drzewnego i pyáu cegla- nego. NaleĪy przypuszczaü, Īe nie marnowano Īad- nego materiaáu „odpadowego”, pozostaáego na placu budowy. WĊgiel drzewny pozyskiwano po wypale wapna i cegáy w piecach mielerzowych, a stáuczki i odpady cegieá mielono i stosowano do zapraw wiąĪących jako domieszkĊ wypeániaczy. Zdarzaáy siĊ równieĪ zaprawy barwione, przy czym wáaĞciwy odcieĔ koloru uzyskiwano odpo- wiednimi wypeániaczami, np. ugrowy od koloru piasku kopalnego, róĪowy od koloru pyáu cegla- nego lub szary od wĊgla drzewnego. Spoiny pomiĊdzy sąsiednimi cegáami odpowied- ni pomocnik murarza zwany „gracownikiem” wy- peániaá caákowicie lub czĊĞciowo áączącą je zaprawą. Wymodelowanie odpowiedniego ksztaátu spoiny osiągano w dwojaki sposób; albo przez wygáadzanie lub formowanie nadmiaru zaprawy uĪytej do muro- wania, albo nanoszono specjalnie sporządzoną za- prawĊ i formowano ją w spoinie odpowiednim na- rzĊdziem – szpachelką, szablonem fugówką lub „Īelazkiem” (nazwa historyczna). NajczĊĞciej w Ğredniowieczu stosowano fugowanie o ksztaácie jednostronnie lub dwustronnie skoĞnym. W wiekach póĨniejszych ksztaátowano spoiny bardziej dekora- cyjnie w formie waáeczka, tasiemki lub listewki. Porowate zaprawy w spoinach miaáy na celu szyb- kie odparowywanie i przewietrzanie murów z wody konstrukcyjnej lub opadowej, a wypukáe ksztaáty fug pozwalaáy na sprawne odprowadzanie wody desz- czowej z powierzchni elewacji. Obróbce spoin przy- pisuje siĊ równieĪ uzyskanie efektów estetycznych Ğwiatáocieniowych oraz podkreĞlenie geometryczne- go rytmu spoin poziomych i pionowych.
5. Cegielnicy
Nie bardzo wiadomo, kto w okresie romaĔskim budowaá Ğwiątynie i jak organizowany byá plac bu- dowy. Pierwsze cegáy zapewne wypalali garncarze skupieni wokóá klasztorów. Architekt romaĔski byá równieĪ z zasady duchownym, a i w wieku XIII wczesne formy gotyckie wprowadzaáy w Polsce warsztaty zakonne. Dopiero gotyk wieku XIV od-
Jointing is an integral part of brick bonds. Sand and lime mortar was, besides brick, the main material used in brick building. Apart from its brick binding function, it also served as decorative filling of joints and lent specific esthetic appearance to the whole facade. Since mortar which filled the joint was less compact than brick and more porous, it was believed to dehydrate and air the walls. To increase the porosity and hygroscopicity of such mortars, charcoal pieces and brick powder were fre- quently added. It must be assumed that no “scrap” material, left on the construction site, was wasted. Charcoal was obtained after burn- ing lime and firing brick in clamp kilns, while breakages and brick scraps were ground and used for binding mortar as filler mixture. There occurred also tinted mortars, where the proper colour tinge was achieved by the use of appropriate fillers, e.g. ochre from the colour of fossil sand, pink from the colour of brick pow- der or gray from charcoal. Joints between adjacent bricks were fully or partially filled with binding mortar by a builder’s assistant called “bricklayer’s mate”. The joints were modelled to a suitable shape in two ways: either by smoothing or forming of the excess mortar used for building, or by adding specially prepared mortar and forming it in the joint with an appropriate tool – a spatula, joint template or an “iron” (a historical name). Dur- ing the medieval period, the most frequently used was one-sided or two-sided diagonal joint- ing. In the centuries to come, joints were more decoratively modelled in the form of a roll, tape or a trim. Porous mortars in joints were meant to help quick evaporation and airing the walls from construction water or precipitation, and convex joints allowed for efficient drainage of rainwater from the elevation surface. Process- ing of joints also contributed to obtaining es- thetic chiaroscuro effects and emphasising the geometric rhythm of horizontal and vertical joints.
5. Brickmakers
It is not really known who built churches during the Romanesque period or how the building site was organised. The first bricks may have been fired by potters gathered round monasteries. A Romanesque architect was also usually a cler- gyman, and in the 13th century the early Gothic forms in Poland were introduced by monastic work-
szedá juĪ daleko od stylu poprzedniego. Inne teĪ Ğrodowiska go teraz wytwarzaáy i rozpowszech- niaáy. Produkcja budowlana zaleĪaáa teraz jedy- nie od pieniądza, a paĔstwo i miasta zaczĊáy przyümiewaü mecenat koĞcielny. Zarówno pro- jektowanie budynków, jak i ich wykonawstwo przechodziáo w rĊce fachowców Ğwieckich. Po- zbawieni dyscypliny zakonnej, organizowali siĊ oni w tzw. strzechy, a nieco póĨniej w cechy, zrzeszające murarzy, kamieniarzy, cieĞli, w tym równieĪ cegielników pracujących pod kierunkiem gáównego mistrza, w pewnym sensie odpowiedni- ka dzisiejszego architekta. Byli to ludzie „wolni” rozmaitych narodowoĞci i Ğrodowisk, którzy od- bywali czĊsto dalekie wĊdrówki, przyjmując cza- sowo prace przy róĪnych budowach. Cegielnicy szukali pokáadów gliny i moĪliwie blisko posado- wienia budowli stawiali piece mielerzowe lub po- lowe. LiczebnoĞü strzech kaĪdorazowo dostoso- wywaáa siĊ do skali przedsiĊwziĊcia. Strzechy sáu- Īyáy przede wszystkim koĞcioáom, monarchii i gmi- nie miejskiej – gáównym podporom ówczesnego Ğwiata feudalnego. Same jednak, jak kaĪda grupa zawodowa, miaáy okreĞlone miejsce i zajmowaáy pozycjĊ wyjątkową. Byáy instytucją samodzielną o wáasnych prawach i tradycjach, nieprzypisaną czĊsto do jakiejkolwiek miejscowoĞci, ani kraju i egzystującą poza organizacją spoáeczną i paĔ- stwową. Np. analiza motywów zdobiących koĞcióá Ğw. Jakuba w Sandomierzu skáania do przypusz- czeĔ, Īe byá on wykonany przez cegielników przybyáych bezpoĞrednio z Lombardii. Byü moĪe to ich imiona Joannes, Nicolaus i Daniel widnie- ją na ceramicznych elementach sandomierskiej Ğwiątyni [5]. Najstarszy znak ceglarski pochodzi z XII- -wiecznej oábiĔskiej cegáy páytowej. Znak ten, uáoĪony z dwu prostopadle ustawionych klinów moĪe identyfikowaü warsztat lub mistrza. Nie moĪna teĪ wykluczyü liternictwa cyrylicy, co Ğwiadczyáoby o cegielniku przybyáym zza wschod- nich granic^9 [4]. Znaki ceglarskie, stemple, zna- ki wytwórcy i znaki wáaĞciciela cegielni mogą Ğwiadczyü o wielkiej randze i znaczeniu cegiel- nika w caáej spoáecznoĞci wykonawców budo- wy. Oznaczanie cegieá utrzymywaáo siĊ od Ğre- dniowiecza poprzez renesans i trwa nieprzerwa- nie do naszych czasów. Co zastanawiające, budowniczowie na ogóá nie firmowali podpisem swoich dzieá. W rzadkich przypadkach, gdy podpis istnieje i odczytujemy imiĊ z napisem me fecit, nie wiemy czy oznacza to wykonaá czy zleciá wykonaü. Czasem w dokumen- tach czytamy magister operis, mistrz robót. Kto to jest? Budowniczy, który jest wykonawcą, czy moĪe
shops. It was the 14th^ century Gothic which left the previous style far behind, and was produced and popularized by other groups. Building production depended then on money only, so the state and cities began to outshine the church patronage. Both de- signing and construction of buildings was transferred into the hands of lay professionals. Deprived of mo- nastic discipline, they formed the so called confra- ternities, which were later transformed into guilds, organisations of builders, stone-masons, carpenters, and including brickmakers working under the super- vision of the master who was in a way an equivalent of the present-day architect. They were “free” people representing various nationalities and social status, who often undertook long journeys and accepted temporary work on various construction sites. Brick- makers sought for clay deposits and built clamp kilns or field kilns as close to the building site as possible. The number of confraternities adjusted each time to the scale of the enterprise. Primarily confraternities served the church, monarchy and town communities – the basic pillars of the then feudal world. By themselves, however, as every professional group, they had a definite place in the hierarchy although their position was unique. They were independent institutions with their own laws and traditions, not ascribed to any town or country, and existing outside the community or state struc- ture. For instance, the analysis of motifs decorating the church of St. James in Sandomierz allows for assuming that it may have been built by brickmakers who had arrived directly from Lombardy. May be those are their names: Joannes, Nicolaus and Daniel visible on the ceramic elements of the Sandomierz church [5]. The oldest brickmaker’s mark was found on the 12 th^ century slab brick in Oábin. The sign made of two perpendicular wedges could identify the work- shop of the master. The possibility of Cyrillic alpha- bet used cannot be excluded either, which would suggest a brickmaker arriving from beyond the east- ern frontier^9 [4]. Brickmaker’s marks, stamps, manu- facturer’s marks and the brickyard owner’s marks could confirm the high rank and importance of the brickmakers in the whole community of construction workers. The tradition of marking bricks has been maintained since the medieval period, throughout the Renaissance until the modern times. What is surprising, is the fact that builders did not usually sign their works. In those rare cases when the signature exists and we can actually read the name with the inscription me fecit, we do not know whether it means made it or had it made. Sometimes we can read in the documents magister operis, work master. Who was he? Was he the builder
