Absolutyzm oświecony. Rządy Marii Teresy i Józefa II, Egzaminy z Historia

Pobierz Absolutyzm oświecony. Rządy Marii Teresy i Józefa II i więcej Egzaminy w PDF z Historia tylko na Docsity!

Absolutyzm oświecony. Rządy Marii Teresy i Józefa II

Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Patent znoszący pańszczyznę z 1781 r., tłum. Dorota Wiśniewska, na podstawie: German History in Documents and Images. Źródło: Patent tolerancyjny Józefa II z 1781 r., [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1999, s. 392–393.

Maria Teresa objęła rządy w monarchii Habsburgów w 1740 r., po tym, jak niespodziewanie umarł Karol VI, jej ojciec. Zawsze była trzymana z dala od spraw państwowych, a teraz miała rządzić rozległym, zróżnicowanym pod względem językowym i etnicznym mocarstwem. Na domiar złego kilka europejskich państw podważyło jej prawa do tronu, co doprowadziło do wybuchu wojny. Maria Teresa utrzymała władzę, ale zapłaciła wysoką cenę – musiała oddać królowi pruskiemu Śląsk. Nigdy nie pogodziła się ze stratą, dlatego przystąpiła do gruntownej reformy państwa, licząc na odbudowę swojej pozycji w kraju i w Europie oraz odzyskanie utraconej prowincji. Działania te podejmował wspólnie z nią, a następnie kontynuował samodzielnie jej najstarszy syn, Józef II.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Marn van Meytens, Maria Teresa Habsburg z rodziną, obraz z roku 1754. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Absolutyzm oświecony. Rządy Marii Teresy i Józefa II

Przeczytaj

Kryzys dynastyczny

Karol VI do końca życia wierzył, że Bóg obdarzy go męskim potomkiem, który tak jak on zostanie cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Domu Niemieckiego, I Rzeszy Niemieckiej, i obejmie po nim rządy w monarchii Habsburgów, w skład której wchodziły: posiadłości austriackie, Czechy, Węgry, Niderlandy Austriackie (dziś Belgia i Luksemburg) oraz część Włoch. Z przezorności jednak już w 1713 r. wydał tzw. sankcję pragmatyczną, która zakładała, że wszystkie kraje znajdujące się we władaniu Habsburgów stanowić będą niepodzielną całość, dziedziczoną w pierwszej kolejności przez męskich potomków, a na wypadek ich braku także przez żeńską linię dynastii. Cesarz zadbał, żeby większość europejskich państw oficjalnie uznała ważność dokumentu. Na przykład aby przekonać Francję, doprowadził do małżeństwa swojej córki Marii Teresy z księciem Franciszkiem I Lotaryńskim i wymusił na nim zrzeczenie się jego praw do Lotaryngii na rzecz Stanisława Leszczyńskiego w zamian za francuską dotąd Toskanię. „Transakcja” ta była korzystna dla Francji, ponieważ bezpośrednio z nią granicząca Lotaryngia miała stać się jej integralną częścią po śmierci Leszczyńskiego. Niemniej wysiłki te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i zaraz po śmierci Karola VI doszło do poważnego kryzysu dynastycznego. Książęta Rzeszy niemieckiej zawiązali koalicję przeciwko Marii Teresie i zakwestionowali jej prawa do sukcesji po ojcu, wysuwając własne roszczenia do ziem znajdujących się pod panowaniem Habsburgów. Do tej grupy, w której znalazły się m.in. Saksonia i Bawaria, dołączyła Francja.

Przeanalizuj drzewo genealogiczne i odpowiedz na pytanie. Ile dzieci mieli Maria Teresa i Franciszek I Lotaryński? Które z nich zasiadło na tronie albo poślubiło członka innego europejskiego rodu królewskiego? Źródło: Contentplus.pl na podstawie "Maria Teresa Habsburg" Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Posiadłości Habsburgów za czasów panowania Marii Teresy. Źródło: Contentplus sp. z o. o. na podstawie, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Za Marią Teresą wstawił się wtedy Fryderyk II, król Prus, proponując jej pomoc w zamian za przekazanie mu Śląska. Przejęcie gęsto zaludnionego, zurbanizowanego i dobrze rozwiniętego gospodarczo terytorium przyniosłoby Hohenzollernom dominującą pozycję w Rzeszy, dlatego Maria Teresa odmówiła królowi pruskiemu, który w odpowiedzi wprowadził wojska do prowincji śląskiej i sprzymierzył się z przeciwnikami Austrii: Francją, Hiszpanią, elektoratami Bawarii i Saksonii oraz Królestwem Neapolu. Tak doszło do wybuchu wojny o sukcesję austriacką, która trwała osiem lat (1740–1748). Po stronie Austrii opowiedzieli się władcy Wielkiej Brytanii, Holandii, Sardynii i Rosji. W 1744 r. na stronę Habsburgów przeszła Saksonia.

Odwrócenie przymierzy i „cud domu brandenburskiego”

Na mocy postanowień pokoju w Akwizgranie (1748 r.), kończącego wojnę o sukcesję austriacką, Maria Teresa zachowała władzę, musiała jednak oddać Prusom Śląsk. Wzrost znaczenia państwa Fryderyka II, który na dodatek zawarł sojusz z Anglią, mocno niepokoił nie tylko Austrię, ale też Francję, Szwecję i Rosję. Zwalczające się dotąd mocarstwa zawiązały porozumienie – nastąpiło tzw. odwrócenie przymierzy. W obawie przed atakiem Fryderyk II przystąpił do ofensywy jako pierwszy i zajął Saksonię, rozpocząwszy kolejną wojnę, która z czasem przybrała charakter globalny (walki toczyły się w Europie, Ameryce Północnej, Indiach i na wyspach karaibskich), a do historii przeszła pod nazwą wojny siedmioletniej (1756‐1763). W 1760 r. król pruski znalazł się w tragicznym położeniu. Wojska rosyjskie zajęły Królestwo Pruskie i dotarły do Berlina. Przed ostateczną klęską Fryderyka II uchroniła niespodziewana śmierć jego zajadłej przeciwniczki, carycy Elżbiety Romanowej. W Rosji rządy objął car Piotr III (początek panowania: 1762 r.), który będąc wielkim zwolennikiem króla pruskiego, wycofał się z wojny (stąd historycy często mówią o „cudzie domu brandenburskiego”). Konflikt w Europie zakończył pokój podpisany w Hubertusburgu (Saksonia) w 1763 r. Co prawda przywrócił on stan sprzed wybuchu wojny, jeśli chodzi o granice (Prusy zachowały Śląsk), jednak kluczowymi graczami w Europie stały się Prusy i Rosja. Status imperium kolonialnego straciła natomiast Francja, która oddała większość zamorskich posiadłości Wielkiej Brytanii.

Kolumna morowa na placu Graben w Wiedniu, widok współczesny. Źródło: Fot. Jebulon, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa przedstawiająca uczestników wojny siedmioletniej (1756–1763). Rzeczpospolita formalnie nie wzięła udziału w tym konflikcie, ale odczuła jego skutki. Jakie były bezpośrednie konsekwencje wojny siedmioletniej dla Polski? Źródło: Contentplus sp. z o. o. na podstawie, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Porażki motorem zmian

Wobec rosnącego znaczenia Prus i Rosji Maria Teresa przystąpiła do szeregu reform, które jej zdaniem miały uchronić Austrię przed utratą (wciąż ważnej) pozycji w Europie, a w przyszłości pozwolić odzyskać Śląsk. W pierwszej kolejności cesarzowa scentralizowała administrację państwową, już w 1749 r. odrębne kancelarie dla Austrii i Czech zastąpiły wspólne dla obu krajów urzędy. Dodatkowo władczyni powołała ministerstwa odpowiadające za politykę zagraniczną, wewnętrzną, skarbową i wojskową. W 1760 r. powstała pełniąca funkcję ciała doradczego przy dworze Rada Państwa, której przewodniczył kanclerz. Maria Teresa dbała o dobór lojalnych i wysoko wykwalifikowanych doradców. Jednym z najważniejszych był kanclerz Wenzel Anton von Kaunitz. Ceniła też wsparcie męża, cesarza Franciszka, którego śmierć w 1765 r. była dla niej wielkim ciosem.

Marn van Meytens, Ceremonia koronacji Józefa II na króla rzymskiego, po 1764 r. Zauważ, że na obrazie nie ma kobiet. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Osobisty herb Józefa II (po lewej) i cesarski (po prawej). Źródło: Odejea, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Współpraca matki i syna układała się różnie. Łączyło ich podejście do spraw gospodarczych. Oboje byli zwolennikami merkantylizmu, zakładającego pobudzenie rodzimych wytwórczości i konsumpcji. Austria ograniczyła import, nakładając wysokie cła na towary sprowadzane do kraju (co skutkowało wzrostem ich cen) lub całkowicie zakazując ich sprowadzania, i zniosła wszelkie opłaty pobierane wewnątrz kraju (przez co

ceny produktów rodzimych spadły). W przypadku gdy manufaktury wyprodukowały więcej dóbr, niż mogły sprzedać, nadwyżki trafiały na eksport. Pod koniec lat 60. dwór wiedeński przystąpił do stopniowego ograniczania wymiaru pańszczyzny i zakazał rugowania chłopów z ziemi, jednak reformy te napotkały spory opór ze strony szlachty. W okresie współrządów Marii Teresy i Józefa II powstał też Fundusz Edukacyjny, a jego budżet zasilił majątek skonfiskowany jezuitom w 1773 r. Nadzór nad szkolnictwem objęła Nadworna Komisja Edukacyjna, która rozbudowywała sieć szkół parafialnych (podstawowych) i koordynowała prace nad nowymi podręcznikami. Pod koniec życia Marii Teresy, w 1776 r., wszedł w życie zakaz stosowania tortur, a osoby skazane na śmierć coraz częściej mogły liczyć na ułaskawienie. Tymczasem dla Józefa II matka była zbyt konserwatywna, a dla Marii Teresy syn zbyt postępowy. Cesarzowa opowiedziała się za opodatkowaniem duchowieństwa (później niż szlachty), a w 1769 r. za skasowaniem pierwszych zakonów kontemplacyjnych (zajmujących się modlitwą i kontemplacją Boga), jednak była przeciwna wprowadzeniu tolerancji religijnej, obawiając się odpływu wiernych z Kościoła rzymskokatolickiego i negatywnej reakcji papieża. Z wiekiem coraz więcej czasu spędzała na modlitwie i stawała się coraz bardziej zachowawcza w kwestiach obyczajowości. Powołała np. Komisję Cnoty, której głównym zadaniem było przeciwdziałanie prostytucji oraz walka z homoseksualizmem, związkami pozamałżeńskimi i cudzołóstwem. Komisja współpracowała z policją, a jej agenci śledzili kobiety i mężczyzn o złej reputacji. Mogli oni wtargnąć na bankiet, do kawiarni czy klubu, a nawet przerwać spotkanie w domu prywatnym w celu aresztowania osób, które były podejrzane o łamanie norm społecznych. Zwykle osoby te były karane chłostą lub wygnaniem. Zdarzało się, że otrzymywały wyrok śmierci.

Kwesa chłopska

Różnice ideologiczne między Marią Teresą a Józefem II hamowały reformatorskie plany cesarza. Ten niezwykle pracowity i pragmatyczny władca, mógł przystąpić do realizacji większości swoich pomysłów dopiero po śmierci matki. W ciągu 10 lat samodzielnych rządów wydał kilka tysięcy dekretów, które drobiazgowo regulowały różne, niekiedy nawet drobne kwestie. Na przykład jeden z nich ustanowił obowiązek wyprowadzania psa na smyczy. Za jedną z najważniejszych reform Józefa II badacze uznają zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w 1781 r. Cesarz nadał ludności wiejskiej wolność osobistą i wziął ją pod opiekę państwa. Odtąd chłopi mogli się zwrócić ze skargą na swoich panów do sądów nadwornych i swobodnie przenosić się z miejsca na miejsce. Oznaczało to, że chłop mógł się osiedlić w mieście lub przenieść się do innej wioski, w której znalazł lepsze warunki do gospodarowania. Późniejsze regulacje ograniczyły również okres odrabiania pańszczyzny do trzech dni w tygodniu i rekomendowały jej zamianę na czynsz, jednak przez długi czas w większości miejsc dalej praktykowana była pańszczyzna.

korespondencji z kurią rzymską bez jego zgody. Wydał rozporządzenia dokładnie określające sposób organizacji parafii, a nawet przebieg nabożeństw. Ponadto w 1781 r. ogłosił patent tolerancyjny, na mocy którego wyznawcy innych religii niż katolicyzm otrzymali swobodę kultu. Nie dotyczył on żydów, ale na mocy innej decyzji również i ich położenie uległo poprawie: mogli podejmować studia uniwersyteckie i wykonywać zawody zastrzeżone dotąd dla chrześcijan. Józef II dokończył też likwidację zakonów kontemplacyjnych (np. cystersów czy karmelitów). Uważał, że nie przynosiły one żadnych korzyści społeczeństwu, dlatego w 1782 r. bez wahania wydał dekret o ich kasacie. Oszczędził jedynie zgromadzenia zajmujące się edukacją i prowadzeniem szpitali. Majątki ponad 700 klasztorów, w tym jezuickich (skasowanych przez papieża Klemensa XIV w 1773 r.), zostały przeznaczone na utrzymanie seminariów duchownych, budowę nowych kościołów parafialnych, szpitali i szkół oraz zasiliły fundusz religijny, z którego duchowni dostawali wynagrodzenie za nauczanie w szkołach parafialnych. Reformy Józefa II zaniepokoiły papieża, który pragnąc je zatrzymać, przyjechał w marcu 1782 r. do Wiednia. Pius VI został przyjęty na dworze z największymi honorami i odprawił mszę wielkanocną w katedrze św. Stefana, która przyciągnęła tłumy. Potwierdził tym samym swój autorytet i ważną pozycję w społeczeństwie, jednak nie udało mu się skłonić cesarza do zmiany polityki względem Kościoła.

Rycina przedstawiająca powitanie papieża Piusa VI przez Józefa II na przedmieściach Wiednia w marcu 1782 r. Co o relacjach papieża i cesarza mówi sposób ich przedstawienia (mowa ciała)? Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Józef II był zapalonym reformatorem i nie rozumiał przywiązania swoich poddanych do tradycji i kultur lokalnych. Uwidoczniło się to przy okazji reform dotyczących stosunków na wsi oraz relacji państwo–Kościół, jak również w innych sprawach. Nie wszędzie likwidacja narodowych praw i odrębności oraz dążenie do jak największej centralizacji aparatu

państwowego spotykały się z aprobatą. Na przykład tzw. dekret językowy, ustanawiający język niemiecki językiem urzędowym, elity węgierskie odebrały jako zamach na ich autonomię. Świadom negatywnych opinii poddanych, na łożu śmierci Józef II powiedział podobno: „Moją jedyną troską jest to, że po tylu moich wysiłkach zostawiam niewielu szczęśliwych, a tylu niewdzięczników”.

Absolutyzm oświecony

XIX‐wieczni historycy nazwali styl rządów Marii Teresy i Józefa II (a także takich władców jak Fryderyk II, Katarzyna II czy Gustaw III) absolutyzmem oświeconym. „Filozofowie na tronach” przedstawiali się jako przyjaciele uczonych, reformatorzy mogący zmieniać swoje państwa zgodnie z oświeceniowymi hasłami dzięki absolutnej władzy powierzonej im przez lud (w myśl teorii umowy społecznej).

Z pewnością do pewnego stopnia „oświeceni despoci”, jak często nazywają ich historycy, byli zafascynowani nowymi ideami i zmiany wprowadzali z myślą o dobrobycie mieszkańców. Niemniej naiwnym byłoby twierdzenie, że ich główną motywacją była wiara w zmianę świata na lepsze. Dobrze rozwinięte i sprawnie zarządzane państwo miało służyć umacnianiu ich władzy, rozbudowie wiernej im administracji państwowej i armii, a reformy gospodarcze zapewnić większe wpływy do budżetu. W ich krajach obowiązywała cenzura, a policja szpiegowała i donosiła ministrowi spraw wewnętrznych, o czym ludzie rozmawiali w przestrzeni publicznej (w parkach, kawiarniach, operze itd.) i wybranych domach prywatnych. Absolutyzm oświecony ograniczał przywileje stanowe, jednak nie przyniósł radykalnych zmian. Mowy być nie mogło o prawach obywatelskich i włączeniu poszczególnych przedstawicieli stanów do życia publicznego. Chłopi i mieszczanie (oprócz nielicznych wyjątków) nie mieli wpływu na rządy ani większych szans na awans społeczny. Nie pełnili ważnych urzędów i nie awansowali na stopnie oficerskie w armii – władca absolutny miał być bowiem dobrym ojcem, „pierwszym sługą państwa”, wobec którego obowiązywało pełne posłuszeństwo. Dobrze wiedział, co jest najlepsze dla jego poddanych w myśl zasady „wszystko dla ludu, nic poprzez lud”.

Pomnik Józefa II w Uničovie w Czechach, widok współczesny. Zwróć uwagę na zwój papieru, który władca trzyma w lewej dłoni. Najpewniej jest to jeden z ok. 6 tys. dekretów wydanych przez monarchę. W ten sposób autor utrwalił wizerunek cesarza jako zapalonego reformatora. Źródło: Fot. Michal Maňas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

(z łac. successio – następstwo) dziedziczenie po zmarłym praw do tronu (ale również majątku)

umowa społeczna

nazwa teorii wyjaśniającej źródło pochodzenia władzy państwowej; w oświeceniu odrzucono jej nadnaturalne, boskie pochodzenie i przyjęto, że każda władza wywodzi się z umowy zawartej między władcą a społeczeństwem

zakon jezuitów, jezuici

Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu); katolicki zakon męski, założony w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; celem Towarzystwa było wspieranie Kościoła rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi a jezuitami papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w. przez papieża Piusa VII

józefinizm

reforma Kościoła katolickiego w Austrii, przeprowadzona przez cesarza Józefa II. Jej celem było podporządkowanie Kościoła państwu.

patent tolerancyjny

akt prawny gwarantujący swobodę praktykowania wszelkich kultów religijnych

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (I Rzesza Niemiecka, Stara Rzesza)

określenie stosowane w odniesieniu do państwa stanowiącego kontynuację cesarstwa zachodniorzymskiego. Powstało w 962 r., kiedy cesarzem został książę Saksonii i król niemiecki Otton I, a jego upadek nastąpił w roku 1806, wraz z zrzeczeniem się przez cesarza Franciszka II godności cesarza rzymskiego na polecenie Francuzów, którzy pod wodzą Napoleona zwyciężyli w bitwie pod Austerlitz.

Słowa kluczowe

absolutyzm oświecony, Józef II, Maria Teresa, monarchia Habsburgów

Bibliografia

Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991.

S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998.

H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Połącz wydarzenia z odpowiednimi datami.

1795 uchwalenie Konstytucji 3 maja

1740 I rozbiór Polski

bezpotomna śmierć Karola VI Habsburga i początek wojny o sukcesję austriacką

pokój w Akwizgranie; Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus

1773 zniesienie poddaństwa chłopów i ogłoszenie tolerancji religijnej

1781 II rozbiór Polski

śmierć cesarza Franciszka Stefana; początek wspólnych rządów Marii Teresy i Józefa II

początek samodzielnych rządów Józefa II

1793 kasata zakonów kontemplacyjnych

1791 śmierć Józefa II i objęcie władzy przezjego brata, Leopolda II

kasata zakonu jezuitów i powołanie Funduszu Edukacyjnego

1782 III rozbiór Polski

1776 zakaz stosowania tortur