Administracja publiczna w Niemczech wobec problemu ..., Streszczenia z Administracja

Pobierz Administracja publiczna w Niemczech wobec problemu ... i więcej Streszczenia w PDF z Administracja tylko na Docsity!

Dr hab. Piotr Dobosz Uniwersytet Jagielloński

Administracja publiczna w Niemczech wobec

problemu restytucji dóbr kultury – problemy

prawne i etyczne

Abstrakt W opracowaniu zaprezentowane zostały aktualne problemy restytucji dóbr kultury zrabowanych przez Niemcy hitlerowskie w czasie drugiej wojny światowej. Rozważania obejmują charakterystykę aspektów prawnych i etycznych. Zaprezentowane zostały również funkcje organów w Niemczech w zakresie restytucji mienia zrabowanego przez hitlerowców.

Słowa kluczowe restytucja, ochrona zabytków w Niemczech i w Polsce, zabytek, dziedzictwo, dziedzictwo kulturowe, dzieła sztuki, ochrona, ochrona zabytków, prawo, status prawny, kraj związkowy, Stała Konferencja Ministrów Kultury Krajów Związkowych w Republice Federalnej Niemiec, Komisja Konsultacyjna do spraw związanych ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku prześladowań przez narodo- wych socjalistów/nazistów, w szczególności będących własnością Żydów, Fundacja Niemieckie Cen- trum Zaginionych Dóbr Kultury z siedzibą w Magdeburgu

Tytułem wstępu

Niemcy hitlerowskie ponoszą odpowiedzialność za dokonane w czasie drugiej wojny światowej – w trudnej do wyobrażenia skali – zniszczenia dziedzictwa kulturo- wego wielu państw i narodów. Niemcy dokonały również w okresie wywołanej przez to państwo grabieży dziedzictwa kulturowego w tych państwach, które stały się podmio- tem nazistowskiej agresji i okupacji.

1. Rola administracji publicznej w przezwyciężaniu skutków

grabieży hitlerowskiej dziedzictwa kulturowego

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Niemcy przystąpiły do stopniowego zwrotu zagrabionego majątku. W szczególności działania te objęły zwrot mienia żydow- skiego. W ostatnich latach^1 szczególną rolę odgrywa tutaj Stała Konferencja Ministrów Kultury (poprzednio ministrów wyznań) Krajów Związkowych/Landów w Republice Federalnej Niemiec (Ständige Konferenz der Kultusminister der Länder in der Bundes-

(^1) Zob.: P. Dobosz, Systemy prawne ochrony zabytków z perspektywy teorii prawa administracyjnego , Kraków 2015, s. 126‒133, 171‒173.

Piotr Dobosz

republik Deutschland – KMK 2 ). Jest to organ kolegialny administracji publicznej, będą- cy instrumentem strukturalno-organizacyjnym dobrowolnej współpracy krajów związ- kowych w zakresie problematyki polityki kulturalnej o znaczeniu ponadregionalnym^3. Celem jest wypracowywanie zgodnego stanowiska w danej kwestii i wspólna reprezen- tacja zdefiniowanego przejawu interesu publicznego. Stała Konferencja Ministrów Kul- tury Krajów Związkowych w Republice Federalnej Niemiec utrzymuje również relacje partnerskie z organami federalnymi, samorządowymi i innymi podmiotami działającymi w zakresie ochrony zabytków^4. Nie mniej znamienną rolę odgrywa także Komisja Konsultacyjna do spraw związa- nych ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku prześladowań przez narodowych socjalistów/nazistów, w szczególności będących własnością Żydów, określana także jako: Komisja Konsultacyjna w związku ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wy- niku prześladowań przez narodowych socjalistów, w szczególności będących własno- ścią Żydów lub Komisja Doradcza [Opinidawcza] do spraw związanych ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych/odebranych w trakcie prześladowań nazistowskich, w szcze- gólności będących własnością Żydów (także: „zwłaszcza z mienia żydowskiego”) ( Be- ratende Kommission im Zusammenhang mit der Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturguts, insbesondere aus jüdischem Besitz ). Komisja ta jest znana rów- nież jako tzw. Limbach-Kommission , gdyż potocznie nazywana jest w taki sposób od nazwiska przewodniczącej tej Komisji.

2. Uchwała i suplement Stałej Konferencji Ministrów Kultury

odnoszące się do problematyki przemieszczania dóbr kultury

utraconych w związku z drugą wojną światową (1996, 2003 r.)

W dniu 12 kwietnia 1996 r. została podjęta Uchwała Stałej Konferencji Ministrów Kultury, stanowiąca Wspólne Stanowisko/Oświadczenie Krajów Związkowych w kwe- stii dóbr kultury przemieszczonych w warunkach wojennych/w czasie wojny ( Gemein- same Länderposition zur Frage der kriegsbedingt verlagerten Kulturgüter – Beschluss der Kultusministerkonferenz vom 12.4.1996^5 ). W kwestii wynikającej ze związkowego charakteru Republiki Federalnej Niemiec, strategii niemieckiej w zakresie restytucji za- grabionych dóbr kultury w trakcie drugiej wojny światowej stwierdzono, że: „Zagadnie-

(^2) Dalej także jako: Stała Komisja Ministrów Kultury. (^3) P.M. Jagłowski, Niemcy: System ochrony zabytków archeologicznych , [w:] Z. Kobyliński (red.), Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie , Warszawa 1998, s. 240. (^4) Ibidem. (^5) http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/veroeffentlichungen_beschluesse/1996/1996_04_12- Laender-kriegsbedingt-verlagerte-Kulturgueter.pdf [dostęp: 22.4.2016].

Piotr Dobosz

żenia trudnego dziedzictwa historycznego i stałaby się działaniem przykładowym dla nowego etapu stosunków z tymi państwami. Pierwsze wspólne projekty mogłyby mały- mi krokami doprowadzić do ukazania całego spektrum możliwości. Ze względów cza- sowych celem nadrzędnym musi być zabezpieczenie i udostępnienie na miejscu dóbr kultury w celu zapobieżenia sytuacji, w której dobra te po raz drugi – i ostatni – uległyby utracie. Temat dóbr kultury przemieszczonych w wyniku II wojny światowej musi być odpowiednio postrzegany jako centralny temat zagranicznej polityki kulturalnej”^7. W kontekście wojennych strat niemieckich dóbr kultury zasygnalizowano zróżni- cowane okoliczności działań, które w odniesieniu do Rosji, Polski, Ukrainy etc. powin- ny być brane pod uwagę. W przywoływanym dokumencie stwierdzono w tym zakresie: „Landom uczestniczącym w bilateralnych umowach o wymianie kulturalnej przypada w tej sytuacji ważna rola. W odniesieniu dookreślonych państw i zagadnień landy po- winny zapewnić sobie w odpowiednim zakresie wsparcie – uwzględnić należy różne uwarunkowania, specyficzne dla poszczególnych państw – w Rosji, Polsce, na Ukrainie itd. – w 50 lat po zakończeniu wojny zakończenie w zadowalającej formie dokumento- wania strat dóbr kultury poniesionych przez Niemcy federalne leży w interesie właści- wych instytucji, landów i Federacji”. W suplemencie/uzupełnieniu uchwały dokonanym przez Stałą Konferencję Mini- strów Kultury w dniu 8 maja 2003 r. [Uzupełnienie stanowiska landów wobec dóbr kul- tury przemieszczonych w wyniku II wojny światowej (uchwała Konferencji Ministrów Kultury z 08.05.2003 r.)] ( Ergänzung der Länder position zur Frage der kriegsbedingt verlagerten Kulturgüter – Beschluss der Kultusministerkonferenz vom 08.05.2003^8 ) od- niesiono się do dotychczasowej praktyki rozwiązywania problemów powrotu dóbr kul- tury, wskazując na konieczność zintensyfikowania skoordynowanej współpracy pomię- dzy zainteresowanymi podmiotami publicznymi. W dokumencie podkreślono, że kraje związkowe potwierdziły swoją gotowość zwrotu będących w ich posiadaniu dóbr kultu- ry nielegalnie przemieszczonych w trakcie wojny. Przywoływany dokument został opublikowany przez Sekretariat Stałej Konferen- cji: „Konferencja Ministrów Kultury stwierdza, co następuje: – wspólne stanowisko lan- dów w odniesieniu do sprawy dóbr kultury przemieszczonych w wyniku II wojny świa- towej z dnia 12 kwietnia 1996 r. stanowi podstawę do dalszych działań, – wspólne stanowisko landów wskutek polityki rządu federalnego mogło zostać wykorzystane tyl- ko częściowo, a negocjacje w sprawie sprowadzenia z powrotem [dóbr kultury] nie do- prowadziły do podjęcia finalnych ustaleń, – Federacja powinna w większej mierze niż

(^7) Ibidem. (^8) http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/veroeffentlichungen_beschluesse/2003/2003_05_08_ Kulturgutschutz_Laenderposition.pdf [dostęp: 22.4.2016].

Administracja publiczna w Niemczech wobec problemu restytucji dóbr kultury – problemy prawne i etyczne

dotychczas uwzględniać konieczność ścisłego uzgadniania działań z landami lub właści- wymi pełnomocnikami landów, oraz zainteresowanymi gminami, – fakt, że Federacja od pewnego czasu uczestniczy w porozumieniu między podmiotami administracyjnymi w ramach Federacji w sprawie utworzenia Komitetu Koordynacyjnego ds. utraty dóbr kultury wywołał bardzo pozytywny oddźwięk, tak więc [Konferencja Ministrów Kultu- ry – przyp. P.D.] zwraca się do Federacji z prośbą o dalszą poprawę przyszłej współpra- cy, zarówno poprzez uwzględnianie wyników działań komitetu koordynacyjnego pod- czas negocjacji dotyczących sprowadzenia z powrotem [dóbr kultury – przyp. P.D.], jak również poprzez konieczne uzgadnianie zadań. Wobec powyższych faktów landy popie- rają wszelkie konstruktywne kroki, które mogą się przyczynić do stworzenia odpowied- niego klimatu wzajemnego zaufania przy negocjacjach dotyczących sprowadzenia z po- wrotem [dóbr kultury – przyp. P.D.] [...] – landy ponownie deklarują gotowość zwrotu dóbr kultury przemieszczonych w wyniku II wojny światowej, które niezgodnie z pra- wem znajdują się w ich posiadaniu, – landy stanowczo opowiadają się za tym, aby nie- mieckie stanowisko na gruncie prawa międzynarodowego jak najszybciej mogło zostać potwierdzone zwrotem dóbr kultury przemieszczonych bez wątpienia w wyniku II woj- ny światowej, – wyraża się oczekiwanie, że możliwe okaże się podjęcie przez landy w częściowym zakresie – w porozumieniu z Federacją – bilateralnych regionalnych ne- gocjacji w sprawie dóbr kultury przemieszczonych w wyniku II wojny światowej”^9. Członkowie Stałej Konferencji Ministrów Kultury mają świadomość, że po „opty- mistycznym początku negocjacji” 10 , zwłaszcza z głównymi partnerami pertraktacji, czy- li z Rosją i Polską, rozmowy w sprawie przemieszczenia dóbr kultury, wobec których Niemcy formułują żądania, nie będzie łatwe (sprawa tzw. Berlinki, czyli znajdujących się Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie 300 tys. przedmiotów ze zbiorów Pruskiej Bi- blioteki Państwowej^11 494 i tzw. Kolekcji Göringa („patronat honorowy”), czyli znajdu- jące się w Muzeum Lotnictwa Polskiego samoloty pochodzące z dawnych zbiorów Lu- ftfahrt-Sammlung in Berlin – ówczesny właściciel kolekcji: Berliner Flughafen Gesellschaft^12. Zdano sobie sprawę z tego, że na problematykę restytucyjną nakładają się

(^9) Ibidem. (^10) https://www.kmk.org/themen/kultur/raub-und-beutekunst.html [dostęp: 22.4.2016]. (^11) Zob. np. rozważania na marginesie spełnionego później roszczenia polskiego o zwrot obrazu wenec- kiego malarza F. Guardiego z XVIII wieku „Schody pałacowe”, zrabowanego z warszawskiego Mu- zeum Narodowego: N. Kuhn, Nazi-Raubkunst. Das Bild, das die Deutschen nicht freigeben, „Tages- spiegel“, 17.1.2014, http://www.tagesspiegel.de/kultur/nazi-raubkunst-das-bild-das-die-deutschen- nicht-freigeben/9350370.html [dostęp: 22.4.2016]. W artykule wskazano na rozbieżność dwóch stanowisk prawnych. Niemcy wysuwają bowiem roszczenia odnośnie do dóbr kultury przemieszczo- nych ze względu na działania wojenne, natomiast Polska uważa, że stała się właścicielem tych dóbr w wyniku wytyczenia nowych granic międzypaństwowych. (^12) Pertraktacje polsko-niemieckie zostały zawieszone w 2006 r. Zob.: Ch. Tilmann, Deutschland-Polen Streit um eine Luftfahrt-Sammlung , „Tagesspiegel“, 21.9.2010, http://www.tagesspiegel.de/politik/ deutschland-polen-streit-um-eine-luftfahrt-sammlung/1938210.html [dostęp: 22.4.2016].

Administracja publiczna w Niemczech wobec problemu restytucji dóbr kultury – problemy prawne i etyczne

4. Uzgodnienia (umowa) między Federacją, krajami związkowymi

i ogólnokrajowymi stowarzyszeniami komunalnymi w sprawie

ustanowienia Komisji Konsultacyjnej do spraw związanych

ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku/w trakcie

prześladowań nazistowskich, w szczególności będących

własnością Żydów (2002 r.). Funkcja Komisji Konsultacyjnej

W dniu 5 grudnia 2002 r.^17 dokonane zostały Uzgodnienia (umowa) między Fede- racją, krajami związkowymi i ogólnokrajowymi stowarzyszeniami komunalnymi w sprawie ustanowienia Komisji Konsultacyjnej do spraw związanych ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku/w trakcie prześladowań nazistowskich, w szczególno- ści będących własnością Żydów ( Absprachezwischen Bund, Ländern und kommunalen Spitzenverbänden zur Einsetzungeiner Beratenden Kommission im Zusammenhang mit der Rückgabe NS-verfolgungsbedingt entzogenen Kulturguts, insbesondere aus jüdi- schem Besitz ). Uzgodnienia te zostały opublikowane przez Sekretariat Stałej Konferen- cji Ministrów Kultury Landów Republiki Federalnej Niemiec. Dokument zatytułowany „Uzgodnienia pomiędzy Federacją, landami i nadrzędnymi stowarzyszeniami komunal- nymi dotyczące powołania Komisji Konsultacyjnej w związku ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku prześladowań przez narodowych socjalistów, w szczególności będących własnością Żydów (uchwała Konferencji Ministrów Kultury z 5.12.2002)” składa się z czterech zwięzłych artykułów/punktów: „W sytuacji, gdy w związku ze zwrotem dóbr kultury zagrabionych w wyniku prześla- dowań przez narodowych socjalistów, w szczególności będących własnością Żydów, w in- dywidualnych przypadkach, gdy osoba występująca z roszczeniem i podmiot dysponujący dobrem kultury wspólnie wyrażą chęć mediacji, zwrócą się w razie takiej potrzeby do Komi- sji Konsultacyjnej utworzonej z ośmiu osobistości spełniających odpowiednie kryteria (za- łącznik)”. W skład tej komisji weszli: Prof. Dr Thomas Gaethgens, Prof. Dr Jutta Limbach, Prof. Dr Günther Patzig, Prof. Dr Dietmar von der Pfordten, Prof. Dr Reinhard Rürup, Prof. Dr Rita Süssmuth, Dr Richard von Weizsäcker oraz Prof. Dr Ursula Wolf. Z dalszej części tego dokumentu publicznego wynika, że: „(2) Członkowie Komisji będą pełnić swe funkcje honorowo. Na zakończenie swo- jej działalności Komisja wyda zalecenia. (3) Członków Komisji powoła pełnomocnik rządu federalnego ds. kultury i me- diów w porozumieniu z Konferencją Ministrów Kultury i ogólnokrajowymi/nadrzędny- mi stowarzyszeniami komunalnymi.

(^17) Beschluss der Kultusministerkonferenz vom 05.12.2002, http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/ veroeffentlichungen_beschluesse/2002/2002_12_05-Absprache-Kommission-Rueckgabe-Kulturgut.pdf [dostęp: 22.4.2016].

Piotr Dobosz

(4) Prowadzenie spraw związanych z powoływaniem i wspieraniem Komisji Kon- sultacyjnej należy do zadań Komitetu Koordynacyjnego ds. utraty dóbr kultury w Sak- sonii-Anhalt w porozumieniu z pełnomocnikiem rządu federalnego”. Komisja Konsultacyjna składała się pierwotnie z ośmiu osób, później z siedmiu. Pierw- sze konstytuujące posiedzenie tej Komisji odbyło się w dniu 6 lipca 2013 r. w Berlinie, pod- czas którego przewodniczącą została wybrana J. Limbach. Członkowie Komisji wykonują funkcje nieodpłatnie (honorowo) i są powoływani przez Ministra/Pełnomocnika Rządu Fe- deralnego do Spraw Kultury i Mediów w porozumieniu ze Stałą Konferencją Ministrów Kul- tury Krajów Związkowych w Republice Federalnej Niemiec. Kompetencje Komisji Konsultacyjnej nie zostały powiązane z jurysdykcyjnym po- stępowaniem administracyjnym lub postępowaniem sądowym, ale zawierają się w kon- wencji alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów. Komisja prowadzi czynności mediacyjne pomiędzy zainteresowanymi podmiotami, którymi są podmioty publiczne, w zbiorach których znajduje się rzecz będąca przedmiotem sporu, a pierwotnym właści- cielem lub jego sukcesorem, o ile złożą oni wniosek o rozpatrywanie sprawy przez ten organ. Komisja jest władna do wydania pozytywnego lub negatywnego zalecenia w przedmiocie oddania przedmiotu objętego roszczeniem. Tym samym przedmiot pod- lega wyłączeniu ze zbiorów publicznych. Dotychczas zostało podjętych dziesięć zaleceń o zróżnicowanej treści 18 dóbr kultury i ich zwrotu prawowitym właścicielom lub ich następcom prawnym.

5. Refleksje końcowe

W Niemczech proces restytucji nieruchomości, do których w okresie nazizmu szereg podmiotów uzyskało wadliwy tytuł prawny, został w zasadzie skutecznie i sprawiedliwie odwrócony. Zastrzeżenie jest tutaj w pełni uzasadnione, gdyż Niemcy odmawiają zwrotu majątku polskich organizacji społecznych, które utraciły je bezprawnie w okresie III Rze- szy Niemieckiej. Jest to stanowisko nie do pogodzenia z elementarnym poczuciem spra- wiedliwości, przyzwoitości publicznej i elementarnymi standardami prawnymi. Problemem niemieckim są nadal ustalenia proweniencyjne i zwrot ruchomych dóbr kultury, znajdujących się pod różnymi tytułami prawnymi w gestii publicznej lub w rę- kach prywatnych. Tutaj także można mieć wiele zastrzeżeń co do rzetelnego informowa- nia, dobrej woli rozwiązania problemu (również w relacjach międzynarodowych), a tak- że tempa załatwiania spraw. Nieodległym symbolem jest tutaj sprawa znalezionej w Monachium w 2012 r. w trakcie kontroli podatkowej (skarbowej), a ujawnionej pu-

(^18) Zob. wszystkie: http://www.kulturgutverluste.de/de/beratende-kommission/empfehlungen-beratende- kommission [dostęp: 22.4.2016].

Piotr Dobosz

tościowanie uzasadnione jest w analizowanych sprawach nazistowskim reżimem praw- nym i okolicznościami wojennymi. Innym interesującym projektowanym rozwiązaniem prawnym (w Bawarii) jest wyłą- czenie okresu przedawnienia w odniesieniu do dóbr kultury należących do podmiotów, które władając rzeczą, pozostawały w stanie tzw. złej wiary, gdyż wiedziały lub istniały uzasadnio- ne przesłanki do tego, że powinny przypuszczać, iż posiadane przez nie obrazy lub inne dzieła sztuki mogły stanowić przedmioty skonfiskowane lub zagrabione przez nazistów. Brak jest również stanowiska władz federalnych Niemiec w przedmiocie ewentu- alnego upowszechnienia wiedzy o okolicznościach i miejscach ukrycia przez III Rzeszę zagrabionych przez nią dóbr kultury, które mogłyby znajdować się na terytorium innych państw. Przypuszczalnie miejsca takie znajdują się w Polsce i w innych państwach. Tym samym istnieje tutaj nadal obszar dużej niepewności, który utrudnia spokojne władanie obiektami stanowiącymi dobra kultury i bezpieczeństwo obrotu tymi dobrami. Budowanie sprawnie funkcjonującego prawnego systemu ochrony dziedzictwa kulturo- wego bez uregulowania skutków zaszłości historycznych jest bardzo trudne do urzeczy- wistnienia.

Public administration in Germany in the face of problem

of restitution of cultural goods – legal and ethic problems

Abstract There are presented in the paper current problems of restitution of cultural goods looted by Hitler’s Germany in times of the II World War. Considerations include characteristics of legal and ethic facets. The are also discussed functions of authorities in Germany in scope of restitution of properties looted by Hitler’s troops.

Keywords restitution, protection of monuments in Germany and in Poland, monument, heritage, work of art, cultural heritage, protection, protection of monuments, legal, status, law, Land, Standing Conference of the Ministers of Cultural Affairs of the Länder in the Federal Republic of Germany, Consultative Committee for the restitution of spoliated cultural property, in particular owned by Jews, resulting from National Socialist/Nazi persecutions, German Lost Art Foundation based in Magdeburg

Wykaz literatury

Cieślińska-Lobkowicz N., Reprywatyzacja dóbr kultury w Europie ostatniego piętnastole- cia , „Muzealnictwo” 2005, nr 46 Dobosz P., Systemy prawne ochrony zabytków z perspektywy teorii prawa administracyjne- go , Kraków 2015

Administracja publiczna w Niemczech wobec problemu restytucji dóbr kultury – problemy prawne i etyczne

Jagłowski P.M., Niemcy: System ochrony zabytków archeologicznych , [w:] Z. Kobyliński (red.), Ochrona dziedzictwa archeologicznego w Europie , Warszawa 1998 Kuhn N., Nazi-Raubkunst. Das Bild, das die Deutschen nicht freigeben , „Tagesspiegel“, 17.1.2014, http://www.tagesspiegel.de/kultur/nazi-raubkunst- das-bild-das-diedeut- schen-nicht-freigeben/9350370.tml, [dostęp: 22.4.2016] Tilmann Ch., Deutschland-Polen Streit um eine Luftfahrt-Sammlung , „Tagesspiegel“, 2191.2010, Handreichung zur Umsetzung der „Erklärung der Bundesregierung, der Länder und der kommunalen Spitzenverbände zur Auffindung und zur Rückgabe NS-verfolgungsbe- dingt entzogenen Kulturgutes, insbesondere aus jüdischem Besitz“ vom Dezember 1999 vom Februar 2001 überarbeitet im November 2007 , Der Beauftragte der Bun- desregierung für Kultur und Medien (Hrsbg.), Bonn/Berlin Mai 2013 Bericht „Künftiger Umgang mit NS-Raubkunst” 2012 Beschluss der Kultusministerkonferenz vom 05.12.2002, http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/veroeffentlichungen_beschluesse/2002/2002_12_05- Absprache-Kommission-Rueckgabe-Kulturgut.pdf [dostęp: 22.4.2016] http://www.tagesspiegel.de/politik/deutschland-polen-streit-um-eine-luftfahrt-sammlung/1938210. html [dostęp: 22.4.2016] http://www.kulturgutverluste.de/de/beratende-kommission/empfehlungen-beratende- kommission [dostęp: 22.4.2016] http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/kolekcja-gurlitta-sad-nakazal-zwrot-dwoch- obrazow,541624.html, 12.5.2015 [dostęp: 28.4.2016] http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/veroeffentlichungen_beschluesse/1996/1996_04_12- Laender-kriegsbedingt-verlagerte-Kulturgueter.pdf [dostęp: 22.4.2016] http://www.kmk.org/fileadmin/Dateien/veroeffentlichungen_beschluesse/2003/2003_05_08_ Kulturgutschutz_Laenderposition.pdf [dostęp: 22.4.2016] https://www.kmk.org/themen/kultur/raub-und-beutekunst.html [dostęp: 22.2.2016]