Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

AFAZJA DZIECIĘCA Terminologia i klasyfikacje afazji dziecięcej, Notatki z Psycholingwistyka

Występujące u dzieci zaburzenia rozwoju mowy mają różne przyczyny oraz patomechanizmy. Można wymienić trzy podstawowe kierunki badań - upatrują cych przyczyn ...

Typologia: Notatki

2022/2023

Załadowany 24.02.2023

Roman_A
Roman_A 🇵🇱

4.6

(14)

99 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz AFAZJA DZIECIĘCA Terminologia i klasyfikacje afazji dziecięcej i więcej Notatki w PDF z Psycholingwistyka tylko na Docsity! Joanna Skibska Katedra Pedagogiki i Psychologii Akademia Techniczno-Humanistyczna Bielsko-Biała AFAZJA DZIECIĘCA Terminologia i klasyfikacje afazji dziecięcej Afazja dziecięca to pierwotne zaburzenie zachowania językowego wynikają ce z patologii mózgu (Herzyk 1998: 89). Pojęcie afazja oznacza (Jastrzębowska 1998b): • brak rozwoju mowy lub jej całkowitą utratę oraz brak rozumienia mowy (afazja ekspresyjno-percepcyjna; afazja całkowita); • brak rozwoju ekspresji językowej lub całkowitą utratę mówienia z zachowa niem rozumienia, nawet w niewielkim stopniu (afazja ekspresyjna, motoryczna, ruchowa; afaga częściowa); • całkowitą utratę rozumienia przy zachowaniu mówienia, czasami cząstkowego (afazja sensoryczna, czuciowa, akustyczna; afazja częściowa). Przedrostek „a-” odnosi się do stanu - braku mowy. Mamy z nim do czy nienia w przypadku, gdy mowa się nie wykształca oraz wtedy, kiedy w trakcie procesu rozwojowego lub po jego zakończeniu osoba całkowicie traci zdolność porozumiewania się. Natomiast rdzeń ,fazja” wskazuje na to, że uszkodzenie jest zlokalizowane w OUN (Jastrzębowska 1998b: 78). Określenie dziecięca dodane do pojęcia afazja sugeruje podobieństwo do afazji dorosłych, z drugiej strony podkreśla różnice wynikające z tego, że uszko­ dzenie mózgu nastąpiło w czasie trwania procesu rozwojowego. Rozróżnienie afa zji dziecięcej od afazji typu dorosłych wiąże się z tym, że kliniczny obraz zaburzeń mowy u dzieci, ich utrzymywanie się i możliwość restytucji mowy (...) zależą od układu różnorodnych czynników (Jastrzębowska 2001: 338). Występujące u dzieci zaburzenia rozwoju mowy mają różne przyczyny oraz patomechanizmy. Można wymienić trzy podstawowe kierunki badań - upatrują cych przyczyn afazji w (Jastrzębowska 1998b, 1999, 2001): 1. uwarunkowaniach konstytucjonalnych lub genetycznych; 2. opóźnieniach dojrzewania ośrodków korowych oraz zaburzeniach mowy bę dących wynikiem zaburzeń funkcjonalnych - dysfunkcji OUN; 3. organicznym uszkodzeniu OUN (mikrouszkodzenia mózgu). Joanna Skibska - Afazja dziecięca 49 Dilling-Ostrowska (1990) wśród wrodzonych przyczyn zaburzeń mowy wy­ mienia: • spowolnienie lub zaburzenia mielinizacji1 włókien nerwowych; • nieprawidłowy rozwoju dróg nerwowych odpowiedzialnych za mowę; • nieprawidłowości, do których doszło w pierwszym trymestrze ciąży. Parol (1997) natomiast podaje pierwotne przyczyny afazji nabytej, do któ­ rych zalicza: • prenatalne (choroby matki w pierwszej połowie ciąży, urazy psychiczne w pierwszej połowie ciąży, zatrucia chemiczne); • perinatalne (urazy okołoporodowe); • postnatalne (choroby dziecka w 1 . - 3 . roku życia - wirusowe, bakteryjne, powikłania; urazy czaszkowo-mózgowe). Afazja przez jednych badaczy spostrzegana jest jako wrodzone zaburzenie języka, a przez innych jako deficyt językowy nabyty. Obie postacie afazji nazwane są przez neuropsychologów afazją dziecięcą. W afazji nabytej mamy do czynienia z utratą osiągniętej umiejętności posłu­ giwania się mową. Istotą nabytej afazji dziecięcej jest dezintegracja mowy, czyli rozpad systemu komunikacyjnego oraz utrata posiadanych już umiejętności języ­ kowych, a także wstrzymanie i opóźnienie dalszego procesu mowy (Jastrzębowska 2001). Uszkodzenie mózgu, będące przyczyną utraty posiadanych umiejętności językowych, nastąpiło pomiędzy początkiem 2. a 7. rokiem życia (Herzyk 1992). Dolna granica wiekowa wynika z tego, że to w tym czasie zaczyna rozwijać się język, dziecko rozumie wypowiedzi i samo je formułuje. W ocenie afazji nabytej należy jednak pamiętać, że rozwój mowy dziecka do momentu uszkodzenia mózgu przebiegał prawidłowo. Afazja rozwojowa (wrodzona) - została wyróżniona i nazwana w 1917 roku przez Hinshelwooda, natomiast pojęcia afazji wrodzonej po raz pierwszy użył w 1950 roku Karlin (Dilling-Ostrowska 1982). Dotyczy ona braku lub znacznego opóźnienia rozwoju mowy dziecka, u którego mowa nigdy nie rozwijała się prawidło­ wo, a występujące deficyty językowe nie są konsekwencją innych zaburzeń rozwojo­ wych, których podłoża należy upatrywać w dysfunkcjach mózgowych (Jastrzębowska 1999; Daniluk 2006). To skrajny stan dysfazji, zaburzenie mające bogatą nomenklatu­ rę, najczęściej nazywane alalią, słuchoniemotą, niedorozwojem, niedokształceniem mowy o typie afazji, niemotą pochodzenia centralnego, wrodzonymi zaburzeniami mowy, wrodzonym niedorozwojem ekspresji lub recepcji i ekspresji słownej, afazją pierwotną, afazją wrodzoną (...) - charakteryzuje się brakiem rozwoju języka i w kon­ sekwencji opóźnieniem rozwoju mowy (Jastrzębowska 1999: 369). Określana jest jako 1 Proces tworzenia osłonki mielinowej wokół włókien nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym warunkujący efektywny przebieg impulsów nerwowych. 52 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka Określenie rozwojowa, dodane do pojęcia afazja, wskazuje na to, że jest to wada wynikająca z zaburzeń rozwojowych, które stały się przyczyną braku pod­ staw prawidłowego rozwoju mowy oraz sugeruje, że uszkodzenie mózgu ma cha­ rakter wrodzony (...) lub nabyty (...). Jest to o tyle istotne, że działające w tym czasie na mózg dziecka patogenne czynniki - (...) upośledzają rozwój mowy, po­ wodują, że mowa się nie wykształca, co określa się jako niedorozwój, niedokształ- cenie mowy, natomiast, gdy działają później - prowadzą do (...) zahamowania rozwoju, regresu, utraty opanowanych już umiejętności. Sformułowanie nabyta oznacza (...), że zaburzenia rozwoju ekspresji lub/i percepcji mowy wystąpiły po okresie względnie prawidłowego rozwoju mowy, ale nie jako wynik zaburzeń po­ stępujących (...). Oznacza też, że jest ona nabytym zaburzeniem rozwoju mowy, które powstało wówczas, gdy czynnik uszkadzający mózg działał w okresie wyrazu, zdania lub swoistej wymowy dziecięcej (Jastrzębowska 2001: 337-338). W rozróż­ nieniu zaburzeń rozwojowych i nabytych istotne jest także to, że w afazji nabytej (zazwyczaj) bez problemu wskazujemy przyczynę uszkodzenia mózgu, natomiast przyczyny rozwojowej afazji dziecięcej są często nieznane lub tylko przypuszczalne. Poniżej przedstawiono różnice pomiędzy postaciami afazji dziecięcej - afa- zj ą rozwoj ową i nabytą. Tabela 2. Różnice pomiędzy postaciami afazji dziecięcej - afazją rozwoj ową i nabytą Kryterium różnicujące czas uszkodze­ nia mózgu okres rozwoju, w którym nastą­ piło uszkodzenie charakter zaburzenia Afazja rozwojowa przed urodzeniem się dziecka w trakcie porodu w pierwszym roku życia prenatalny (w życiu płodowym ) perinatalny (okres okołoporodowy) częściowo postnatalny (w pierwszym roku życia) wrodzone Afazja nabyta między 1. a 7. r. ż. postnatalny (w pierwszym roku życia) • nabyte Joanna Skibska - Afazja dziecięca 53 Kryterium różnicujące czynniki powo­ dujące patologię lub uszkodzenie mózgu mechanizmy powstawania zaburzeń r ozwoju mowy przyczyny zaburzeń rozwoju mowy etap rozwoju mowy dziecka Afazja rozwojowa • w żyeiu płodowym: - czynniki endogenne uwarunkowane konstytucjonalnie lub dziedzicznie - czynniki egzogenne, np. zatrucie matki środkami farmakologiczny­ mi, urazy psychiczne • w okresie perinatalnym: - czynniki egzogenne, np. urazy mó­ zgu, niedotlenienie mózgu • w okresie częściowo postnatalnym: - czynniki egzogenne, np. schorzenia mózgu, urazy mózgu • upośledzenie rozwoju struktur mó­ zgowych odpowiedzialnych za wy­ kształcenie zdolności percepcyjno- ekspresyjnych • niedorozwój lub zaburzenia mielini- zacji w korowych polach mowy • brak rozwoju dróg nerwowych zwią­ zanych z mową • patologia dotycząca pierwszego trymestru ciąży • silne wstrząsy psychiczne matki • niedotleniania mózgu • urazy okołoporodowe • choroby i urazy głowy • uszkodzenie mózgu nastąpiło przed rozpoczęciem procesu kształtowania mowy - przed etapem wyrazu Afazja nabyta • w okresie postnatalnym: - czynniki egzogenne, np. scho­ rzenia mózgu, urazy mózgu • uszkodzenie mózgu powodu­ jące zahamowanie, regres, i opóźnienie rozwoju mowy lub utratę nabytych wcześniej zdolności ekspresyjnych lub percepcyjnych • uszkodzenia mózgu spowodo­ wane urazami • uszkodzenia mózgu spowodo­ wane chorobami naczyniowy­ mi mózgu, zapalnymi lub zwy­ rodnieniowymi • uszkodzenie mózgu wystąpiło w okresie stopniowego kształ­ towania się mowy - stosownie do wieku - w okresie wyrazu, zdania, swoistej mowy dziecię­ cej 54 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka Kryterium różnicujące objawy zaburzeń rozwoju mowy Afazja rozwojowa brak wykształcenia się mowy opóźnienie rozwoju mowy występowanie mieszanych zaburzeń mowy - ekspresyjno - percepcyj- nych Afazja nabyta zahamowanie rozwoju mowy utrata mowy opóźnienie dalszego rozwoju mowy występowanie mieszanych zaburzeń mowy - ekspresyjno - percepcyjnych oraz zaburzeń ekspresyjnych źródło: Jastrzębowska 1998a: 217; 1998b: 85; 1999: 386^-388 Afazja rozwojowa często jest mylona z prostym opóźnieniem rozwoju mo­ wy. Różnicowanie tych zespołów jest przyczyną wielu trudności. Do 5. roku życia nie istnieje żadna zasadnicza różnica. Początkowo, w obu zespołach, obserwuje się brak i opóźnienie rozwoju mowy. Jeżeli w wyniku obserwacji stwierdzamy utrzy­ mywanie się opóźnień rozwojowych mowy powyżej 5. roku życia, mówimy wtedy o afazji rozwojowej. Dzieci charakteryzujące się prostym opóźnieniem mowy na­ gle zaczynają mówić i w szybkim tempie wyrównują opóźnienia. W tym samym czasie rozwój mowy dzieci z afazją rozwojową jest niestety niewielki. Cechami wspólnymi omawianych zespołów: afazji rozwojowej i prostego - samoistnego opóźnienia rozwoju mowy są: • prawidłowy słuch; • prawidłowy rozwój psychoruchowy; • prawidłowa motoryka mowy; • częste współwystępowanie zaburzeń lateralizacji. Natomiast czynniki odróżniające (tabela 3) proste opóźnienie rozwojowe mowy od afazji rozwojowej to: Tabela 3. Cechy odróżniające proste opóźnienie rozwojowe mowy od afazji rozwojowej _ _ „ Proste (samoistne)Rodzaj czynnika różnicującego 1. łatwość ustępowania objawów (najważniejsze kryte­ rium różnicujące) 2. rozwój motoryczny opoznienie rozwojowe mowy do 5. roku życia opóźnienie rozwoju mowy zrównuje się z poziomem mowy rówieśni­ ków może być opóźniony Afazja rozwojowa zaburzenia mowy utrzymują się długo, najczęściej są trwałe często mamy do czynienia z ogólną niezręcznością ru­ chową Joanna Skibska - Afazja dziecięca 57 Schemat 1. Model Wepmana - zaburzenia mowy po uszkodzeniach centralnego układu nerwowego WEJŚCIE--------------------------------- INTEGRACJA--------------------------------- <------------------------------------------- O U N --------------------------------------------► Transmisja Integracja Transmisja Poziomy (AFAZJA) Poziomy czynnościowe czynnościowe (AGNOZJA) _________________ (APRAKSJA) Koncepcyjny iu i n „Bank” (obszar) pamięci Percepcyjny ^ __ Odruch słuch sensorycz- wzrok ™ó-wien£ Odruch » motoryczny pisanie Naśladowa­ nie źródło: Sawa 1991: 62 58 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdro­ wotnych (ICD-10) zaburzenia rozwojowe pochodzenia mózgowego zaliczane są do specyficznych zaburzeń rozwoju mowy i języka, wśród których rozróżniamy zaburzenia ekspresji słownej oraz zaburzenia rozumienia mowy. Używane są nazwy: afazja rozwojowa typu ekspresyjnego lub recepcyjnego. Zaburzenia te mają podobne nazwy w amerykańskiej klasyfikacji Diagnostic and Statistica Manuał o f Mental - Disorders (DSM-IV), w której zaburzenia komunikacyjne dzielone są na zaburzenia ekspresji językowej (rozwojowe i nabyte) oraz na zaburzenia językowe mieszane recepcyjno-ekspresyjne (rozwojowe i nabyte), (za: Jastrzębowska 2001: 323). W DSM-IV nie wyróżniono zaburzeń percepcyjnych, ponieważ autorzy tej klasyfikacji uważają, że nie występuje czysta postać zaburzeń zdolności recep­ cyjnych. Związane jest to z faktem, że rozwój ekspresji językowej uzależniony jest od rozwoju percepcji mowy. Tłumaczy to dlaczego w przypadku zaburzeń rozwojowych wyróżnia się jedynie (...) afazję typu ekspresyjnego oraz recepcyj- no-ekspresyjnego, z pominięciem zaburzeń czysto percepcyjnych opisywanych zarówno w polskiej literaturze przedmiotu, ja k i w klasyfikacji ICD-10 (Jastrzę­ bowska 2001: 332). Rapin (za: Daniluk 2006: 135-136) przedstawiła trzy kategorie zaburzeń ję­ zykowych: recepcyjno-ekspresyjne, ekspresyjne i zaburzenia procesów wyższego rzędu, dotyczące jednego lub kilku poziomów języka (fonologicznego, syntaktycz- nego, semantycznego i pragmatycznego). Odpowiadają one afazji percepcyjnej, ekspresyjnej oraz afazji przewodzenia. Uwzględniając kryterium objawowe wyróżniamy trzy odmiany afazji rozwo­ jowej: afazję typu ekspresyjnego, afazję typu percepcyjnego i percepcyjno- ekspresyjnego, których objawy przedstawiono poniżej. Joanna Skibska - Afazja dziecięca 59 Tabela 5. Klasyfikacja afazji dziecięcej wg kryterium objawowego Typy afazji * Si u Jk a <>5 a «w Objawy afazji zaburzenia wypowiadania i powtarzania słów - mowa niezrozumiała zaburzenia w zapamiętaniu wzorca ruchowego wyrazu - zapominanie artykulacji wyrazów już poznanych zniekształcanie wyrazu mimo prawidłowej artykulacji poszczególnych głosek niewykształcenie lub zanik mowy spontanicznej ubogi zasób słownictwa trudności w nazywaniu przedmiotów - stosowanie opisu funkcjonalnego lub nazw zastępczych występowanie agramatyzmów zaburzenia składni - utrudnione tworzenie złożonych wypowiedzi zaburzenia rozumienia dłuższych i złożonych wypowiedzi współwystępowanie zaburzeń koordynacji ruchowej oraz orientacji wzrokowo- przestrzennej zaburzenia w obrębie ekspresji mowy nieobecność słów lub dźwięków mowy w wieku 2 lat oraz fraz składających się z dwóch słów w wieku 3 lat zachowane jest: rozumienie mowy rozumienie poleceń oraz adekwatne reagowanie na nie wskazywanie nazywanych przedmiotów porozumiewanie niewerbalne zdawanie sobie sprawy ze swego defektu objawy wtórne: problemy w kontaktach rówieśniczych zaburzenia zachowania zaburzenia emocjonalne nadpobudliwość ruchowa zaburzenia koncentracji uwagi niezbyt głębokie zaburzenia analizy i syntezy słuchowej zaburzenia percepcji i pamięci słuchowej czasem występuje częściowa utrata słuchu upośledzenie rozwoju ekspresji mowy wynikające z izolacji środowiskowej oraz niemożności udziału w rozmowach 62 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka • terapia prowadzona z dzieckiem z niedokształceniem mowy o typie afazji eks­ presyjnej przynosi widoczne efekty; w przypadku afazji percepcyjnej efekty są nieznaczne, nadal utrzymują się trudności rozumienia i ekspresji słownej; • w grupie dzieci z afazją ekspresyjną wiele z nich to jednostki milczące, z utru­ dnionym kontaktem z otoczeniem - zamknięte w sobie, natomiast dzieci z afa­ zją percepcyjną są rozmowne, spontaniczne w podejmowaniu kontaktów inter­ personalnych. Wielu badaczy wykazuje także zainteresowanie problemem występowania różnic między afazją dziecięcą a afazją dorosłych (tabela 6). Tabela 6. Różnice miedzy afazją dziecięcą a afazją u dorosłych Elementy różnicujące objawy remisja mowy częstotliwość występowania afazji uzależnio­ na od miejsca uszkodzenia Afazja dziecięca ' mają charakter uogólniony i niespe­ cyficzny z przewagą zaburzeń eks­ presji językowej • rzadko występują wyselekcjonowane trudności w rozumieniu lub nazywaniu 1 następuje szybciej i pełniej, często spontanicznie; 1 w kilka tygodni lub miesięcy od zachorowania możliwy jest zupełny powrót funkcji językowych 1 częstotliwość wystąpienia afazji po uszkodzeniu L i P półkuli jest podob­ na (około 35%) > jest łagodniejszy niż u dorosłych, ponieważ rozwijający się mózg dziecka charakteryzuje się większą plastycznością oraz możliwościami kompensacyjnymi — przy uszkodze­ niu jednych obszarów mogą być wy­ korzystane inne, nieuszkodzone • brak jest także zdecydowanej domi­ nacji półkuli L dla funkcji języko­ wych (stąd obecność afazji po uszko­ dzeniu P półkuli) źródło: opracowanie własne na podstawie: Herzyk 1998: 91 przebieg zabu­ rzeń afatycznych Afazja u dorosłych zaburzenia afatyczne mogą przybierać wybiórcze i specy­ ficzne formy trudności języko­ wych rzadko następuje pełne przy­ wrócenie funkcji mowy, ponie­ waż objawy mają często trwały charakter u dorosłych występowanie afazji po uszkodzeniu P półkuli dotyczy rzadkich przypadków -1-3% jest często ciężki i trudny w terapii; czynność mowy ma najczęściej ustaloną lateralizację często występuje dominacja półkuli L dla funkcji językowych Joanna Skibska - Afazja dziecięca 63 Najczęściej obserwowane różnice między afazją dziecięcą a afazją dorosłych dotyczą objawów i możliwości powrotu mowy (Herzyk 1998). Charakterystyka funkcjonowania dziecka z zaburzeniami mowy 0 typie afazji Poziom rozwoju umysłowego dziecka z afazją mierzony skalą niewerbalną mieści się w granicach normy. Również rzadko występują uszkodzenia obwodo­ wego aparatu mowy. Dzieci charakteryzują się często obniżoną sprawnością moto- ryczną, manualną oraz zaburzeniami w obrębie koordynacji wzrokowo-ruchowej 1 lateralizacji, a także wzmożoną męczliwością. Nie stwierdza się deficytów słu­ chu, upośledzenia umysłowego, zaburzeń neurologicznych (Herzyk 1998, Daniluk 2006). Niedokształceniu mowy o typie afazji często współtowarzyszą zaburzenia poznawcze. Mogą one być dyskretne, a w innych przypadkach bardzo wyraźne. Dzieci te charakteryzują się zaburzeniami pamięci i myślenia oraz jego spo­ wolnieniem, występuje tzw. lepkość procesów myślowych. Mają znacznie obniżo­ ną uwagą w obrębie selektywności - mają zaburzoną zdolność wyboru jednego bodźca - źródła stymulacji. Występują u nich trudności z eliminowaniem szumów, co znacznie pogarsza ich zdolność oczekiwania na określony bodziec. W związku z tym nie są w stanie przez dłuższy czas skupić się na jednej czynności, np. dziec­ ko bierze zabawkę, odkładają, by bawić się inną, ale nie kontynuuje nią zabawy i nie kończy; wykonując ćwiczenia grafomotoryczne, zaczyna pisać szlaczki litero- podobne, by po chwili odłożyć narzędzie pisarskie i zająć się czymś innym. Takie zachowania rzutują na jakość i sposób wykonywania zadań. Charakterystyczne dla tych dzieci są także zaburzenia w obrębie percepcji słuchowej i wzrokowej. Nabywanie i rozwijanie mowy przebiega w dwóch powią­ zanych ze sobą i występujących kolejno etapach: percepcyjnym i umysłowym (Sawa 1991). Poziom percepcyjny polega na słyszeniu i naśladowaniu dźwięków mowy (początkowo są to wzory intonacyjne, melodyczne, a następnie fonetyczne). Naśladowanie wzorów fonetycznych wymaga zdolności rozróżniania i zapamięta­ nia dźwięków - bodźców słuchowych, co z kolei wpływa na pozostawienie śladu jako całości, który pojawiając się ponownie, zostaje przekształcony w akt moto- ryczny będący istotną częścią mowy. Natomiast poziom umysłowy uczenia się związany jest z pamięcią słuchową, rozróżnianiem słuchowym, analizą i syntezą słuchową. Zaburzenia na poziomie percepcyjnym powodują więc zakłócenia w obrębie czynności fonacyjno-artykulacyjnych oraz utrudniają przejście do drugiego etapu rozwoju mowy - etapu umysłowego. Z kolei zaburzenia na poziomie uczenia się 64 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka percepcyjnego są związane z apercepcją słuchową2. Powodują utrudnienia w transmitowaniu dźwięków, co wpływa na nieprawidłowy odbiór bodźców słu­ chowych. Wśród defektów wpływających na zaburzenia mowy w procesach słu­ chowych (zarówno o charakterze percepcyjnym, jak i ekspresyjnym) u dzieci wy­ mienia się niezdolność do: • odbierania bodźców, które są produkowane w porządku sekwencyjnym; • utrzymania bodźców w pamięci, tak że ich komponenty nie mogą być integro­ wane; • reagowania w różny sposób - odpowiedni do rozmaitych bodźców. Zaburzenia w zakresie tych procesów w połączeniu z uszkodzeniami lewej półkuli prowadzą do afazji dziecięcej. Za typowe dla afazji u dzieci uznaje się braki w słuchowym różnicowaniu oraz braki pamięci słuchowej (Sawa 1991: 99). Dzieci z afazją charakteryzują się nasilonymi zaburzeniami słuchu fonemowego powodującymi zakłócenia rozumienia mowy oraz nieprawidłową artykulację, po­ nieważ wzorce kinestetyczno-ruchowe kształtują się pod wpływem słuchu fonema- tycznego3. Zaburzenia słuchu fonematycznego uważa się m. in. za przyczynę afazji dziecięcej (...) (Sawa 1991:103). Ponadto u tych dzieci występują zaburzenia lateralizacji oraz zaburzenia w określaniu stosunków przestrzennych. Trudności te przejawiają się w bezradno­ ści dzieci wobec polecenia wskazania kierunków świata (np. na mapie) lub stron lewej i prawej na schematach (w tym schemacie własnego ciała), mapach lub ry­ sunkach oraz w nieumiejętności określania położenia danego przedmiotu (pod, nad, obok, za, itp.). Dzieci często nie potrafią odczytywać wskazań zegara oraz orientować się w położeniu strzałek na tarczy zegarowej - myli symetrycznie uło­ żone godziny (np. 3 i 9, 4 i 8). Niektóre opisane powyżej zaburzenia korelują z występowaniem trudności w czytaniu i pisaniu. Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, lateralizacji oraz zaburzenia wzrokowo-przestrzenne stają się przyczyną trudności w różnicowaniu np. liter (cyfr) podobnych, różnie ułożonych w przestrzeni lub różniących się mię­ dzy sobą tylko drobnymi elementami. Dodatkowo w czasie pisania czy rysowania dzieci mają trudność z rozplanowaniem np. przepisywanego tekstu lub wykonywa­ nego rysunku na stronie. Często zapisują litery i cyfry w zwierciadlany sposób. Wśród trudności, z którymi może borykać się dziecko afatyczne, możemy wymienić także trudności matematyczne związane z nierozumieniem pojęcia liczby 2 Termin używany przez Wepmana dla określenia braku percepcji 3 Występowanie zaburzeń słuchu fonematycznego wraz z zaburzeniami kinestezji artykulacyjnej staje się przyczyną trudności w określeniu mechanizmów zaburzeń mowy dziecka; kinestezja artykula- cyjna to czucie ułożenia, napięcia mięśniowego narządów mowy w czasie artykulacji poszczegól­ nych głosek; najpierw rozwija się słuch fonematyczny, a dopiero później czucie. Joanna Skibska - Afazja dziecięca 67 Tabela 7. Cechy charakterystyczne dla niedokształcenia mowy o typie afazji zakres zaburzeń cechy charakterystyczne 1. Zaburzenia ekspresji werbalnej przejawiające się: • błędami artykulacyjnymi (mylenie głosek, niekonsekwentne zastępowanie jednej głoski inną) • metatezami (przestawianiem) głosek i sylab • kontaminacjami (skrzyżowaniami) dźwięków i sylab • inwersjami (odwracaniem) i elizjami (opuszczaniem) głosek lub sylab • błędami asymilacyjnymi (upodobnienia poszczególnych dźwięków, wyrazów do wyrazu zbliżonego fonicznie) • długotrwałym utrzymywaniem się wyrazów charakterystycznych dla języka małe­ go dziecka 2. Zaburzenia nominacji polegające na tym, że dziecko: • nie przypominając sobie określonego słowa, zastępuje je innym - najodpowied­ niejszym • nazywanie np. przedmiotów zastępuje omówieniami • posługuje się przede wszystkim rzeczownikami i czasownikami 3. Azramatyzmy - dzieci afatyczne: • mówiąc nie stosują liczby i rodzaju • najczęściej używają czasowników w 3. osobie liczby pojedynczej, czasownika w każdym czasie • rzadko używają przyimków 4. Zaburzenia składni dotyczą: • budowania krótkich zdań, składających się z orzeczenia, podmiotu, przyimka lub przydawki • posługiwania się równoważnikami zdań 5. Zaburzenia rytmu przejawiające sie: • swoistą melodią mowy • skandowaniem • wybijaniem rytmu słów 6. Zaburzenia motoryki mowy wynikające z: • utrudnionego ruchu warg, języka, szczęki • ciągłego poszukiwania właściwego ułożenia narządów aparatu artykulacyjnego podczas artykulacji • trudności z przypomnieniem nazwy określonego desygnatu ^ »w rozumieniu mowy otoczenia ogromne znaczenie mają gesty, mimika • w percepcji wypowiedzi istotne dla dziecka jest słowo najlepiej przez nie rozu- 8 miane; stanowi ono podstawę rozumienia całości, co często nie oddaje znaczenia wypowiedzi, ponieważ dziecko nie zawsze właściwie ocenia znaczenie słowa oraz ^ nie uwzględnia zachodzących relacji między wypowiedziami 52 źródło: opracowanie własne na podstawie: Kordyl 1968, 1969 68 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka Tabela 8. Symptomy niedokształcenia mowy o typie afazji S y m p t o m y n i e d o k s z t a ł c e n i a mo wy 0 typie a f az j i mo t or y cz ne j (ekspr esyjn ej ) DZIECKO: > prawidłowo wykonuje proste polecenia > nie powtarza słów i zdań (nawet prostych) » nie mówi, unika mówienia > w komunikacji wykorzystuje gesty i okrzyk > charakteryzuje się opóźnionym rozwojem ruchowym > często jest leworęczne > ma zaburzoną orientację przestrzenną * wykazuje opóźnienia koncentracji uwagi w stosunku do wieku > nawiązuje prawidłowy kontakt emocjonalny 1 intelektualny z otoczeniem > jest inteligentne o typie a f az j i s e nsor y c z ne j ( percepcyjne j ) DZIECKO: charakteryzuje się opóźnionym rozwojem mowy przejawia trudności w rozumieniu wypo­ wiedzi słownych stosuje neologizmy i szczątkowe formy wyrazów wypowiada quasi - słowa bez związku ze znaczeniem powtarzanie słów jest utrudnione dobrze rozumie język niewerbalny nie wykazuje zainteresowania komunika­ cją werbalną prawidłowo reaguje na muzykę nawiązuje prawidłowy kontakt emocjonal­ ny z otoczeniem ma zaburzony kontakt intelektualny z otoczeniem jest inteligentne źródło: Panasiuk 2008: 82-83 Szumska (1998) podkreśla, że symptomatologia nabytych zaburzeń mowy zależna jest od stopnia rozwoju strukturalno-czynnościowego mózgu w chwili wystąpienia uszkodzenia. Z opóźnieniem rozwoju mowy mamy do czynienia w przypadku uszkodzenia półkul mózgowych, które nastąpiło w okresie wokaliza- cji przedsłownej. Opóźnienie nie jest uwarunkowane dominacją półkulową, ponie­ waż w najwcześniejszym okresie rozwoju mózgu jeszcze nie występuje. W związ­ ku z tym z zaburzeniem czynności mowy będziemy mieć do czynienia w przypad­ ku uszkodzenia każdej z półkul. Z drugiej strony uszkodzenie tych obszarów mó­ zgu, które mają stanowić podłoże anatomiczne dla mechanizmów programujących czynności mowy w okresie, gdy mózg dopiero się rozwija, prowadzi do zaburzeń rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (Szumska 1982: 29). U dzieci, u których uszkodzenie mózgu nastąpiło powyżej dwunastego miesiąca życia, występują zaburzenia mowy charakteryzujące się zahamowaniem ekspresji Joanna Skibska - Afazja dziecięca 69 słownej lub jednocześnie ekspresji i percepcji. Do 5. roku życia często występują zaburzenia percepcyjno-ekspresyjne, będące następstwem uszkodzeń obu półkul, które w tym czasie są w takim samym stopniu odpowiedzialne za mowę. Po piątym roku życia mieszane zaburzenia mowy wynikają z bardziej rozległych uszkodzeń lewej półkuli. Jest to związane z faktem, że lewa półkula mózgu, mimo ciągłego braku ustalonej dominacji mózgowej, zaczyna kształtować się jako półkula domi­ nująca dla mowy. Między 5. a 9. rokiem życia zaburzenia mowy występują, gdy uszkodzenie jest zlokalizowane w lewej półkuli, a czas ich trwania i głębokość jest uwarunkowana stopniem uszkodzenia mózgu (Szumska 1982). W wieku przed­ szkolnym zaburzenia afatyczne mają wpływ na nabywanie i kształtowanie mowy czytanej i pisanej, a w wieku szkolnym znacznie zakłócają te dwa procesy. Postępowanie logopedyczne z uwzględnieniem diagnozy i terapii dziecka z zaburzeniami mowy wynikającymi z uszkodzeń mózgu Fundamentem diagnostyki dziecka z zaburzeniami mowy wynikającymi z uszkodzeń mózgu jest wczesne zauważenie nieprawidłowości pojawiających się w rozwoju mowy, ze szczególnym zwróceniem uwagi i dokonaniem oceny, czy występujące zaburzenia percepcji i ekspresji słownej są wynikiem indywidualnych predyspozycji dziecka, specyficznych zaburzeń rozwoju języka, czy stanowią po­ chodną deficytów sensorycznych, psychicznych lub wynikają z wad w budowie aparatu artykulacyjnego. Diagnoza dziecka z zaburzeniami mowy wynikającymi z uszkodzeń mózgu powinna przebiegać wielokierunkowo i uwzględniać różne elementy składowe (tabela 9). Tabela 9. Elementy składowe diagnozy zaburzeń mowy wynikających z uszkodzeń mózgu Diagnoza Elementy specjalistycznej diagnozy • badanie audiołogiczne w celu wykluczenia niedosłuchu • badanie neurologiczne w celu stwierdzenia zaburzeń neurolo­ gicznych oraz chorób OUN (urazy, mózgowe porażenie dziecię­ ce) • badanie psychiatryczne w celu wykluczenia chorób psychicz­ nych oraz trudności w interakcjach społecznych • ocena poziomu inteligencji • diagnoza funkcji poznawczych medyczna psychologiczna 72 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka W czasie diagnozy niedokształcenia mowy o typie afazji należy wziąć także pod uwagę czy (Panasiuk 2008: 78): • mowa od początku rozwijała się nieprawidłowo, czy też okresowo była prawi­ dłowa; • dziecko było diagnozowane lub leczone neurologicznie; • objawy zaburzeń mowy są pierwotne czy współwystępują z innymi zaburze­ niami rozwojowymi, np. niepełnosprawność intelektualna, niedosłuch; • są to zaburzenia o specyficznym charakterze - dotyczą tylko trudności języko­ wych czy wynikają z dysfunkcji mózgu; • dziecko było diagnozowane przez psychiatrę, psychologa, audiologa; • zaistniał czynnik będący przyczyną zaburzeń, np. alkoholizm w rodzinie dziec­ ka, urazy czaszkowo-mózgowe, zapalenie opon mózgowych; • poziom i przebieg rozwoju psychoruchowego dziecka jest zaburzony; • rozwój językowy dziecka jest opóźniony w stosunku do normy wiekowej; • dziecko było objęte terapią logopedyczną i jakie metody usprawniania rozwoju mowy stosowano. Po wykonaniu diagnostyki specjalistycznej możemy przejść do kolejnych działań obejmujących planowanie postępowania diagnostyczno-terapeutycznego oraz dydaktyczno-wychowawczego (w odniesieniu do dzieci przedszkolnych i szkolnych), na które składają się poszczególne etapy: 1. identyfikacja trudności, z którymi boryka się dziecko; 2. scharakteryzowanie problemu na podstawie obserwowanych zachowań; 3. diagnoza neurologopedyczna z wykorzystaniem badań specjalistycznych; 4. opracowanie programu terapeutycznego postępowania logopedycznego z dzieckiem; 5. dostosowanie wymagań programowych dydaktyczno-wychowawczych; doty­ czy to dzieci uczęszczających do przedszkola i szkoły - w związku z występu­ jącymi u nich zaburzeniami należy określić możliwości, zdolności i predyspo­ zycje dziecka, które pomogą mu pokonywać trudności oraz realizować wyma­ gania określone w Podstawie programowej wychowania przedszkolnego lub Podstawie programowej kształcenia ogólnego/'specjalnego', 6. systematyczna analiza podjętych działań terapeutycznych oraz dydaktyczno- wychowawczych z uwzględnieniem efektów terapii prowadzonej z dzieckiem; 7. weryfikacja prowadzonego postępowania terapeutycznego oraz dydaktyczno- wychowawczego. Joanna Skibska - Afazja dziecięca 73 Schemat 2. Działania diagnostyczno-terapeutyczne oraz dydaktyczno-wychowawcze (do­ tyczy dzieci przedszkolnych i szkolnych), którymi powinno być objęte dziecko z zaburzeniami mowy wynikającymi z uszkodzeń mózgu identyfikacja Istoty trudności analiza podjętych działań terapeutyanyd! #ra2 dydaktyczno» wychowawczych opracowanie programu terapeutycznego źródło: opracowanie własne Wyróżnione działania mają na celu pomóc dziecku z zaburzeniami mowy o typie afazji zdobyć umiejętności językowe umożliwiające podejmowanie oraz podtrzymywanie różnych form komunikacji z otoczeniem oraz kontaktów interper­ sonalnych. Analizując wypowiedzi dzieci z zaburzeniami mowy o typie afazji, Parol (1997: 149-153) opracowała etapy postępowania terapeutycznego (tabela 10). 74 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka Tabela 10. Etapy postępowania terapeutycznego i ich charakterystyka Etapy postępowania terapeutycznego 1. kwalifikacja zaburzenia na podstawie obser­ wacji wypowiedzi słownych 2* wyodrębnienie przyczyn 3. zestawienie symp­ tomów 4■* diagnoza Charakterystyka przebiegu postępowania terapeutycznego nawiązanie kontaktu z dzieckiem w sprzyjającej i życzliwej atmosfe­ rze opartej na współdziałaniu obserwacja możliwości komunikacji werbalnej i pozawerbalnej określenie poziomu umiejętności budowania wypowiedzi i ich percepcji * wstępna kwalifikacja zaburzeń na podstawie nagrań oraz sporządzo­ nych notatek przeprowadzenie wywiadu z rodzicami lub opiekunami dziecka na temat: - rozwoju dziecka, przebiegu ciąży i porodu, przebytych chorób lub różnych zdarzeń i ich wpływu na rozwój dziecka - zdrowia matki - zdrowia pozostałych członków rodziny odnotowanie innych danych pozyskanych w czasie wywiadu zapoznanie się z informacjami odnotowanymi w książeczce zdrowia poznanie opinii przedszkola lub szkoły na temat dziecka i jego funk­ cjonowania zapoznanie się z wynikami badań specjalistycznych: - neurologicznego - psychologicznego - neuropsychologicznego - laryngologicznego - audiologicznego jeżeli jest taka potrzeba, należy posiłkować się również badaniami: - psychiatrycznymi - endokrynologicznymi - foniatrycznymi - ortopedycznymi - ortodontycznymi - okulistycznymi wyodrębnienie zniekształceń wypowiedzi słownych w obrębie: - treści językowej - form językowych - substancji fonicznej w płaszczyźnie segmentalnej dokonujemy szczegółowego rozpoznania na podstawie przyczyn i symptomów dane niezbędne w diagnostyce uzyskujemy na podstawie analizy wypowiedzi badanego dziecka oraz rozumienia przez nie wypowiedzi pochodzących z otoczenia (o zrozumieniu świadczą wypowiedzi ustne oraz adekwatne reakcje) uwzględniamy dane z wywiadu, obserwacji oraz badań specjalistycz­ nych Joanna Skibska - Afazja dziecięca 77 Terapia logopedyczna prowadzona z dzieckiem z afazją percepcyjną jest procesem powolnym i mimo prowadzonych działań nadal utrzymują się: • trudności w rozumieniu i produkowaniu mowy; • zniekształcenia w obrębie brzmienia wypowiadanych słów; • agramatyzmy oraz błędy składniowe; • komunikacja pozawerbalna. Znacznej poprawie ulega kontakt emocjonalny z dzieckiem oraz jego aktyw­ ność artykulacyjna - dziecko mówi dużo i chętnie, jego słownik staje się bogatszy, zaczynają pojawiać się wyuczone schematy zdaniowe oraz spontaniczne wypowie­ dzi (Kordyl 1968). Wykorzystane w pracy z dzieckiem z niedokształceniem mowy o typie afazji ćwiczenia powinny być krótkie i ograniczać zakres realizowanego materiału ściśle do tematyki wykorzystywanej w czasie jednostki terapeutycznej, tak aby dziecko było zainteresowane tym, co robi i potrafiło skupić uwagę na zadaniu. Bibliografia Balejko A. (2003): Diagnoza i terapia osób z afazją, ORTHDRUK, Białystok. Borkowska A., Domańska Ł. (2006): Neuropsychologia kliniczna dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Daniluk B. (2006): Specyficzne zaburzenia językowe u dzieci, [w:] A. Borkowska, Ł. Domańska (red.): Neuropsychologia kliniczna dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Dilling-Ostrowska E. (1990): Zaburzenia mowy, [w:] J. Czochańska (red.), Neuro­ logia dziecięca, PZWL, Warszawa. Dilling-Ostrowska E. (1982): Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zależności od stopnia dojrzałości układu nerwowego, [w:] J. Szumska (red.) Zaburzenia mowy u dzieci, PZWL, Warszawa. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (1999): Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Gleason J. B., Ratner N. B. (2005): Psycholingwistyka, GWP, Gdańsk. Herzyk A. (1998): Afazja dziecięca, Biuletyn - Czasopismo Polskich Terapeutów Mowy, Wydawnictwo Fundacji ORATOR. Herzyk A. (1992): Afazja i mutyzm dziecięcy, Wydawnictwo PZM, Lublin. Jastrzębowska G. (1998a): Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Jastrzębowska G. (1998b): Dysfazja, afazja u dzieci, Biuletyn - Czasopismo Polskich Terapeutów Mowy, Wydawnictwo Fundacji ORATOR. 78 Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka Jastrzębowska G. (1999): Afazja, dysfazja dziecięca, [w:] T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.): Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Jastrzębowska G. (2001): Z metodologii opisu alalii (afazji, dysfazji rozwojowej), [w:] S. Grabias (red.): Zaburzenia mowy, Wydawnictwo Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin. Kordyl Z. (1968): Psychologiczne problemy afazji dziecięcej, PWN, Warszawa. Kordyl Z. (1969): Mowa dzieci afatycznych, „Logopedia” nr 8/9. Kurcz I. (1995): Pamięć. Uczenie się. Język, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Łuria A. (1967): Zaburzenia wyższych czynności korowych wskutek ogniskowych uszkodzeń mózgu. Wprowadzenie do neuropsychologii, PWN, Warszawa. Maruszewski M. (1966): Afazja - zagadnienia teorii i praktyki, PWN, Warszawa. Minczakiewicz E. M. (1997): Mowa - rozwój - zaburzenia - terapia, Wydawnic­ two Naukowe AP, Kraków. Panasiuk J. (2008): Standard postępowania logopedycznego w przypadku alalii i niedokształcenia mowy o typie afazji, [w:] „Logopedia” nr 37, Stan­ dardy postępowania logopedycznego, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin, s. 69-88. Panasiuk J. (2010): Zaburzenia mowy u dzieci chorych neurologicznie - diagnoza i terapia logopedyczna, [w:] B. Cyl (red.): Różne aspekty rozwoju mowy, Regionalny Ośrodek Metodyczno - Edukacyjny METIS, Katowice. Parol U. (1997): Dziecko z niedokształceniem mowy. Diagnoza, analiza, terapia, WSiP, Warszawa. Skorek E. M. (2002): Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków. Styczek I. (1980): Logopedia, PWN, Warszawa. Szumska J. (1982): Zaburzenia mowy u dzieci, PZWL, Warszawa. Zaleski T. (1992): Opóźniony rozwój mowy, PZWL, Warszawa.