Pobierz Aforysta w Walencji, czyli pisanie dla nikogo i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity!
Aforysta w Walencji, czyli pisanie dla nikogo
Guillem Calaforra
Universitat de València
Czytelnik najnowszych dzienników literatury katalońskiej bardzo łatwo spostrzega, że niektóre z tych książek zawierają sporą ilość aforyzmów. Można by powiedzieć, że nic w tym dziwnego, skoro dziennik jest gatunkiem zupełnie otwartym, w którym pisarz dość często gromadzi fragmenty należące do różnych gatunków. Dyskurs narracyjny, dyskurs argumentacyjny, nawet poezja — i oczywiście też aforyzm, przysłowie, fraszka — mają tendencję do występowania w zamaskowanej formie w literaturze autobiograficznej. Dlatego wydaje się naturalne, że w dziennikach autorów takich jak np. Toni Mollà, Enric Sòria, Rafa Gomar, Josep Iborra i Enric Balaguer znajdujemy liczne przykłady pisania aforystycznego. Dziennik jest pojemnikiem, w którym wszystko się zmieści. Na podstawie tego, co znajdujemy w tych dziennikach, można by przypuszczać, że wyżej wymienieni pisarze są też znani w katalońskiej literaturze jako aforyści. A mimo to tak nie jest, i nie ma żadnych przesłanek, które by wskazywały na to, że katalońscy eseiści mają zamiar opublikować jakikolwiek zbiór aforyzmów. Rzecz w tym, że w ciągu ostatnich 10 lat wydano mało zbiorów katalońskich aforyzmów, i najlepszy z nich to tomik Josepa J. Conilla Submarins de butxaca. Impertinències sobre la societat, el llenguatge i els déus ( Miniaturowe [albo kieszonkowe] okręty podwodne: Impertynencje o społeczeństwie, o języku i o bogach). Conill otwarcie odwołuje się do klasyków aforyzmu, o których zaraz będzie mowa; jego twórczość zawiera to co osiemnastowieczni Francuzi nazywali esprit, jest prowokacyjna i niezwykle pojemna. Ale te aforyzmy aż do dzisiaj praktycznie nie zostały zauważone, chociaż książka ukazała się w nakładzie dość znanego wydawnictwa (Pagès) po otrzymaniu jednej z najważniejszych katalońskich nagród literackich (Nagroda im. Josepa Vallverdú dla najlepszego eseju w
języku katalońskim). Dwa lata po publikacji, książka doczekała się tylko jednej recenzji opublikowanej przez Amadeu Viana w Revista de Catalunya, recenzji, która pochodzi właśnie z samej prezentacji książki. Nawiasem mówiąc, warto zauważyć, że książka Conilla została zaprezentowana w mieście jej wydania (Lleidzie) oraz w Walencji (Conill jest Walencjaninem z Castelló), a nie w Barcelonie. Tak więc mamy tu do czynienia z ciekawym zjawiskiem z punktu widzenia socjologii literatury: wydaje się, że pisarze, którzy bez trudu mogliby stać się aforystami nie zajmują się tym gatunkiem literackim, podczas gdy krytycy i czytelnicy nie wykazują zainteresowania książką wydaną przez bardzo błyskotliwego aforystę. Zjawisko, które nie zgadza się z faktem, że w krajach katalońskojęzycznych sporo intelektualistów jest w stanie cytować (nawet z pamięci) aforyzmy walenckiego pisarza Joana Fustera. Spróbujmy więc postawić jakąś hipotezę, żeby lepiej ten problem zrozumieć. Przypomnijmy tu pewne dane historyczne. Aforyzm nowoczesny kształcił się w utworach francuskich moralistów barokowych (Pascal, La Rochefoucauld), w literaturze Oświecenia (Vauvenargues, Lichtenberg), w rękach niemieckich i angielskich pisarzy XIX wieku (Goethe, Schopenhauer, Nietzsche, Blake, Wilde, Twain). Złotą epokę tego gatunku znajdujemy w literaturach Europy Środkowej, przede wszystkim (chociaż nie tylko) w kręgach inteligencji żydowskiej. Kraus, Canetti, Kafka, Wittgenstein i Lec tworzą najwyższą elitę europejskiej aforystyki XX wieku; zdaniem George'a Steinera (w niesamowitej książce pt. Gramatyki tworzenia), fakt ten jest związany z tym co on nazywa żydowską krytyką języka. Rozwój aforystyki w okresie między Belle Époque a połową XX wieku miał miejsce na tle tamtej osiemnasto i dziewiętnastowiecznej tradycji, która z kolei stała się możliwa dzięki salonom XVIII wieku i kawiarniom XIX wieku. Mówiąc w uproszczeniu, w Hiszpanii ani salony ani spotkania w kawiarniach (kat. tertúlies) nie były tak liczne i literacko znaczące jak we Francji, w Austrii czy w Polsce, no i oczywiście brakowało twórczości żydowskiej. Co do aforyzmów, jedyna istniejąca tradycja w Hiszpanii i w literaturze katalońskiej polegała (i polega) na mieszaniu aforyzmu z przysłowiem ludowym i z paremią kościelną, czyli na myleniu literatury z folklorem, ze zdrowym rozsądkiem i z katechizmem. To jest dopiero tradycja, bo sięga nawet XVIII
Aforysta należy więc z jednej strony do mniejszości ze względu na samą historię tego gatunku w Katalonii. Ale historia stanowi w tym przypadku tylko jeden z czynników. Dialektyka pomiędzy centrum a peryferią robi resztę. W kulturze katalońskiej oczywiście sama Katalonia, przede wszystkim Barcelona, odgrywa rolę centrum; Walencja i Baleary biorą udział mniej czy więcej aktywnie we wspólnej literaturze, ale zazwyczaj znajdują się w drugim rzędzie. Pochodzenie geograficzne pociąga za sobą nie tylko różnice na przykład w kwestii rynku kulturowego, ale również pewien „podział pracy”. Prawdą jest, jak widzieliśmy, że w Hiszpanii tradycyjnie łączy się aforyzm z folklorem. „Peryferie” południowe są widziane w Barcelonie (i w ogóle w Katalonii) przeważnie w kategoriach „folkloru”. Ale nie tylko o to chodzi. Według dość realistycznego stereotypu katalońskiego, sarkazm, naostrzone słowa i dyskurs obrazoburczy są cechami, które charakteryzują ludzi z Walencji. Możemy to łączyć z pewną opinią krążącą w Katalonii: „bez walenckich pisarzy nie byłoby literackich esejów w naszym języku”. Ani esejów ani aforyzmów, moglibyśmy jeszcze powiedzieć. Ta przesada nie odbiega jednak zbyt daleko od rzeczywistości. Większość najważniejszych eseistów literatury katalońskiej (oprócz Josepa Pla i Josepa Palau i Fabre) pochodzi z Kraju Walencji: Joan Fuster, Joan Francesc Mira, Josep Vicent Marqués, Enric Sòria, Vicent Alonso, Toni Mollà, Josep Iborra, Joan Dolç, Joan Garí, Antoni Defez, itd. Na samym początku tego referatu wspomnieliśmy o ich dążeniu do zawierania aforyzmów w esejach. Nie jest przypadkowe to, że większość najlepszych aforystów ma takie same pochodzenie, od Fustera do Conilla. I to nie przypadek, że pierwsze tłumaczenie Myśli nieuczesanych Leca zostało wydane w Walencji i zaskoczyło inteligenckie kręgi z Barcelony. Potrzebujemy więc jakiejś hipotezy, żeby wytłumaczyć tę statystyczną regularność. Dlaczego pisarz kataloński z Walencji jest tak często skłonny do krytycznego sceptycyzmu, do sarkazmu, do ironii, do nieufnego realizmu, do „literatury idei”? W końcu atmosfera społeczna i kulturowa w Kraju Walencji jest tak nieprzyjazna dla pisarza w języku katalońskim, tak głęboko antyintelektualna, że pisarz jest zobowiązany do krytycznego, szybkiego myślenia, do refleksji, a w takiej sytuacji literatura refleksyjna — czyli esej i aforyzm — jest jakby skazana na porażkę. Inaczej niż w Barcelonie czy w Katalonii w
ogóle, pisarz w Walencji nie pracuje w takiej atmosferze, ale przeciw niej. Wynikiem tego, przynajmniej do pewnego stopnia, jest stereotyp eseju i aforystyki definiowany jako „to, co robią pisarze z Walencji”. I w ten sposób błędne koło się zamyka: aforystyka jest związana z folklorem, peryferia obszaru katalońskojęzycznego jest środowiskiem ludzi folklorystycznie bezczelnych i zradykalizowanych, oni lubią pisać eseje i aforyzmy, więc takie gatunki literackie są peryferyjne w „oficjalnej” kulturze katalońskiej. Taki stan rzeczy ma swoje konsekwencje. Najważniejsza z nich polega na tym, że „naturalny” rynek aforystyki katalońskiej znajduje się przede wszystkim w Kraju Walencji. Profil „idealnego czytelnika” eseju i aforyzmów po katalońsku przeważnie pasuje do charakterystyki walenckiego konsumenta produktów kulturowych. Faktycznie tak jest, przynajmniej do pewnego stopnia. Powiedzmy jeszcze, że książki po katalońsku wydane w Kraju Walencji nie sprzedają się lepiej w Katalonii niż w Walencji, chociaż w Barcelonie kupuje się o wiele więcej książek po katalońsku niż w Kraju Walencji. Nie ma konkretnych danych o ilości katalońskich książek z Walencji sprzedanych w Katalonii, są tylko prywatne komentarze walenckich wydawców, uwagi impresjonistyczne, niekonkretne. W każdym razie większość tych „idealnych czytelników” znajduje się właśnie w społeczeństwie, w którym procent czytania książek w języku katalońskim wynosi 3,6%, gdy w Katalonii i na Balearach wynosi 15,4% (według danych z 2007 r.). Na podstawie takich danych niektórzy intelektualiści myślą i mówią z przesadą, że w Walencji rynek literatury katalońskiej nie istnieje. Ten rynek jest, w dobrych księgarniach w Walencji można znaleźć prawie tyle samo katalońskich książek co w Katalonii. Takie życie literackie istnieje, ale jest życiem podziemnym. W rozmowach prowadzonych na potrzeby tego referatu pewien wydawca z Walencji powiedział, że jedyne książki po katalońsku, które się dobrze sprzedają w Walencji to literatura dla szkół podstawowych i średnich. Wydaje się, że dzięki pieniądzom zarobionym na tych książkach wydawcy i wydawnictwa odzyskują pieniądze stracone na publikacjach książek „normalnych”. (Trzeba jednak zauważyć, że ten problem nie jest związany tylko i wyłącznie z językiem, ponieważ literatura piękna w języku hiszpańskim jest również deficytowa, ale gdy mniejszość się składa ze 100.000 osób można wydać i sprzedać więcej niż 800 czy 1.000 egzemplarzy eseju czy zbioru aforyzmów.) Mówiąc wprost, wydawca może liczyć na odzyskanie
Guattariego — littérature mineure, mniejszą literaturą, która jeszcze w dniu dzisiejszym zasługuje na pewną „protekcję”. Przede wszystkim dlatego, że kataloński aforysta ma tylko jedną możliwość: zamieścić swoje aforyzmy w dziennikach lub w esejach, tak jak robią to (krypto)aforyści z Walencji (dlatego, że wiedzą, że nie tylko są mniejszością mniejszości w swoim kraju, ale też peryferią Katalonii). Muszą się uciekać do takiego „podstępu” zamiast publikować swoje aforyzmy w formie książkowej, bo inaczej powtarza się historia książki Conilla, który w ciągu dwóch lat od wydania Okrętów podwodnych sprzedał niezmierną ilość egzemplarzy: osiemdziesiąt siedem.
