Pobierz Analiza hermeneutyczna narracji autobiograficznych w badaniach neoetycznego poziomu rozwoju człowieka i więcej Opracowania w PDF z Psicologia Generale tylko na Docsity!
ROCZNIK LUBUSKI • tom 41, część 1, 2015 badania jakościowe. w poszukiwaniu dróg i inspiracji Anna Mróz*
ANALIZA HERMENEUTYCZNA
NARRACJI AUTOBIOGRAFICZNYCH
W BADANIACH NOETYCZNEGO POZIOMU
ROZWOJU CZŁOWIEKA
Spośród różnych sposobów ujmowania hermeneutyki (Stelmach 1989) szczególnie przydatne dla potrzeb poniższych rozważań będą dwa następujące: hermeneutyka jako teoria interpretacji i rozumienia tekstu mówionego lub pisanego oraz hermeneutyka jako metoda humanistyki To drugie ujęcie (którego autorem jest Dilthey) związane jest z humanistyczną metodologią rozumiejącą: „Nauki humanistyczne rozumieją, w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych, które wyjaśniają Hermeneutyka jest nie tylko sztuką wykładni tekstu […], ale jest też epistemologią interpretacji, metodologią, wyrazem pewnej postawy humanistycznej” (tamże, s 6) Z tego powodu można potrak- tować to podejście metodologiczne jako adekwatne do przedmiotu zainteresowań sze- roko rozumianej psychologii humanistycznej, a w węższym rozumieniu – psychologii personalistyczno-egzystencjalnej, w której człowiek pojmowany jest jako jednostkowy byt egzystencjalny, posiadający intencjonalność aksjologiczną i zdolny do świadomego kierowania własnym rozwojem Rodzi się jednak pytanie, czy można zastosować hermeneutykę jako epistemologię interpretacji w nauce empirycznej o człowieku jaką jest psychologia W istocie jest to problem dotyczący uzasadnienia zastosowania tej metody do analizy materiału zebra- nego w ramach procesu celowego poszukiwania odpowiedzi na postawione (przed zebraniem materiału) pytania badawcze Co prawda istnieje teoretyczne uzasadnienie dla powiązania psychologii z hermeneutyką zawarte w samych poglądach Diltheya Jak zauważa Stelmach (tamże, s 14): „[Dilthey – przyp aut ] Swoją teorię rozumienia opiera pierwotnie na psychologii opisowej, której główne założenia formułuje Jego zdaniem w naukach humanistycznych nie chodzi o metodyczną wiedzę na temat procesów psychicznych, lecz o ich wtórne przeżywanie, czyli po prostu rozumienie Wykorzystał osiągnięcia psychologii, dając metodologiczne podstawy swojej koncepcji hermeneutyki […] Koncepcja rozumienia, formułowana przez Diltheya, oparta była
- Anna Mróz – doktor psychologii, adiunkt w Katedrze Psychologii Uniwersytetu Zielonogór- skiego
108 Anna Mróz na psychologicznej zasadzie tożsamości ludzkiej natury Rozumienie zaś polega na ‘wstawianiu się’ w sytuację innej osoby (Hineinversetzen)” Pomimo faktu, że psychologia opisowa leżała u źródeł tworzenia metodologii rozu- miejącej, mogą pojawić się wątpliwości co do odwrotnego procesu, mianowicie reguł stosowania interpretacji w analizie zebranego materiału empirycznego, a w konsekwen- cji wyciągania wniosków dotyczących procesów psychicznych Szukając rozstrzygnięcia tego problemu, należy zacząć od teoretycznych podstaw dotyczących pojmowania samego obiektu badań, czyli człowieka i jego życia Dopiero w następnej kolejności można przyjrzeć się dokładniej regułom stosowania hermeneutyki w psychologicznych badaniach rozwoju człowieka Taka też kolejność została zachowana w poniższych rozważaniach
Człowiek jako osoba – filozoficzne podstawy badań
w psychologii personalistyczno-egzystencjalnej
Człowiek jako obiekt badań najczęściej interesuje psychologów w zakresie swojego funkcjonowania zdeterminowanego biologicznie (uwarunkowania naturalne) i śro- dowiskowo Maria Straś-Romanowska utożsamia to podejście z psychologią mecha- nizmów regulacyjnych, na gruncie której stosuje się metodologię obiektywistyczną: „Fundamentalne założenie obiektywistycznej metodologii przyjmuje bowiem, że świat składa się z bytów odrębnych i mechanicznie powiązanych ze sobą Opisując te byty jako części składowe świata, można dojść do opisu całej rzeczywistości W związku z założeniami odrębności przedmiotu poznania i poznającego podmiotu uważa się, że poznanie naukowe ma charakter obiektywny” (Straś-Romanowska 1992, s 11) Alternatywne podejście proponuje psychologia subiektywistyczna, reprezentowana przez nurt personalistyczno-egzystencjalny Człowiek traktowany jest jako niepodzielny, niepowtarzalny byt jednostkowy charakteryzujący się cechami osobowymi, wśród których wymienić należy między innymi świadomość introspekcyjną i refleksyjną, integrację wewnętrzną i zewnętrzną, historyczność, wolitywność i powiązaną z nią intencjonalność, potrzebę poszukiwania sensu życia (por Adamiec 1988) Człowiek rozumiany jako osoba nie podlega więc wyłącznie determinacji zewnętrznej Staje się świadomym twórcą swojego losu – homo creator (Straś-Romanowska 1992), odpo- wiedzialnym za swoją egzystencję (May 1995) Oznacza to, że poza sferą biologiczną, społeczną i podmiotową (gdzie dominuje motywacja adaptacyjna i woluntarystyczna) posiada także wymiar metafizyczny, na którym rodzi się nowy rodzaj motywacji – motywacja aksjologiczna, transcendentalna: Tym, co […] skłania do wyodrębnienia sfery metafizycznej w osobowym obrazie człowieka, jest moment przekraczania przez podmiot w procesie poznania […] granic modelowej rze-
110 Anna Mróz Wyjaśnianie versus rozumienie Analiza narracji w badaniach psychologicznych najczęściej dokonywana jest jako analiza strukturalna, typowa dla psychologii poznawczej (zob McAdams i in 1997, Trzebiński 2002) Teoria schematów poznawczych, które porządkują wewnętrzny świat człowieka, zakłada, że osobiste znaczenie przypisywane doświadczeniu zależy od schematu poznawczego, w ramach którego doświadczenie zostało umieszczone Tekst uzyskany w ramach wywiadu jest traktowany jako niezależne od swojego autora („oderwane od autora”) źródło danych i analizowany według wypracowanych obiek- tywnych jednostek (kategorii) Wystandaryzowane sposoby analizy tekstu pozwalają na utrzymanie badań w paradygmacie wyjaśniającym mechanizmy ludzkiego zachowania Analizie podlega tekst i struktura tekstu Podstawowym wymogiem jest zachowanie powtarzalności w opracowaniu danych Pod tym względem, jak przekonuje Władysław J Paluchowski (2010, s 53), „badania jakościowe nie różnią się niczym szczególnym od badań ilościowych” Jasne określenie reguł wyodrębniania kategorii pozwala na zastosowanie programów komputerowych do analizy tekstu Otrzymane wyniki można nawet przedstawić jako dane ilościowe i poddać ostatecznie obliczeniom statystycznym Taki sposób opracowania danych pochodzących z narracji jest typowy da psychologii wyjaśniającej Wyjaśnianie bowiem, jak zauważa Funke (1994, s 23), „jest efektem obiektywizacji przy zastosowaniu logicznych reguł” Zastosowanie analizy hermeneutycznej związanej z rozumieniem człowieka, a nie wyjaśnianiem mechanizmów nim rządzących, wymaga zmiany założeń dotyczących sposobu (sensu) istnienia samej narracji Różnicę tę wyjaśnia Paul Ricoeur: Według strukturalistów, zwolenników wyjaśniania bez rozumienia, tekst jest mechanizmem o czysto wewnętrznym działaniu, co do którego nie trzeba zadawać żadnych pytań […] Nato- miast według hermeneutów romantycznych analiza strukturalna wynika z obiektywizacji obcej przekazowi tekstu, którego nie można oddzielić od intencji autora; rozumienie oznaczałoby tu ustanowienie między duszą czytelnika a duszą autora łączności Nawet wspólnoty podobnej do tej, która powstaje podczas dialogu twarzą w twarz (Ricoeur 1992, s 18) Rozumienie jest centralną kategorią hermeneutyki Ujmowane jest jako „proces, czynność, poprzez którą człowiek wyraża swój stosunek wobec świata, nadając mu nowy lub odkrywając już wcześniej ustalony sens” (Stelmach 1989, s 40) Zrozumienie tekstu zawsze związane jest z jego interpretacją (wykładnią) Zasady interpretacji (a więc i epistemologii rozumiejącej) różnią się od wspomnianych wcześniej reguł wyjaśnia- nia W pewnym sensie w interpretacji również chodzi o uchwycenie struktury, ale nie struktury tekstu, tyko jednostkowej struktury egzystencji Dlatego w tekście interpre- towanym rozgranicza się wypowiedź od środków wypowiedzi: „Nie jest to problem ‘treści i formy’ [jak w analizie strukturalnej – przyp aut ], lecz problem niezmysłowego znaczenia i zmysłowej podstawy” (Funke 1994, s 13) W związku z tym hermeneutyka nie sprawdza faktów związanych z byciem, może jednak „odsłonić symboliczny głęb-
Analiza hermeneutyczna narracji autobiograficznych… 111 szy sens ujętego jedynie słownie logosu” (tamże, s 14) W interpretacji następuje więc wyraźne „oderwanie” samego tekstu i zawartych w nim faktów od ukrytego „za nim” symbolicznego sensu I to właśnie ten sens jest w centrum zainteresowania badacza W świetle powyższych informacji o istocie interpretacji można by się zastanowić czy badacz-hermeneuta jest w większym stopniu naukowcem czy artystą Wątpliwość ta rodzi się z niejasnego statusu samej hermeneutyki Bowiem jeśli jest ona teorią zawie- rającą sformułowane reguły wykładni, które badacz wykorzystuje przy interpretacji tekstu, wówczas można przyjąć, że sama interpretacja zachowuje obiektywny charakter Jeśli jednak mówi się o hermeneutyce jako o sztuce interpretacji, to w tym przypadku „wykładnia pozwala na ustalenie tych elementów znaczenia i sensu, które w nor- malnym rutynowym badaniu są nie do uchwycenia” (Stelmach 1989, s 5), a samemu interpretującemu przypisuje się specjalne predyspozycje, które wykraczają poza wiedzę o regułach interpretacji Staje się on częściowo badaczem, a częściowo artystą, który w interpretacji dokonuje również aktu tworzenia Czy w związku z tym można efekt jego pracy uznać za wystarczająco naukowy? Zasady interpretacji są w sposób oczywisty mniej zdeterminowane wymogami standaryzacji od reguł wyjaśniania, ale też trzeba pamiętać, że obiekt badania jest pojmowany w podobny, niezdeterminowany sposób Jest nim sfera metafizyczna czło- wieka, Dasein, byt „wolny i niepowtarzalny w projektowaniu” i prawdopodobnie tylko do tej sfery rozwoju człowieka można zastosować metodologię rozumiejącą Bowiem interpretacja pozwala rozpoznać najbardziej indywidualne sposoby projektowania się bytu egzystencjalnego Tak rozumiany człowiek nie jest „kategorialnie ustalony”, można więc tylko wskazać kierunki jego autokreacji W samej metodologicznej istocie wyjaśnianie i rozumienie wydają się nie mieć ze sobą nic wspólnego: […] z jednej strony w imię obiektywizacji tekstu wszystkie subiektywne i intersubiektywne związki zostałyby wyeliminowane przez wyjaśnianie Z drugiej strony w imię subiektywności przyswajania przekazu każda obiektywizująca analiza zostałaby uznana za obcą rozumieniu (Ricoeur 1992, s 18) Można jednak spojrzeć na obydwa podejścia jak na wzajemnie przenikające się w trakcie postępowania badawczego Najtrafniej ujął to Paul Ricoeur w koncepcji dialek- tycznej Kiedy ustaje sytuacja dialogu między opowiadającym i słuchającym, a pozostaje tylko tekst będący jej zapisem, staje się konieczne „zapośredniczenie rozumienia przez wyjaśnianie, zapośredniczenie, którego najbardziej godne uwagi urzeczywistnienie stanowi analiza strukturalna opowiadania” (tamże, s 19) Jest to etap przygotowania tekstu do interpretacji Jednak istotny jest także proces odwrotny Każda więc procedura wyjaśniania kończy się ostatecznie interpretacją wyników: Nie ma wyjaśniania, które nie byłoby rozumieniem Oto opowiadanie sprowadzone przez analizę strukturalną do funkcjonowania kodów […] zostało niejako zwirtualizowane, to znaczy
Analiza hermeneutyczna narracji autobiograficznych… 113 sensu (tamże, s 15) Trzeba jednak przy tym pamiętać o zamierzonym celu badań Hermeneutyka pozwala co prawda odsłonić symboliczny głębszy sens ukryty za tek- stem, jednak nie może poprzestać na „bezinteresownym wydobywaniu jakiegoś sensu symbolicznego; musi ona raczej […] znaleźć swój cel w przyjęciu jakiejś postawy ” (tamże, s 14) Taką postawą w badaniu noetycznego wymiaru człowieka jest zapytanie o jego motywację aksjologiczną, zawarte w celu badawczym Przy założeniu, że interpretacja hermeneutyczna jest związana z rozumieniem i odkrywaniem, a nie z poszukiwaniem i wyjaśnianiem, rodzi się wątpliwość, czy formułowanie celu badawczego i pytań badawczych nie jest związane z czynieniem wcześniejszych założeń co do oczekiwanych odkryć W tym miejscu z pomocą przy- chodzi hermeneutyczna idea przedrozumienia Przedrozumienie (rozumienie wstępne, prerozumienie, rozumienie przesądowe) jest „pierwotnym, intuicyjnym faktem poprzedzającym właściwe dyskursywne pozna- nie […] Stanowi przede wszystkim punkt wyjścia całego procesu rozumienia, warun- kując możliwość dokonania wykładni, a tym samym osiągnięcia rozumienia końco- wego” (Stelmach 1989, s 45) Punkt wyjścia do interpretacji, intuicyjnie wyczuwany sens całości przekazu i kierunek poszukiwań mogą być zawarte w sformułowanym celu badań i pytaniach badawczych, stanowiąc formę przedrozumienia, co potwierdza Funke (1994, s 23-24): „Właśnie to, że interpretacja ma miejsce z uwagi na coś, uza- sadnia występujące implicite przedrozumienie […] Pod pojęciem przedrozumienia nie należy tedy pojmować żadnego uprzedzania interpretacji, lecz wyłącznie stawianie pytań i problemów, sterowane przez momenty znaczące” Koło hermeneutyczne Koło hermeneutyczne stanowi podstawę techniki interpretacji tekstu Zgodnie z instruk- cją Diltheya rozumienie ma kolisty przebieg: „Z ogółu danych tworzę cały układ struk- tury psychicznej, w którym szczegół interpretuję w oparciu o całość, a całość w oparciu o szczegół” (Dilthey 1993, s 81) W instrukcji tej wyraźnie zaznacza się zasada prymatu całości nad częścią i to w dwojakim znaczeniu Po pierwsze sens całości nie jest sumą sensów nadawanych częściom (Funke 1994, s 17), a po drugie wejście w koło hermeneu- tyczne zawsze rozpoczyna się od rozpoznania sensu całości Dopiero w odniesieniu do tego sensu można interpretować poszczególne elementy całości Następnie w procesie naprzemiennego odnoszenia do siebie sensu części i całości dąży się ku osiągnięciu „pełnej jedności sensu” (Gadamer 1993, s 231) Ostatecznie więc proces interpretacji „zmierza do wzajemnego przenikania i wzajemnego rozjaśniania sensu w stosunkach pomiędzy sensowną całością oraz częściami” (Funke 1994, s 17) Do opisanego powyżej tradycyjnego rozumienia koła hermeneutycznego jako zamkniętej całości należy jednak wprowadzić na gruncie psychologii egzystencjalnej pewną modyfikację, wynikającą z założenia na temat natury obiektu badanego, któ-
114 Anna Mróz rym jest Dasein, byt egzystencjalny Otóż Dasein jako „spełniający się projekt” nie ma charakteru skończonego, lecz otwarty, nigdy się nie domyka Można więc uznać, że „Możliwość zamknięcia ‘koła hermeneutycznego’ wyklucza już […] sama struktura ontologiczna egzystencji Dasein” (Dybel 1993, s 168) Należałoby w takim razie przyjąć, że domykanie koła hermeneutycznego w procesie interpretacji narracji autobiogra- ficznych ma charakter chwilowy, nie jest bowiem ustaleniem jedynym i ostatecznym Stanowi to również element historyczności rozumienia życia ludzkiego Wynika z tego, że stosowanie w interpretacji koła hermeneutycznego staje się możliwe pod przynaj- mniej dwoma warunkami:
- Przy założeniu, że człowiek jest egzystencją będącą całością, układem posiada- jącym subiektywnie odczuwany i odkrywany sens;
- Przy uwzględnieniu historycznego wymiaru rozumienia Dzięki bowiem histo- ryczności rozumienia osoba opowiadająca interpretuje każde zdarzenie w wielorako rozumianym kontekście: w kontekście miejsca, czasu i okoliczności zdarzenia, a przede wszystkim w kontekście całości swojego doświadczenia To waśnie historyczność rozu- mienia decyduje o tym, jak człowiek, opowiadając historię własnego życia, wiąże ze sobą doświadczenia z różnych jego okresów, tworząc tematyczne związki sensu oraz w jaki sposób „konkretna przyszłość, teraźniejszość i przewidywana przyszłość determinują interpretację i sens nadawany życiu” (Rosenthal 1990, s 99) Filozoficzną podstawę tego procesu stanowią trzy kanony interpretacji hermeneu- tycznej: kanon wewnętrznej przynależności do siebie części i całości, kanon aktualności rozumienia i kanon dopasowania rozumienia (Funke 1994, s 15)
Podsumowanie
Zastosowanie hermeneutyki jako epistemologii rozumiejącej ma swoją specyfikę w każ- dej z dziedzin nauki Najdłuższe tradycje ma hermeneutyka biblijna, filologiczna czy prawnicza (Stelmach 1989) Interpretacja hermeneutyczna dostosowuje się do istoty danej dziedziny i jest stosowana w odmienny sposób Inne bowiem wymagania stawia obiekt badań Analiza hermeneutyczna w psychologii personalistyczno-egzystencjal- nej służy odsłonięciu sensu ukrytego nie za tekstem, lecz za ludzkimi zachowaniami i wyborami Człowiek rozumiany jest jako byt jednostkowy, niepowtarzalny i spełnia- jący się w procesie rozwojowym, który może przekraczać uwarunkowania biologiczne i środowiskowe Transcendencja ta dokonuje się na noetycznym poziomie rozwoju i tylko tak rozumiany rozwój uzasadnia zastosowanie hermeneutyki jako metody rozumienia O ile bowiem poziomy rozwoju człowieka zdeterminowane biologicznie i środowiskowo mogą być wyjaśniane w oparciu o związki przyczynowo-skutkowe, o tyle poziom noetyczny reprezentujący sferę wolności może zostać jedynie zrozumiany Marian Olejnik zauważa, że podejście hermeneutyczne „pozwala inaczej spojrzeć na
116 Anna Mróz Ricoeur P (1992), Filozofia osoby, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków Rosenthal G (1990), Rekonstrukcja historii życia Wybrane zasady generowania opowieści w wywiadach biograficzno-narracyjnych, [w:] Metoda biograficzna w socjologii, red J Wło- darek, M Ziółkowski, PWN, Warszawa-Wrocław Stelmach J (1989), Co to jest hermeneutyka?, Wydawnictwo Nauka dla Wszystkich, Kra- ków Straś-Romanowska M (1992), Los człowieka jako problem psychologiczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Trzebiński J (2002), Autonarracje nadają kształt życiu człowieka, [w:] Narracja jako sposób rozumienia świata, red J Trzebiński, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Anna Mróz HERMENEUTIC ANALYSIS OF AUTOBIOGRAPHICAL NARRATIONS IN THE RESEARCH ON NOETIC LEVEL OF HUMAN DEVELOPMENT Summary Hermeneutics has numerous meanings One of them is the understanding of it as the art of interpreting spoken or written text It has also gained the status of methodology within humanistic science The applications of hermeneutics interpretation to analyse philosophy or literary texts is widely known The question is whether it may be applied in the research carried out on the ground of empirical science about a human; namely psychology In psychology, the understanding of a human as ‘project- ing existence’ representative for the personal – existential approach, is the closest to the humanistic sciences Due to these reasons, hermeneutics as understanding methodology may find application in the research on the noetic level of human development which is not subject to biological or envi- ronmental determination, being the area where axiological motivation is executed The historic and contextual conception of developmental experiences by means of the methodology which understands and not only explains human behaviour, allows to discover new areas of functioning of the human psyche The article also presents the rules applied while making use of hermeneutics interpretation of autobiographical narration on the ground of psychology backed up with their philosophical basis
