Pobierz Analiza materiałów zastanych i więcej Ćwiczenia w PDF z Sztuki wizualne tylko na Docsity!
SZTUKI WIZUALNE
W POLSCE.
STAN, ROLA
I ZNACZENIE.
Poznań–Warszawa 2016
Instytut Socjologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Skrót z I etapu badań
Analiza materiałów
zastanych
Joanna Kiliszek
We współpracy
z Dorotą Folgą-Januszewską
i Katarzyną Urbańską
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/
WSTĘP
Pierwszym etapem realizacji badania Wizualne Niewidzialne. Sztuki wizualne w Polsce – stan, rola, znaczenie jest analiza materiałów zastanych. Zgromadzone materiały miały pomóc nam w określeniu, jaki jest stan badań nad sztukami wizualnymi w Polsce, w jaki sposób w tego rodzaju analizach definiuje się sztukę i artystę, a także tego, jaki jest ogólny obraz sztuk wizualnych oraz jakiego rodzaju problemy ich dotyczące obecne są w raportach. Ważnym aspektem badań desk research było również sprawdzenie, jakiego rodzaju metody stosowano w trakcie badań oraz jakiego rodzaju zagadnienia są w tego rodzaju analizach nadreprezentowane, jakie zaś pomijane i marginalizowane. Dodatkowo analiza materiałów zastanych miała pomóc nam w doprecyzowaniu problematyki naszych badań, a także w dookreśleniu tego, w jakiego rodzaju ośrodkach powinna toczyć się jakościowa część planowanych przez nas analiz. Jak więc łatwo można dostrzec, podstawowym zamierzeniem autorów przeglądu istniejących opracowań badawczych na temat sztuk wizualnych w Polsce było nie tylko określenie stanu wiedzy na temat tej sfery życia, ale również doprecyzowanie naszych własnych zamiarów badawczych, w taki sposób, by korzystając z dotychczasowych analiz świata artystycznego w naszym kraju nie prowadzić jednocześnie do ich dublowania, nadpisywania, ale raczej by je wzbogacać, uzupełniać, czynić bardziej kompletnymi. Przyjmując początkowe założenia do całości badań, nasz zespół postanowił przestudiować aktualną sytuację sztuk wizualnych w Polsce w okresie od 2010 do 2015 roku. Wstępna analiza zastanych materiałów oraz świadomość, że tak kompleksowe badanie realizowane jest po raz pierwszy od co najmniej kilkunastu lat^1 spowodowały poszerzenie tego przedziału o dwa lata, a więc do 2008 roku. Punktem wyjściowym stał się dla nas Kongres Kultury Polskiej w Krakowie w 2009 roku^2 i przygotowane uprzednio na niego raporty. W efekcie analizie zostało poddanych 30 raportów, oficjalnych dokumentów, danych statystycznych oraz manifestów. ¾ z nich (czyli 22) powstało w latach 2009–2016 w Polsce. ¼ raportów (czyli 8) dotyczy sytuacji sztuk wizualnych i roli artysty w społeczeństwie, oglądanych z perspektywy badaczy europejskich (badania i statystyki m.in. Eurostatu), które podają dane porównawcze lub opisują po części specyfikę polską. Analiza ma charakter jakościowy. Raport zawiera najważniejsze opisy i analizy następujących sześciu pól:
- sytuacji współczesnych artystów w Polsce;
- sposobu kształcenia artystów;
- instytucji reprezentujących sztukę w Polsce (rodzaj i rola);
- rynku sztuki;
- recepcji sztuki we współczesnej Polsce;
- polityki kulturalnej wobec sztuk plastycznych we współczesnej Polsce. Ukazują one rolę i położenie współczesnego artysty oraz pozycję sztuk wizualnych w społeczeństwie polskim, a także właściwości i deficyty polityki kulturalnej państwa i samorządów. (^1) Od czasu publikacji badań prof. Aleksandra Wallisa (m.in. Artyści-plastycy: zawód i środowisko , Warszawa 1964; Społeczna sytuacja artystów-plastyków za lat dwadzieścia , Warszawa 1968; Statystyczny opis warunków rozwoju kultury w PRL w latach 1946– 1970 , Warszawa 1974; Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego w Polsce w latach 1945– 1980 , Warszawa 1981) nie odbyło się kompleksowe badanie obszaru sztuk wizualnych w Polsce i roli artysty. (^2) Kongres Kultury Polskiej, zainicjowany przez ówczesnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego odbył się w Krakowie w dniach 23–25.09.2009; zob. http://www.kongreskultury.pl [dostęp: 20.12.2015].
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/ Wybierając poszczególne dokumenty, których zawartość miała zostać poddana analizie, braliśmy pod uwagę wspomniane we wstępie sześć kryteriów. Każdy z dokumentów badany był według sformułowanych poniżej pytań:
Czego dowiadujemy się o artystach działających współcześnie w Polsce?
Czego dowiadujemy się o kształceniu artystów we współczesnej Polsce?
Czego dowiadujemy się o instytucjach prezentujących sztukę we współczesnej Polsce?
Czego dowiadujemy się o rynku sztuki we współczesnej Polsce?
Czego dowiadujemy się o recepcji sztuki we współczesnej Polsce?
Czego dowiadujemy się o polityce kulturalnej we współczesnej Polsce w odniesieniu do sztuk plastycznych?
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/
DESK RESEARCH – NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA BADAWCZE
Dokonana przez nas analiza materiałów prowadzi do następujących wniosków:
- Po zapoznaniu się z zawartością 30 raportów można stwierdzić, iż w Polsce nie prowadzi się badań, które w sposób kompleksowy rekonstruowałyby sytuację, w jakiej znajdują się sztuki wizualne w Polsce. Mamy raczej do czynienia ze studiami dotyczącymi wybranych ich aspektów (sytuacja pracy; płeć jako czynnik różnicujący sytuację twórców, sztuka jako jeden z przemysłów kreatywnych) albo z analizami dotyczącymi wybranych regionów Polski.
- Przejrzenie materiałów badawczych dotyczących sztuki, które powstały w ostatniej dekadzie, prowadzi do wniosku, iż ogromną trudność sprawia określenie, kim jest artysta, a dokładniej, konkurują ze sobą trzy spojrzenia na osoby uprawiające sztukę. Traktowane są jako: twórcy, artyści i rzemieślnicy, zaś o określonej kategoryzacji decyduje talent, powiązania, kreatywność lub umiejętności techniczne. Definiując profesję artysty, najczęściej przyjmuje się perspektywę ekonomiczną lub też tę związaną z wykształceniem (ukończenie uczelni artystycznej).
- Nie istnieją żadne wiarygodne dane dotyczące Iiczby artystów, tym bardziej artystów wizualnych w Polsce. Nie istnieje obowiązek rejestracji działalności artystycznej, zaś Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie prowadzi bazy danych i nie dysponuje potwierdzonymi danymi statystycznymi na temat liczby osób parających się sztuką. Z kolei związki zawodowe czy zrzeszenia twórcze skupiają ograniczoną liczbę artystów. Ze względu na przepisy dotyczące ochrony danych osobowych (Dz. U. 2016, R. POZ. 922) i ich prawnej interpretacji uczelnie artystyczne najczęściej nie udzielają informacji o absolwentach.
- Artyści są niedostrzegani przez wytworzony po 1989 roku system. Poza nielicznymi stypendiami, nagrodami czy innymi formami doraźnego wsparcia pomija się ich w dystrybucji publicznych środków, chociaż, to oni są sensem i podstawą tworzenia kultury. Podpisane zaledwie z kilkoma instytucjami w 2014 w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki Porozumienie w sprawie minimalnych wynagrodzeń dla artystów i artystek jest pierwszą inicjatywą wskazującą na konieczność opłacania honorariów artystów za wystawy.
- Na podstawie analizy materiałów zastanych można stwierdzić, iż żaden z artystów nie utrzymuje się z przyznawanych stypendiów, nagród czy rezydencji, tym bardziej że są one nieregularne, bardzo skromne, a w ostatnich latach coraz bardziej zbiurokratyzowany i restrykcyjny jest tryb ich przyznawania. Często po to by funkcjonować w systemie grantów, artyści zmuszeni są założyć własną firmę lub fundację. Nie istnieje też system wspierania pracowni dla artystów. Artyści są mylnie postrzegani jako przedsiębiorcy, a ich sztuka jako towar. To ignorowanie specyfiki zawodu artysty wyraża się m.in. w nieuwzględnianiu zawodów artystycznych w regularnie przeprowadzanych przez ogólnopolskie instytuty badawcze analiz prestiżu zawodów.
- W konsekwencji nie istnieją wiarygodne dane dotyczące średnich zarobków artystów. Jedyne dane pochodzące z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego to średnie wynagrodzenie w publicznych instytucjach kultury, co może być o tyle mylące, że większość pracowników tego typu podmiotów nie jest artystami. Analiza raportów, a zwłaszcza Czarnej Księgi Polskich Artystów^4 i Fabryki Sztuki: Podział (^4) Czarna Księga Polskich Artystów , Warszawa 2015.
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/ W latach 2007–2013 poczyniono wiele inwestycji, zwłaszcza infrastrukturalnych (nowe budynki w ramach funduszy europejskich), co nie zawsze przekłada się na sytuację związaną z poziomem kadry oraz wysoką jakością nauczania. Inwestycje europejskie w budynki lub rozbudowę ASP w Warszawie, Łodzi, Gdańsku Wrocławiu i Krakowie oraz UA w Poznaniu wynosiły 178,1 mln zł przy ogólnej wartości tych inwestycji wynoszącej 236,9 mln zł. Rozbudowa infrastruktury nie zmienia faktu, że kształcenie artystów w Polsce jest w wielu przypadkach przestarzałe, skierowane na model nauki mistrz-uczeń, przy czym większość wykładowców nie może wykazać się dorobkiem artystycznym wysokiej jakości, a kadra profesorska jest silnie zmaskulinizowana. Obszary charakterystyczne dla tej problematyki można opisać na podstawie analizy materiałów następująco: → praca w ramach dydaktycznego modelu mistrz-uczeń uznawana jest za siłę systemu, albo przeciwnie – za przejaw obecności przestarzałego trybu przekazywania wiedzy. Zwraca się uwagę na deficyt kształcenia w zakresie „sztuk czystych” i nadmierny rozwój sztuk stosowanych; → kształcenie artystyczne w Polsce jest najbardziej elitarną i najdroższą formą kształcenia, obejmującą wysoki stopień bezpośredniości kontaktów z edukatorami. Jak podają autorki raportu Marne szanse na awanse? Raport z badania obecności kobiet na uczelniach artystycznych (Warszawa 2015): Na uczelniach artystycznych na jednego pracownika naukowego przypada zaledwie 4,2 studenta, zaś w podgrupie uczelni plastycznych – 4,7. Aby zrozumieć, jak wyjątkowa jest to sytuacja, wystarczy porównać ją do średniej krajowej (16 studentów na pracownika naukowego) bądź do uczelni z drugiego krańca spektrum: uczelni ekonomicznych, gdzie jeden pracownik naukowy przypada na 27 studentów. Oznacza to, że edukacja artystyczna jest najdroższą formą kształcenia w Polsce – droższą nawet od studiów medycznych. W 2013 roku kształcenie jednego studenta uczelni publicznej w Polsce kosztowało średnio 17,6 tys. zł. W wyższych szkołach artystycznych kwota ta wynosi trzy razy więcej: 37,8 tys. zł; → Brakuje systemu właściwej oceny losów absolwentów oraz praktycznej oceny pozyskanej wiedzy i umiejętności, która mogłaby spowodować modyfikację programów nauczania. Uczelnie nastawione są głównie na kształcenie wielkich artystów, nie zastanawiają się nad praktyczną stroną zawodu, którego uczą. Jak deklarują absolwenci w analizowanych raportach, w trakcie ich edukacji brakowało konkretnych zajęć, które w polskiej rzeczywistości ułatwiłyby studentom samodzielne funkcjonowanie. Problemem jest nieprzygotowywanie absolwentów do samodzielnej pracy zawodowej – tym bardziej że polskie prawo premiuje zatrudnienie etatowe. Studenci nie dowiadują się, jak działać na rynku, jak wyceniać swoją pracę, jak konstruować umowy. Dodatkowo brakuje programów wspierających młodych artystów. Działający w latach 2004–2007 program pod nazwą „Talent”, który był wariantem programu rządowego „Pierwsza praca”, aktywizującego zawodowo absolwentów, został zlikwidowany. → Występuje dysproporcja pomiędzy okresem studiowania na uczelniach plastycznych, gdzie 77 % studentów stanowią kobiety, a etapem kariery akademickiej, gdzie zaledwie 22 % kadry profesorskiej to kobiety. Według raportu (dane z 2015 roku) najwięcej kobiet pracuje na stanowiskach akademickich w Toruniu (52%), najmniej – w Warszawie i Poznaniu (31%). Również w Toruniu odsetek kobiet wśród profesorów (27%) jest trzy razy wyższy niż w Katowicach, gdzie stanowią one zaledwie 8% profesorów (w tym 0 z 17 profesorów zwyczajnych).
- W obszarze funkcjonowania instytucji pokazujących w Polsce sztukę współczesną istnieje zatrważający rozdźwięk pomiędzy podmiotami tego rodzaju prowadzonymi przez MKiDN 6 a analogicznymi (^6) Instytucje prowadzone (3) i współprowadzone (3) przez MKiDN to: Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Centrum Sztuki Współczesnej — Zamek Ujazdowski, Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki, Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu" w Toruniu (współprowadzone), Muzeum Sztuki Nowoczesnej (współprowadzone), Muzeum Sztuki w Łodzi (współprowadzone). W 2014 roku istniało 339 galerii prezentujących sztuki wizualne, z czego instytucje państwowe to ok. 2%, instytucje samorządowe – ok. 60% (w tym rozwinięty system — dawniej prowadzonych centralnie — Biur Wystaw Artystycznych w mniejszych miastach), galerie prywatne, komercyjne — ok. 35%.
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/ podmiotami prowadzonymi przez jednostki samorządów terytorialnych, wyrażający się w dysproporcjach merytorycznych, kadrowych, finansowych i generalnie kompetencjach do podejmowania decyzji m.in. urzędniczych. Sieć instytucji prezentujących sztukę nie jest w Polsce ani gęsta, ani bogata, a najdotkliwiej odczuwane, zwłaszcza na poziomie lokalnym i samorządowym, są pozamerytoryczne kryteria finansowania działań kulturalnych. Największa różnorodność instytucji kultury i bogactwo oferty artystycznej reprezentowana jest w dużych miastach, przy czym takie ośrodki jak Warszawa i Kraków mają wyjątkowo uprzywilejowany status. Dla przykładu ok. 70–75 % środków finansowych z Programów Ministra Kultury przeznaczanych jest na instytucje warszawskie. Nowo powstające muzea (2013 – dzisiaj) mają przeważnie charakter historyczny, a od 2011 roku według statystyk GUS liczba muzeów i miejsc prezentacji sztuki współczesnej spada w skali roku o ok. 5%. Inne problemy instytucji sztuki, na które wskazują autorzy analizowanych raportów to między innymi:
- niemożliwość długoterminowego planowania i utrzymania ciągłości działania spowodowana funkcjonowaniem w logice projektowej;
- przestarzała infrastruktura;
- kwestie kadrowe – niewystarczająca liczba pracowników lub niskie płace i brak narzędzi motywowania kadry;
- relacje z mediami – brak zainteresowania mediów sztuką współczesną i działalnością̨ placówek ją wystawiających, a także ignorowanie przez media ogólnopolskie wydarzeń spoza Warszawy;
- niedostosowanie sytuacji prawnej, która reguluje działalność́ sektora publicznego, do realiów działalności placówek kulturalnych, połączona z nadmierną i nasilającą się biurokracją;
- lokalne konflikty, brak otwartości środowiska i problemy związane z odbiorem sztuki współczesnej;
- nierówne traktowanie instytucji III sektora (fundacje, stowarzyszenia) w porównaniu z instytucjami publicznymi, zwłaszcza w kwestii dotacji i grantów;
- instytucje zmuszone są do pogoni za sukcesem finansowym, frekwencyjnym, medialnym, a jednocześnie do funkcjonowania w ścisłym biurokratycznym gorsecie. Na tej sytuacji najczęściej traci artysta, ponieważ instytucje unikają wynagradzania artystów za pracę, a pomimo że honoraria artystów są wpisywane do budżetu, w ramach oszczędności najczęściej skreślane są jako pierwsze.
- odrębną kwestią jest nieproporcjonalnie wyższa pozycja kuratora niż artysty w hierarchii instytucji.
- W Polsce, według przeanalizowanych raportów z badań, zaledwie ok. 10% artystów utrzymuje się ze sprzedaży dzieł. Raport Fabryka sztuki podaje następujące dane:
- jedynie 14% budżetów artystów pochodzi ze sprzedaży prac i jest to mniej niż wynosi odsetek ich budżetów pochodzący z pomocy ze strony rodziny i partnerów;
- 75% badanych nie otrzymuje z rynku sztuki żadnych przychodów albo ich zyski są marginalne;
- przeważają przychody z tytułu honorariów autorskich na poziomie ok. 16% wśród artystów, ale często nie są to dzieła sztuki, lecz publikowane teksty lub warsztaty;
- istnieje nierówność w dochodach ze sprzedaży prac pomiędzy mężczyznami – 12%, a kobietami – 7 % domowego budżetu;
- 2% badanych wskazało, że utrzymuje się tylko i wyłącznie ze sprzedaży prac na rynku sztuki (od 90% do 100% całego budżetu).
- Na scenie międzynarodowej znanych jest zaledwie kilkanaście nazwisk polskich twórców, a część młodszego pokolenia rozpoczęła karierę międzynarodową na fali zainteresowania Polską w momencie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Dodatkowo brak odpowiedniej edukacji w obszarze sztuk wizualnych już na poziomie szkoły podstawowej oraz brak finansowej stabilizacji Polaków
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/
- 2009 FRAMEWORK FOR CULTURAL STATISTICS HANDBOOK NO. 2. Measuring cultural participation. Montreal, Quebec: UNESCO Institute for Statistics, 2012. ISBN 978- 92 - 9189 - 124 - 5.
- Białynicka-Birula, Joanna. Rynek dzieł sztuki w Polsce. Aspekty prawno-ekonomiczne. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportów o Stanie Kultury. Warszawa: MKiDN, 2007, http://www.kongreskultury.pl/library/File/RaportRynekSzt/rynek_dziel_sztuki_raport_w.pelna.pdf [dostęp: 20.08.2015].
- Cultural statistics. Eurostat. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011. ISBN 978- 92 - 79 - 16396 - 8.
- Czarna Księga Polskich Artystów. Opracowanie zbiorowe. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej,
- ISBN: 978- 83 - 64682 - 34 - 6.
- Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. Red. Janusz Czapiński i Tomasz Panek. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, 2014. ISBN 978- 83 - 61638 - 77 - 3.
- Drozdowski, Rafał, Barbara Fatyga, Mirosław Filiciak, Marek Krajewski i Tomasz Szlendak. Praktyki kulturalne Polaków. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2014. ISBN 978- 83 - 231 - 3336 - 0.
- Dziadkiewicz, Roman, Grzegorz Jankowicz, Zbigniew Libera, Ewa Majewska, Lidia Makowska, Natalia Romik, Janek Simon, Jan Sowa, Kuba Szreder, Bogna Świątkowska i Joanna Warsza. Manifest Komitetu na rzecz Radykalnych Zmian w Kulturze. 2009, http://warszawa.ngo.pl/wiadomosc/488104.html [dostęp: 10.11.2 016 ].
- Działalność instytucji kultury w Polsce w 2011 r. Materiał na konferencję prasową w dniu 26 lipca 2012 r. Informacja sygnalna WYNIKI BADAŃ GUS. Warszawa: GUS, 2012.
- ESSnet-CULTURE. European Statistical System Network on Culture. Final Report. Luxembourg: ESSnet- CULTURE/Eurostat, 2012.
- European Agenda For Culture Work Plan For Culture. 2011-2014 Policies and Good Practices in the Public Arts and in Cultural Institutions to Promote Better Access to and Wider Participation in Culture. REPORT PRODUCED BY THE WORKING GROUP OF EU MEMBER STATES EXPERTS (OPEN METHOD OF COORDINATION) ON BETTER ACCESS AND WIDER PARTICIPATION IN CULTURE. EU, 2012.
- Fabryka Sztuki: Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów społecznych w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce. Raport z badań Wolnego Uniwersytetu Warszawy. Red. Michał Kozłowski, Jan Sowa i Kuba Szreder. Warszawa: Bęc Zmiana, 2014.
- Fatyga Barbara, Jacek Nowiński i Tomasz Kukołowicz. Jakiej kultury Polacy potrzebują i czy edukacja kulturalna im ją zapewnia? Raport o problemach edukacji kulturalnej w Polsce dla Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Warszawa: MKiDN, 2009, http://www.kongreskultury.pl/library/File/Raportedu/edukacja_kult_raport_w.pelna%281%29.pdf [dostęp: 20.06.2015].
- Fatyga, Barbara, Jadwiga Alicja Bakulińska, Magdalena Dudkiewicz, Bogna Kietlińska, Ludwika Malarska, Piotr Michalski, Zespoły Sieci Badawczej Obserwatorium Żywej Kultury. Projekt autoewaluacji i ewaluacji programów ministra kultury. Raport z badań. Propozycja metod i narzędzi. Warszawa–Wrocław–Olsztyn– Białystok–Gdańsk 2013 – 2014, http://ozkultura.pl/sites/default/files/stronaarchiwum/PROJEKT%20AUTOEWALUACJI%20I%20EWALUACJI %20PROGRAM%C3%93W%20MINISTRA%20KULTURY%20%202015.pdf [dostęp: 10.11.2015].
- Folga-Januszewska, Dorota. Muzea w Polsce 1989-2008. Stan, zachodzące zmiany i kierunki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla muzeów polskich. Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa
WIZUALNE NIEWIDZIALNE. Raport z analizy danych zastanych, wersja: VI/ Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jako jeden z Raportów o Stanie Kultury. Warszawa: MKiDN, 2008, http://www.kongreskultury.pl/library/File/RaportMuzea/muzea_raport_w.pelna(1).pdf [dostęp: 20.08.2015].
- Gdula, Maciej i Przemysław Sadura. Style życia i porządek klasowy w Polsce , Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, 2012. ISBN 978- 83 - 7383 - 562 - 7.
- Gorgoń, Justyna, Witold Kieńć, Michał Machnikowski, Małgorzata Maciejewska, Marcin Marszałek i Tomasz Skoczylas. Fabryka kultury – praca i wolontariat przy festiwalach kulturalnych. Wrocław: Stowarzyszenie Instytut Wolnej Kultury, 2013. ISBN 978- 83 - 938558 - 0 - 3.
- Hinz, Marcin. Podstawowe dane dotyczące artystów wizualnych i instytucji wystawienniczych (notatka). Wrocław: Biuro Europosła Bogdana Zdrojewskiego, 2016.
- Ilczuk, Dorota, Teresa M. Dudzik i Ewa Gruszka. Rynek pracy artystów i twórców w Polsce. Raport z badań. Bydgoszcz–Warszawa 2013, http://kultura.gminick.megiteam.pl/download/is_www/Rynek_pracy_artystow_i_tworcow_w_Polsce.pdf [dostęp: 20.10.2015].
- Kultura w 2011 roku. Warszawa, Kraków: Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Krakowie,
- ISSN 1506-4360.
- Marne szanse na awanse? Raport z badania obecności kobiet na uczelniach artystycznych. Red. Anna Gromada, Dorka Budacz, Juta Kawalerowicz i Anna Walewska. Warszawa: Fundacja Katarzyny Kozyry,
- ISBN: 978- 83 - 944097 - 0 - 8.
- Meschnik, Marek, Raport o sztuce współczesnej, Kongres kultury województwa śląskiego: Katowice 2010 , http://www.animacja.kulturalna.us.edu.pl/biblioteka/Raport-o-sztuce-wspolczesnej-w-woj.slaskim.pdf [dostęp: 20.08.2015].
- Piekkola, Hannu, Otto Suojanen i Arttu Vainio. Economic impact of museums. Vaasa: University of Vaasa/Levón Institute Publication, 2014. ISBN 978- 952 - 476 - 524 - 4; ISSN 2341-6238.
- Question Mark. Biuro Badań Społecznych_. KONDYCJA SZTUK WIZUALNYCH PERCEPCJA I SPOŁECZNY OBIEG_ SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ W POLSCE. Łódź 2015, http://questionmark.pl/images/files/raport_kondycja_sztuki_questionmarkwww.pdf [dostęp: 20.01.2016]
- Raport o szkolnictwie artystycznym. Warszawa 2010., http://www.kongreskultury.pl/title,pid,650.html [dostęp: 10.05.2015].
- Ratzenböck , Veronika, Katharina Okulski i Xenia Kopf. Cultural policy landscapes. A guide to eighteen Central and South Eastern European countries. Wien: ERSTE Foundation and österreichische kulturdokumentation. internationales archiv für kulturanalysen, 2012.
- Tędziakolska, Magdalena, Alina Stanaszek, Magdalena Chrzczonowicz i Iwona Konieczny. Badania ewaluacyjne programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2010 roku. Raport końcowy. Warszawa 2011.
- Twórca a polityka kulturalna samorządów w województwie śląskim. Raport. Red. Łukasz Dziuba, Aleksander Lysko i Maciej Zygmunt. Katowice: Regionalny Ośrodek Kultury w Katowicach, 2011. ISBN: 978- 83 - 944097 - 0 - 8.
- Uczestnictwo ludności w kulturze w 2009 roku. Warszawa: GUS, 2012. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/kts_uczestnictwo_ludnosci_w_kulturze_w_2009.pdf [dostęp: 20.08.2015].
