Analiza porównawcza trzech zaborów - Notatki - Ekonomia, Notatki z Ekonomia

Pobierz Analiza porównawcza trzech zaborów - Notatki - Ekonomia i więcej Notatki w PDF z Ekonomia tylko na Docsity!

SYTUACJA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA

NA ZIEMIACH POLSKICH

W LATACH 1815-1914.

ANALIZA PORÓWNAWCZA TRZECH ZABORÓW

Sytuacja gospodarcza i społeczna zależy w w ielu wypadkach od aktualnej sytuacji politycznej, ale nie tylko ona na to rzutuje. Analizując histor ię gospodarczą dowolnego regionu , zauważymy bez trudu, że wielkie wydarzenia polityczne nie stanowią dla niej jakichś większych cezur. Rozwój gospodarczy i przemiany społeczne są procesami na tyle ciągłymi, że aby wyznaczyć jakieś ramy poszczególnych okre sów należałoby ograniczyć się datami konkretnych dekretów, jednak dla lepszego zrozumienia oraz czytelności kompozycji, a także nie wyrywania tematu całkow icie z kontekstu politycznych decyzji i wielkich wydarzeń historycznych podzielę omaw iany okres na mn iejsze etapy, w obrębie których będę analizował rów nolegle sytuację gospodarczą w trzech zaborach oraz zmiany społeczne. Wobec tego poszczególne części mojej pracy będą wyglądały następująco: od Kongresu Wiedeńskiego do powstania listopadowego (1830), nast ępnie między powstaniem listopadowym a styczniowym (1863), potem doprowadzę analizowany temat do końca pięknego w ieku XIX oraz w tej samej części zamieszczę sytuację z pierwszych lat XX w. Opisywane fakty dotyczyć będą Królestwa Polskiego (zabór rosyjski), Wielkiego Ks. Poznańskiego i reszty zaboru pruskiego, Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Ziemie zabrane ze względu na swoją pełną spoistość z państwem rosyjskim nie będą tematem moich rozważań. W Królestwie Polskim, tworze Kongresu Wiedeńskiego, w idoczny by ł kryzys gospodarczy spowodowany epoką wojen napoleońskich i towarzyszących im zniszczeń w ówczesnym Księstwie Warszawskim. Zniszczenia ujemnie odbiły się na stanie polskiego rolnictwa zaboru rosyjskiego, dodatkowo dochodziła do tego jeszcze konkurencja z bóż rosyjskich. W zaborze rosyjskim chłop miał wolność osobistą od 1807 r. (na mocy projektu z dnia 21 XII 1807), co właśnie w tych trudnych chwilach spowodowało wzmożone wychodźstwo chłopów do miast w poszukiwaniu zarobków - stan ten automatycznie rzutował na gospodarkę folwarków, jeszcze wtedy głównie szlacheckich, które w poszukiwaniu zysków albo zw iększały pańszczyznę ciążącą na pozostających na roli chłopach (projekt z 1807 r. nie dawał w raz z wolnością prawa do ziemi, a pańszczyznę pozostawiał jako zapłatę za użytkowane tereny), albo szukano rozw iązań intensyfikacji produkcji, a wraz z nią pojaw iły się nowe uprawy - rozpowszechniono uprawę ziemniaka, roślin pastewnych, wraz z uprawą buraka cukrowego ma swój początek cukrownictwo, pojawiła się też hodowla owiec. Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja rolnictwa w pozostałych dwóch zaborach. Po 1815 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim jest dekret o zniesieniu poddaństwa, w 1823 na obszarze zaboru pruskiego została wprowadzona ustawa regulacyjna (na wzór tej, która istniała już od 1811 na innych ziemiach pruskich), która umożliw iała niektórym chłopom zakup ziemi. W stosunku do Królestwa był bez wątpienia zabór pruski o jeden w ielki krok naprzód. Nie wszystko wyglądał jednak tak optymistycznie. Oderwane od pozostałych polskie ziemie pod panowaniem pruskim stanęły w obliczu konkurencji z rolnictwem pruskim stojącym na dosyć wysokim poziomie. Zaradność ludności polskiej (od lat dwudziestych, kiedy zaczęła się germanizacja, działalność gospodarcza była tożsama z patriotyczną) sprawiła, że polska prowincja stała się zapleczem rolno-spożywczym monarchii pruskiej - rozw ijało się tu głównie gorzelnictwo, cukrow nictwo, a także młynarstwo, czyli gałęzie zw iązane bezpośrednio z rolnictwem. Najgorzej przedstawiała się sytuacja w Galicji. Była ona poza jakimkolwiek zainteresowaniem rządu austriackiego, toteż popadała w coraz gorsze położenie. Charakterystyczny dla galicyjskiego rolnictwa był głód ziemi, brak możliwości zatrudnienia się w przemyśle powodował ciągły podział i tak małych już gospodarstw chłopskich pomiędzy synów. Małe, skarlałe gospodarstwa produkowały często tylko na swoje potrzeby, a wszystko to powodowało obniżenie kultury rolnej. Jak w idać, rolnictwo po 1815 roku rozw ija się bardzo różnie w trzech zaborac h, właściwie zaczyna się kształtować charakterystyczny podział, który utrzyma się pod zaborami, dość długo - przodujące, nowoczesne i zmechanizowane rolnictwo pruskie oraz stojąca ciągle na

krawędzi głodu (zw łaszcza Podhale) Galicja. Okres 1815 -1830 to dla rolnictwa ziem polskich swoista próba odnalezienia się w nowej sytuacji. O wiele lepiej niż w rolnictwie dokonały się wówczas postępy w przemyśle. W Królestwie Polskim wolność osobista chłopów powodowała powstanie potrzebnego zasobu rąk do pracy. Drugim ważnym czynnikiem były udoskonalenia techniczne, bardzo istotna była też protekcyjna rola rządu - Królestwo Polskie mające większą możliwość samostanowienia niż inne zabory kierowało się szeroko pojętym polskim interesem, podczas gdy np. Galicja mogąca tylko składać prośby u tronu była poza zainteresowaniem Wiednia. Przeszkodą w rozwoju przemysłu był brak rynków zbytu oraz kapitału, także rynek wewnętrzny osłabiony wskutek zniszczeń wojennych z małą chłonnością w postaci często nie oczynszowanego jeszcze chłopa, nie mógł stać się bodźcem do szybszych przemian. Po Kongresie Wiedeńskim Rosja zawarła z Prusami umowę celną i Królestwo zostało praktycznie zalane tanimi towarami przemysłu pruskiego, dodatkowo Aleksander I wprowadził jeszcze cła na granicy Kongresó w ki z Rosją, zniesione następnie dzięki pertraktacjom ministra skarbu Druckiego -Lubeckiego, w 1823 wprowadziliśmy cła na artykuły sprowadzana z Prus, rozpoczęła się wojna celna w 1825 dość korzystną dla nas umową. Najważniejsze przemiany dotyczyły jednak przemysłu górniczego i hutniczego - w Zagłębiu Staropolskim rząd stymulował rozw ój przemysłu hutniczego i metalowego (do powstania listopadowego zorganizowano tylko część planu opracowanego przez Staszica. Większe inwestycje miały miejsce także w Zagłębiu Dąbrowskim - węgiel kamienny, wytapiano żelazo i cynk); powołano specjalny Korpus Górniczy przygotowujący kadry do pracy w nowo zakładanych kopalniach; przemysł włókienniczy rozwijający się wokół Łodzi, a także bawełniany, stanowił o dobrej kondycji gospoda rczej, która powodowała, że sprowadzano wykwalifikowanych robotników nawet ze Śląska i Wielkopolski. Rozwojowi przemysłu w zaborze rosyjskim towarzyszył też postęp komunikacji (kanał Augustowski, do 1830 ok. 1 tys. km bitych dróg). Z innych ziem polskich podobny rozwój przeżywał Śląsk. Przemysł górnośląski opierał się jednak głównie na niemieckim kapitale junkierskim, a wielcy potentaci przemysłowi mieli jednocześnie duże majątki ziemskie. Na Śląsku rozw ijał się głównie przemysł górniczo-hutniczy. Pod wzglę dem modernizacji żaden inny okręg nie mógł się z nim równać (np. dosyć wcześnie zaczęto stosować tam koks do wytopu cynku i żelaza). Wyraźny zastój przeżywało dolnośląskie w łókiennictwo, nieco lepiej stał przemysł bawełniany, na pozostałych terenach zaboru pruskiego nie doszło w łaściwie do rozwoju przemysłu. W Poznańskiem wskutek konkurencji z produkcją pruską podupadła produkcja sukiennicza, a tkacze przenosili się do Królestwa, prosperował natomiast tradycyjny przemysł rolny, z wyjątkiem Śląska w ładze pruskie nie kwapiły się do szybszego rozwoju systemu komunikacyjnego. Katastrofalny stan trwał w Galicji, o przemysł nie dbała ani szlachta ani rząd, stawała się ona zapleczem rolniczym i surowcowym, drgnął trochę przemysł włókienniczy. Wydobywano sól w Wieliczce i Bochni, ale należały one do rządu austriackiego. Pomyślniej przebiegały zmiany w Rzeczypospolitej Krakowskiej, gdzie rozbudowywano kopalnie, zakładano huty, ale nienajlepiej funkcjonował przemysł włókienniczy - jako miasto wolnohandlowe był zalewany tanimi produktami pruskimi, choć mógł się stać pośrednikiem w handlu między zaborami. Jak w idać sytuacja w przemyśle kształtowała się niemal analogicznie jak w przypadku rolnictwa. Dzieje się tak dlatego, ponieważ rozwój przemysłu wymagał wcześniejszej modernizacji rolnictwa (np. potrzebna jest wolność osobista chłopów). Rozwój gospodarczy spowodował przeobrażenia w strukturze społecznej. Rozpadały się ramy daw nych hierarchii wyznaczane wyznaczanych przez system feudalny. Zaczęło się różnicować chłopstwo - zwłaszcza na tych terenach, gdzie przeprowadzono proces uw łaszczenia (zabór pruski) czy oczynszowania, które to procesy umożliwiały wybicie się jednostkom zaradniejszym. Pojawił się podział na posiadających ziemię i bezrolnych. Zacierały się granice między bogatym chłopstwem a szlachtą zagrodową - ekonomiczną rów ność szlachta nadrabiała pogardą wobec całego stanu chłopskiego. Warstwa posiadaczy wskutek trudności wszelkiego rodzaju zaczęła powoli popadał w długi i wyprzedawać ziemię. Nabywało ją jednak nie wielu mieszczan. Zaczął się też proces formowania nowej szlachty, która u progu kapitalizmu, chcąc w nim uczestniczyć, traciła swój stanowy charakter. Najwyraźniejsze zmiany zachodziły jednak

raczej starych metod produkcji. Rzadziej wprowadzano maszyny parowe, a koks nie był w stanie wyprzeć węgla z hutnictwa, co przyczyniło się do zastoju, przełamanego dopiero około lat pięćdziesiątych. W Kongresówce za to szybciej niż w innych zaborach unowocześniano przemysł w łókienniczy. W 1832 Mikołaj I wprowadził wysokie cła między Królestwem a Cesarstwem, więc jak przed powstaniem listopadowym (w latach 20.) fabrykanci zaczęli przenosić się za granicę. O w iele lepiej wyglądała sytuacja przemysłu bawełnianego, którego wyroby były konkurencyjne. Rozbudowywane wtedy zakłady miały charakter manufakturowy. W 1851 powtórnie nastąpiło otwarcie rynków rosyjskich, co wydatnie wpłynęło na przyspieszanie rewolucji. Na Śląsku natomiast przemysł włókienniczy trzymał się jeszcze starych form nakładu. Nawet Galicja weszła (w reszcie...) w okres szybszego rozwoju, a przynajmniej miała takie perspektywy. W 1853 Ignacy Łukasiew icz wynalazł lampę naftową, zaczęto więc z czasem wydobywać ropę (na początku prymitywnymi sposobami - wiadrami wydobywanymi z dołów). Następuje rewolucja komunikacyjna, budowa dróg (Poznańskie, Królestwo), budowa kolei żelaznych (osobna sieć w każdym zaborze). Na wszystkie te zmiany potrzebne były pieniądze - na Śląsku był to głównie kapitał junkierski, w Królestwie inwestowało głównie państwo (lub wspomagało kredytowaniem przemysłu narodowego poprzez Bank Polski). W Galicji prymat wiódł kapitał austriacki. Rozwojem rynku kierowała chęć zysku, w ięc czasem bardziej nastawiano się na koniunkturę europejską niż na zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. Wprawdzie duży był tutaj współudział kapitału obcego, jednak była to nasza „polska” rewolucja przemysłowa. Tak duże zmiany wywarły oczywiście wpływ na strukturę społeczną. Poprawa warunków życia zaowocowała wzrostem demograficznym, głody i epidemie zaczęły zdarzać się coraz rzadziej. Chłop, który nie był przyw iązany do ziemi chętnie migrował do miasta, gdzie zaczęły się rysować perspektywy zarobku. Widoczny był wzrost różnicy między życiem w mieście a na wsi. W miastach zaczęły pojawiać się linie wodociągowe i kanalizacyjne. W latach pięćdziesiąt ych pojawiło się ośw ietlenie gazowe. Zmiany gospodarcze przyczyniały się do powstawania coraz większych przepaści ekonomicznych między warstwami społecznymi, powodując jednocześnie rozkład stanowy. Reforma regulacyjne w zaborze pruskim oczynszowanie w rosy jskim wyostrzyło różnice między poszczególnymi grupami chłopstwa - ugruntowało pozycję bogatych chłopów i zw iększyło szeregi bezrolnych. Całkow icie odmiennie w Galicji - utrzymały się stare skłonności do dzielenia gospodarstw. Rozwarstwienia między poszcze gólnymi grupami chłopstwa były ogromne - najbogatsi byli rów ni ekonomicznie obszarnikom. Najbiedniejszy musiał pracować kilka dni w tygodniu u pana bez wynagrodzenia w zamian za możliwość mieszkania w izdebce z małym ogrodem. Charakterystyczna była wrogość wsi do ziemiaństwa na terenach, gdzie stosunki feudalne utrzymywały się najdłużej (rabacja galicyjska). Przemiany ekonomiczne zdezintegrowały stan szlachecki. Nieumiejętność przystosowania się do nowych warunków gospodarowania spowodowała, że majątki zaczęły przechodzić w inne ręce, często np. mieszczan. Powoli zaczęły znikać bariery społeczne dzielące ziemiaństwo od innych warstw. Chociaż trudno przeczyć faktowi, że to ziemiaństwo często pielęgnowało i rozwijała w tym okresie dążenia narodowe będąc swoistą awangardą. Szlachta często przenosiła się do miast, gdzie nobilitacja traciła znaczenie. W miastach trwały ciągle wewnętrzne przemiany - burżuazja miała charakter napływowy lub składała się ze wzbogaconych i zasymilowanych Żydów, polska burżuazja kwit ła tylko poprzez kontakty z obcym kapitałem. Odrębne miejsce stanowiła inteligencja, która nie miała jednolitego rodowodu - pochodziła zarów no ze szlachty, jak i z mieszczaństwa. Wśród najniższych warstw wytworzyła się grupa drobnych posiadaczy np. warsztatów rzemieślniczych oraz proletariat rekrutujący się z bezrolnego chłopstwa, najemników. Proletariat jako ludność robotnicza stał się miejscem niczym nieskrępowanego wyzysku, chociaż wykwalifikowana grupa robotników była otoczona opieką. Tworzenie się społeczeństwa kapitalistycznego było procesem długotrwałym, przebiegającym tym samym torem w trzech zaborach, ale nierównomiernie czasowo. W zależności od zaboru niektóre warstw przyjmowały charakterystyczne cechy - np. wyższe warstwy w zaborze pruskim były pochodzenia niemieckiego. Szybko postępował rozkład stanowy - nie urodzenie, a przedsiębiorczość zaczęły decydować na razie tylko o majątku, w krótce o pozycji społecznej.

Po 1864 sprawą zasadniczą dla w ielkiej własności był problem kapitalistycznej przebudowy folwarków, który to proces związany był z przejściem do pracy najemnej. Folwarki musiały stać się konkurencyjne, ponieważ miał miejsce spadek cen produktów rolnych wskutek napływ u na rynek Królestwa tańszego zboża rosyjskiego (lata 80.), potem także amerykańskiego. Mniejsze folwarki, które opierały się dotąd na pracy pańszczyźnianej miały problem z pokonaniem tych trudności (powstanie styczniowe przyniosło w zaborze rosyjskim uw łaszczenie). Jednak problemy sięgały także ludności chłopskiej - polegały one na głodzie ziemi, którego reforma uwłaszczeniowa nie zaspokajała, toteż widzimy proces ciągłej parcelacji gospodarstw i walkę z serwitutami (wzajemne upraw nienia pana i chłopa pochodzące z systemu feudalnego). Wobec wyżej wspomnianej konkurencji zbóż rosyjskich oczywistą konsekwencją był upadek karłowatych gospodarstw i wzrost proletariatu rolnego. Te, które przetrwały (szlacheckie, bogate chłopstwo) przyjmowały bardziej kapitalistyczny kształt - podniosła się kultura rolna, wprowadzane były lepsze systemy uprawy. Ulega intensyfikacji nawożenie pól. Wprowadzane są maszyny rolnicze. Reasumując można stwierdzić, że pod koniec XIX w. rolnictwo Królestwa odnajdowało się w kapitalistycznym rynku, chociaż miało też sporo przeżytków do niego nie pasujących. Bodźcem do rozwoju był popyt na artykuły rolne na przełomie w ieków zw iązany z rozwojem aglomeracji miejskich i wzrostem liczby ludności. Zaowocowało to intensyfikacją uprawy zbóż, hodowli i przetwórstwa. Na początku XX wieku dość powszechne były prace melioracyjne i używanie nawozów sztucznych. Przez pierwsze lata XX w. miał miejsce nieznaczny regres związany z klęskami żyw iołowymi, nastąpiło także wzmożone rozdrobnienie gospodarstw, wojna zastała rolnictwo Kongresów ki niemal w pełni przystosowane do kapitalizmu. Zdecydowanie agrarną strukturę miało Pomorze i Poznańskie - taki stan rzeczy związany był z ogólną sytuacją gospodarki państwa pruskiego. W rozwoju przemysłowym Prus Poznańskie i Pomorze stały się spichlerzem monarchii pruskiej - otworzyły się ogromne możliwości zbytu, nastąpiła intensyfikacja produkcji, zaowocowało to najwyższym poziomem rolnictwa we wszystkich trzech zaborach. W zaborze pruskim można zauważyć wzrost wydajności zbiorów zbóż (dwukrotnie wyższy niż w Królestwie), poznańskie folwarki u schyłku XX wieku coraz częściej przechodziły na hodowlę oraz uprawę roślin paszowych. Natomiast na dalszy plan schodziły tradycyjne gałęzie przemysłu - gorzelnictwo, cukrownictwo, browarnictwo. Sprzyjające warunki dla polskiego rolnictwa utrzymały się rów nież prze z pierwsze lata XX w. Znalazły one konsekwencję w postaci wzrostu odsetka gospodarstw stosujących maszyny i nawozy sztuczne zarówno w wielkiej własności, jak i w bogatszych majątkach chłopskich. U progu wojny stan rolnictwa w zaborze pruskim wyglądał korzystnie, miał wiele nadwyżek żywności przeznaczonych na eksport. O wiele mnie radośnie przedstawiała się sytuacja rolnictwa w zaborze austriackim. Folwarki nadal odgrywały rolę dominującą, zachowując jednocześnie ekstensywny charakter. Odszkodowania jakie sz lachta dostała od rządu za zniesienie pow inności wsi nie zostały przeznaczone na inwestycje, ale zwyczajnie przejedzone. Natomiast właściciele małych gospodarstw nie byli samowystarczalni, stanowili źródło darmowej pracy w zamian za długi, nie mogąc jednoc ześnie przenieść się do miast ze względu na słabe uprzemysłow ienie Galicji. Nadal panowała trójpolówka, dopiero w latach osiemdziesiątych zanotować można pewien postęp związany z wprowadzeniem płodozmianu. Podział na trzy zabory znajdował się już w fazie n ajbardziej zaawansowanej - stan rolnictwa zależał od sytuacji gospodarczej państwa zaborczego. W zaborze austriackim dopiero u progu wieku XX i przez jego pierwsze lata chłop został silniej zw iązany z rynkiem zewnętrzny, ponieważ zwiększyła się siła nabywc za wsi. W omaw ianym okresie przemysł poszczególnych zaborów utwierdzał się w kierunkach, które zarysowały się już wcześniej. W Królestwie Polskim doszło do definitywnego przekształcenia się przemysłu manufakturowego w nowoczesny przemysł fabryczny, ciągle wzrastał także eksport artykułów przemysłowych z Królestwa. Wykształciły się trzy okręgi przemysłowe - w okolicy Łodzi (w łókienniczy), wokół Warszawy (metalowy, maszynowy) oraz w okolicach Dąbrowy Górniczej (górniczo-hutniczy), podupadło natomiast Zagłębie Staropolskie. Już w latach osiemdziesiątych zaczęły dominować wielkie fabryki powstałe przez koncentrację kapitału, zakładano pierwsze spółki akcyjne. Szybki proces industrializacji został zastopowany w początkach XX wieku, dopiero w wyniku wydarzeń rewol ucyjnych 1905-

rewolucjami i chaosem) to i tak na przestrzeni tego wieku przeobrażenia były znaczne. Po pierwsze całkowicie zmienia się obraz społeczeństwa - nie tylko giną stany, które mają coraz mniejsze znaczenie, ale także wyłaniają się nowe warstwy posiadające z czasem wspólną św iadomość. Po drugie - identyczne zmiany zachodzą w gospodarce, nikną stosunki feudalne, pojaw ia się wolność osobista chłopów i uw łaszczenie, kształtuje się kapitalistyczny rynek preferujący przedsiębiorcze jednostki. Ważna jest jeszcze jedna uwaga - zmiany ekonomiczne i społeczne są współzależne. Jedne umożliwiają drugie i na odwrót - ludzie migrują do miast, gdy jest tam rozwinięty przemysł, przyczyniając się jednocześnie do jego rozbudowy. Nie sposób także nie zauważyć, że w każdym z trzech zaborów sytuacja kształtowała się inaczej. Ziemie polskie oderwane od siebie rozw ijały się osobno, toteż z Warszawy łatwiej było się dostać do Petersburga niż za granicę pruską. Można też wyc iągnąć ogólne wnioski co do stanu gospodarki w poszczególnych zaborach - najbardziej uprzemysłowiony Górny Śląsk, najlepsze rolnictwo w Poznańskiem, pośrodku Królestwo Polskie a na samym końcu z małymi wyjątkami (ropa naftowa) Królestwo Galicji i Głodomerii :-)

Marek Błaszczak