Analiza praktyki sądowej w sprawach z umów renty i dożywocia, Publikacje z Gospodarka

Pobierz Analiza praktyki sądowej w sprawach z umów renty i dożywocia i więcej Publikacje w PDF z Gospodarka tylko na Docsity! INSTYTUT WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI dr Bogusław Lackoroński Analiza praktyki sądowej w sprawach z umów renty i dożywocia Warszawa 2015 iii 8. Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania wynikające z umowy o dożywocie; zamiana dożywocia na rentę i rozwiązanie umowy o dożywocie ........................................................................................... 121 a) Zamiana dożywocia na rentę ........................................................ 121 b) Rozwiązanie umowy o dożywocie ................................................. 129 9. Skutki niewykonania zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie ............................................................................................................... 136 10. Wygaśnięcie zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie .......... 139 11. Przekształcenia podmiotowe zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie ........................................................................................... 141 12. Uznanie umowy o dożywocie za bezskuteczną na podstawie art. 916 k.c. ............................................................................................................... 145 13. Umowy mieszane obejmujące świadczenia określone w art. 908 k.c. ... 145 a) Uwagi wprowadzające ................................................................... 145 b) Umowa darowizny ze świadczeniami określonymi w art. 908 k.c. . 147 c) Umowa sprzedaży lub zamiany ze świadczeniami określonymi w art. 908 k.c. ................................................................................ 151 d) Umowa z następcą ze świadczeniami określonymi w art. 908 § 1 k.c. ...................................................................................................... 152 14. Umowa o dożywocie jako umowa dyssymulowana ............................... 153 15. Podsumowanie i wnioski de lege ferenda .............................................. 154 V. Podsumowanie ............................................................................................... 157 VI. Bibliografia ..................................................................................................... 160 VII. Orzecznictwo .................................................................................................. 170 I. Cel i zakres badania W świetle badań statystycznych od początku lat 90. XX w. obserwuje się wzrost długości przeciętnego trwania życia ludzi w Polsce. W 2012 r. przeciętne trwanie życia dla mężczyzn wynosiło 72,7 lat, a dla kobiet – 81,0 lat. W porównaniu z początkiem lat 90. XX w. przeciętne trwanie życia wydłużyło się o około 6 lat zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn1. Przeciętny wiek statystycznego mieszkańca Polski w 2013 r. wynosił 38,7 lat i wzrósł od początku lat 90. XX w. o 6,5 roku. Od 1990 r. systematycznie wzrasta odsetek społeczeństwa oraz liczba osób w wieku poprodukcyjnym. W 1990 r. osoby w wieku poprodukcyjnym wynosiły 12,8% ludności (4 884 000), a w 2013 r. było to 18,2% (7 014 000). Udział osób starszych (60/65) w ogólnej populacji Polski także systematycznie się zwiększa. W 1990 r. wynosił on 10,2%, a w 2013 r. – 14,3%2. Powyżej zarysowane zmiany w strukturze demograficznej ludności Polski wskazujące na jej systematyczne starzenie się, co jest faktem notoryjnym, są wyzwaniem nie tylko dla struktur państwa, lecz również dla społeczeństwa. O ile państwo, stawiając czoła tym wyzwaniom, będzie najprawdopodobniej posługiwało się instrumentarium z zakresu prawa administracyjnego3, o tyle umożliwienie społeczeństwu stawienie im czoła we własnym zakresie wymaga zbadania, czy obowiązująca regulacja cywilnoprawna jest adekwatna do stosunków prawnych, mających na celu zaspokojenie i zabezpieczenie interesów osób starszych, a w jakim zakresie wymaga ona zmian lub uzupełnień. Takim uzupełnieniem wprowadzonym 1 J. Stańczak, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna, Materiał na konferencją prasową w dniu 30 stycznia 2014 r., http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl_do_2013.pdf (dostęp z dnia 3 listopada 2015 r.). 2 J. Stańczak, Podstawowe informacje... 3 O tym, że umowa o dożywocie była traktowana jako prywatnoprawny substytut instytucji zabezpieczenia społecznego uregulowanych w przepisach prawa publicznego, świadczy w szczególności fakt, że wejście w życie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) uznawano w publicystyce jako sposób na wyeliminowanie „zmory dożywocia”. Por. E. Gniewek, Zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych rolników-emerytów, Acta Universitatis Wratislaviensis No 813, Prawo CXXXV, Ochrona praw człowieka starego, Wrocław 1986, s. 37, przypis 16; por. również: W. Zabagło, Treść dożywocia w Kodeksie cywilnym, Nowe Prawo 1966, nr 9, s. 1081. 4 w okresie przedkodyfikacyjnym tezie o tym, że dożywocie było skazane na wymarcie jako instytucja związana z drobnotowarową gospodarką wiejską10. Źródło danych o aktach notarialnych: Dane statystyczne ze sprawozdań MS-Not 24 udostępnione przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Departament Strategii i Funduszy Europejskich. W sprawach, których akta były przedmiotem badania, poza umowami renty i umowami o dożywocie występowały również umowy ubezpieczenia zobowiązujące ubezpieczycieli do uiszczania renty odroczonej, darowizny obciążliwe, umowy o ustanowienie dożywotniej służebności osobistej mieszkania, umowy przekazania gospodarstwa rolnego i umowy z następcą, jak również zobowiązania ex delicto, których przedmiotem było świadczenie w postaci renty. Były one jednak zarejestrowane jako sprawy z umowy renty lub dożywocia zapewne z uwagi na podobieństwo świadczeń. Należy podkreślić, że sprawy, których przedmiotem są roszczenia dotyczące renty oznaczane symbolem C-100, cechują się istotnym wewnętrznym zróżnicowaniem. Wśród tych spraw są zarówno sprawy dotyczące renty umownej lub ustawowej, do 10 A. Stelmachowski, Zagadnienie..., s. 48. 3045 36633523 4216 455747284747 3089 45124741 5145 6359 6797 85068296 190216491617 1989 2268 26192514 1409 1910 16261707 2237 194620612202 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 2000200120022003200420052006200720082009201020112012201320142015 Liczba umów o dożywocie ogółem oraz umów o dożywocie dotyczących nieruchomości rolnych Liczba aktów notarialnych umowy o dożywocie - ogółem Umowy o dożywocie - nieruchomości rolne 5 których mają zastosowanie przepisy o rencie (art. 903–907 k.c.), jak i sprawy dotyczące rent ubezpieczeniowych, do których przepisy kodeksu cywilnego o rencie nie mają zastosowania w szczególności z powodu wyłączenia zawartego w art. 805 § 3 k.c. Poniższe rozważania dotyczące renty umownej będą obejmowały również przyczynkowe uwagi odnoszące się do renty ubezpieczeniowej oraz renty ustawowej. Jest to podyktowane dążeniem do przedstawienia pełnego spektrum rodzajów rent i kwestii pojawiających się w związku ze stosowaniem wszystkich przepisów znajdujących się w Tytule XXXIV, Dziale I k.c., mimo że nie wszystkie odnoszą się do tytułowej renty umownej (art. 907 § 2 k.c.). Nie jest to jednak wynikiem zacierania, czy bagatelizowania różnic dzielących rentę, do której mają zastosowanie art. 903–907 k.c., i rentę ubezpieczeniową, czy rentę umowną oraz rentę ustawową. Pieniężna; 47 Terminowa; 1 Bezterminowa; 41 Dożywotnia; 5 Ubezpieczeniowa; 8 Odszkodowawcza; 25 Rodzaje renty 2014 (liczba poszczególnych rodzajów renty na 47 zbadanych spraw; poszczególne cechy mogą współwystępować) 6 Badane sprawy można podzielić na kilka kategorii, które z pewnością nie oddają różnorodności umów renty i umów o dożywocie oraz mnogości zagadnień prawnych, jakie na ich tle mogą występować. Wśród badanych spraw rozstrzyganych na podstawie przepisów dotyczących renty i dożywocia dominują sprawy, w których w różnych postaciach jest rozstrzygany problem wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie ciągłe. W tej grupie spraw występują zarówno sprawy o podwyższenie, obniżenie renty albo ustalenie, że obowiązek jej uiszczania wygasł (nie istnieje), jak również sprawy o zamianę części lub wszystkich praw objętych treścią dożywocia na rentę oraz o rozwiązanie umowy o dożywocie. Drugą grupę spraw stanowią sprawy o wykonanie zobowiązania wynikającego z każdej z umów albo sprawy o świadczenie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty albo umowy o dożywocie. Jednak większość spraw rozstrzyganych na podstawie przepisów o dożywociu dotyczyła rozwiązania umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.) – 58%, natomiast większość spraw rozstrzyganych na podstawie przepisów o rencie dotyczyła zmiany wysokości lub czasu trwania renty – 60%. 0; 0% 6; 13% 1; 2% 3; 6% 28; 60% 5; 11% 4; 8% Sprawy z umowy renty – struktura przedmiotowa - 2014 Powództwo o świadczenie w naturze Powództwo o zapłatę Powództwo o ustalenie istnienia Powództwo o ustalenie nieistnienia Powództwo o ukształtowanie - zmiana wysokości Powództwo o ukształtowanie - zamiana służebności mieszkania na rentę 9 art. 904, 905 i 906 k.c., którego tradycja sięga kodeksu zobowiązań13. Nazwy umów uregulowanych w art. 903–916 k.c. są zawarte w art. 903 k.c. – umowa renty oraz w art. 908 § 1 k.c. – umowa o dożywocie. Użycie w tytule XXXIV k.c. i nazwach wchodzących w jego skład działów określeń odnoszących się do wierzytelności, wyróżniających obejmujące je zobowiązania, jest o tyle uzasadnione, że wierzytelności te mogą stanowić elementy treści takich zobowiązań, które wynikają zarówno z umów, jak i zobowiązań pozaumownych. W konsekwencji, tego rodzaju nazewnictwo powinno być utrzymane w przyszłości, aby nawet w braku odpowiednich przepisów odsyłających nie było przeciwwskazań do stosowania przepisów odnoszących się wprost do renty i dożywocia, do zobowiązań obejmujących rentę i dożywocie, a wynikających ze źródeł pozaumownych. Taki kształt regulacji powoduje, że wyłączenie stosowania przepisów o rencie do jakiegokolwiek rodzaju rent cywilnoprawnych wymaga szczególnego przepisu analogicznego do obecnie obowiązującego art. 805 § 3 k.c. wyłączającego stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o rencie do renty z umowy ubezpieczenia (art. 805 § 2 pkt 2 k.c.). Umowa renty, na podstawie której uprawnienie do świadczeń okresowych przysługuje osobie fizycznej na zaspokojenie jej potrzeb, i umowa o dożywocie są czynnościami prawnymi będącymi źródłem zobowiązań o funkcji alimentacyjnej. W wyniku ich zawarcia uprawiony do renty oraz dożywotnik nabywają prawo do uzyskiwania od drugiej strony umowy środków utrzymania. Na podstawie umowy renty uprawniony może uzyskiwać rentę zarówno w postaci pieniężnej, jak 13 J. Korzonek, [w:] J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań. Komentarz, t. I, Kraków 1934, s. 1189; R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, Lwów 1939, s. 589; por. na tle kodeksu cywilnego: S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, Warszawa 2011, s. 993–994; Z. Radwański, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 2: Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. naczelny W. Czachórski, red. tomu S. Grzybowski, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 950; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2: Księga trzecia – Zobowiązania, red. J. Ignatowicz, Warszawa 1972, s. 1752; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. II, red. J. Winiarz, Warszawa 1989, s. 814, nb. 10; J. Szachułowicz, [w:] Kodeks cywilny, t. II: Komentarz do artykułów 450–1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2009, s. 865, nb. 11; odmienne stanowisko kwestionujące dopuszczalność przyjmowania na tle kodeksu cywilnego istnienia prawa do poboru renty prezentuje: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks cywilny, t. II: Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 903, nb. 8. 10 i w postaci niepieniężnej. W praktyce renta najczęściej przybiera postać pieniężną14. Z kolei na podstawie umowy o dożywocie dożywotnik uzyskuje prawo do uzyskiwania środków utrzymania w postaci niepieniężnej (art. 908 § 1 k.c.). Należy jednak podkreślić, że świadczenia nabywcy nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie nie ograniczają się jedynie do dostarczania środków utrzymania. Gdyby tak było, umowa o dożywocie byłaby jedynie postacią odpłatnej renty. Nabywca nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie poza dostarczaniem środków utrzymania zobowiązany jest również do opieki nad dożywotnikiem. Wydaje się, że świadczenie w postaci opieki nad dożywotnikiem może być spełnione również w ten sposób, iż nabywca nieruchomości zapewni jej sprawowanie przez osoby trzecie. Taki sposób spełnienia świadczenia polegającego na opiece nad dożywotnikiem może korespondować z funkcją umowy o dożywocie zwłaszcza wtedy, gdy dożywotnik wymaga specjalistycznej opieki pielęgniarsko-lekarskiej, której nabywca z uwagi na brak kwalifikacji i umiejętności nie może zapewnić osobiście. Zakres i rodzaj świadczeń, które mogą być przedmiotem zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie, określony jest w art. 908 § 1 k.c. Przepis ten ma charakter dyspozytywny15. Możliwe jest ograniczenie albo rozszerzenie zakresu i rodzaju świadczeń względem tego, co wynika z art. 908 § 1 k.c. W doktrynie został zaprezentowany pogląd, zgodnie z którym minimalne spektrum świadczeń warunkujących uznanie umowy za umowę o dożywocie obejmuje mieszkanie i wyżywienie16. Nie ma przeszkód dla ukształtowania umowy o dożywocie w taki sposób, aby nabywca nieruchomości był zobowiązany nie tylko do świadczeń niepieniężnych, lecz również pieniężnych. Zależnie od charakteru świadczenia pieniężnego (jednorazowe albo okresowe), jak również jego relacji względem innych świadczeń będących przedmiotem zobowiązania wynikającego z takiej umowy, nie można wykluczyć uznania jej za umowę mieszaną dożywocia i sprzedaży albo 14 W zbadanej próbie statystycznej w 91% przypadków istniała wyraźna podstawa do zakwalifikowania renty jako pieniężnej. 15 Por. Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2,, s. 961; W. Zabagło, Treść dożywocia..., s. 1081 oraz 1082–1083; w odniesieniu do art. 599 § 1 k.z. W. Zabagło, Charakter umowy o dożywocie, Przegląd Notarialny 1950, nr 1, s. 140. 16 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 90. 11 dożywocia i renty17. Dopuszczalność ograniczenia obowiązku nabywcy nieruchomości wyłącznie do spełniania świadczenia pieniężnego może budzić wątpliwości z punktu widzenia właściwości (natury) zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie18. Taka umowa nie w każdym przypadku jest bezwzględnie nieważna. Nie można bowiem wykluczyć uznania jej wbrew nazwie nadanej przez strony za odpłatną umowę renty. W przypadku jednak, gdyby nie było możliwości uznania takiej umowy za umowę renty, umowa o dożywocie, na podstawie której nabywca nieruchomości jest zobowiązany wyłącznie do świadczenia pieniężnego, musiałaby być uznana za nieważną bezwzględnie na podstawie art. 3531 w zw. z art. 58 § 1 k.c. z uwagi na jej sprzeczność z właściwością (naturą) zobowiązania wynikającego z umowy o dożywocie. Powyższe prowadzi do wniosku, że wspólna dla umowy renty i umowy o dożywocie funkcja alimentacyjna, świadcząca niewątpliwie o podobieństwie tych umów, jest realizowana poprzez spełnianie na rzecz uprawnionego różnych rodzajowo świadczeń na podstawie każdej z tych umów. Umowa renty alimentacyjnej19 i umowa o dożywocie20 mają charakter czynności aleatoryjnych ze względu na fakt, że wygaśnięcie wynikających z nich zobowiązań jest uzależnione od śmierci uprawnionego, której daty nie można precyzyjnie ustalić w chwili zawierania umowy. Konkluzji tej nie zmienia fakt, że do umowy renty może być wprowadzony termin rozwiązujący21. Zobowiązania wynikające z umowy renty oraz umowy o dożywocie nie mogą trwać dłużej niż życie uprawnionego do renty oraz dożywotnika. Oznacza to, że nawet w przypadku terminowych umów renty, zawsze na istnienie wynikającego z niej zobowiązania ma wpływ zdarzenie w postaci śmierci uprawnionego, którego konkretnej daty nie sposób przewidzieć. 17 Por. orzeczenie SN z dnia 10 stycznia 1948 r., C. III 519/47, Zb. O. 1949, nr 1, poz. 10, s. 35–37; orzeczenie SN z dnia 19 stycznia 1950 r., Wa/C. 233/49, Państwo i Prawo 1950, nr 10, s. 152–156 wydane na tle przepisów kodeksu zobowiązań. 18 Por. Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 93. 19 Tak: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 951; A. Wiśniewski, Umowy losowe w prawie polskim, Warszawa 2009, s. 97. 20 Tak: Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 962; A. Wiśniewski, Umowy losowe..., s. 102. 21 Por. na tle kodeksu zobowiązań I. Rosenblüth, Renta. [w:] Encyklopedja Podręczna Prawa Prywatnego, założona przez H. Konica, Tom IV, Przedstawicielstwo – Spółka komandytowa, red. F. Zoll, J. Wasilkowski, Warszawa 1939, s. 2056, a na tle kodeksu cywilnego K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 16. 14 wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 7 pkt 2 u.k.w.h.25), przepisach procesowych, w szczególności regulujących wpływ postępowania egzekucyjnego na prawo dożywocia obciążające nieruchomość, która była przedmiotem umowy o dożywocie (art. 322, 953 § 1 pkt 7, art. 1000, 1025 § 3 k.p.c.) oraz wpływ postępowania upadłościowego i restrukturyzacyjnego na dożywotnie renty z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia (art. 144 ust. 3, 146 ust. 3, art. 230 ust. 2 art. 313 ust. 3, art. 342 ust. 1 pkt 1, art. 346 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe26; art. 151 ust. 1 pkt 1, 260 ust. 5, 311 ust. 2, 312 ust. 5 ustawy z dnia 15 maja 2015 roku Prawo restrukturyzacyjne27). 25 Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.), dalej: u.k.w.h. 26 Tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r., poz. 233 ze zm., dalej: pr. up. 27 Dz. U. z 2015 r., poz. 978 ze zm. 15 III. Renta 1. Prawo do pobierania renty a roszczenie o uiszczenie renty W doktrynie oraz w orzecznictwie odróżnia się ogólne prawo do pobierania renty od roszczeń o uiszczenie renty, o spełnienie poszczególnych świadczeń okresowych28. Konsekwencją tego rozróżnienia jest ograniczenie zastosowania instytucji przedawnienia jedynie do roszczeń o uiszczenie renty (o zapłatę poszczególnych świadczeń okresowych) oraz wyłączenie wpływu śmierci uprawnionego na istnienie roszczeń o uiszczenie renty. W myśl powyższej koncepcji ogólne prawo do pobierania renty nie przedawnia się29, natomiast roszczenia o spełnienie poszczególnych świadczeń okresowych przedawniają się na zasadach ogólnych, dotyczących świadczeń okresowych, z upływem 3 lat (art. 118 k.c.). Ponadto, uprawnienie do pobierania renty jest uznawane za ściśle związane z osobą uprawnionego i w konsekwencji za niezbywalne, w przeciwieństwie do roszczeń o wymagalne świadczenia okresowe30. Jako podstawa dla wniosku o niezbywalności 28 J. Korzonek, [w:] J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań..., t. I, s. 1189; R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 589; por. na tle kodeksu cywilnego: T. Bielska-Sobkowicz, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania, t. III, cz. 2, red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 1160, nb. 5; S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 993–994; E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III: Zobowiązania. Część szczególna, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, komentarz do art. 903, nb. 5; Z. Radwański, [w:] System... t. III, cz. 2, s. 950; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1752; I. Rosenblüth, Renta..., s. 2052; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 814, nb. 10; J. Szachułowicz, [w:] Kodeks..., t. II, s. 865, nb. 11; uchwała SN (7) z dnia 19 listopada 1965 r., III PO 32/64, OSNC 1966, nr 6, poz. 90; odmiennie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 8, który kwestionuje tezę o istnieniu ogólnego prawa do renty. 29 T. Bielska-Sobkowicz, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, cz. 2, s. 1160, nb. 7; S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 994–995; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1752; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 814, nb. 10; odmiennie: E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, komentarz do art. 903, nb. 5 oraz uchwała SN (7) z dnia 19 listopada 1965 r., III PO 32/64, OSNC 1966, nr 6, poz. 90. 30 Tak: T. Bielska-Sobkowicz, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, cz. 2, s. 1160, nb. 6; S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 993–994; J. Jezioro, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, art. 903, nb. 4; E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, komentarz do art. 903, nb. 5; odmienne stanowisko, zgodnie z którym zbywalne jest prawo do pobierania renty, lecz wygasa ono wraz ze śmiercią pierwotnego uprawnionego prezentował: R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 592. 16 jednolitego prawa do renty jest wskazywany art. 509 § 1 k.c., zgodnie z którym niedopuszczalność przelewu wierzytelności może wynikać z właściwości zobowiązania31. Należy przy tym wskazać, że w doktrynie jest prezentowany pogląd trafnie ograniczający zakres zastosowania tezy o niedopuszczalności zbywania uprawnienia do pobierania renty ze względu na właściwość zobowiązania tylko do renty o charakterze alimentacyjnym32. Prezentowane jest również stanowisko, zgodnie z którym alimentacyjny charakter renty wpływa jedynie na konieczność uzyskania zgody dłużnika na zbycie prawa do jej pobierania, a nie na zbywalność tego prawa33. W powyższe rozróżnienie wpisuje się również stanowisko, zgodnie z którym śmierć uprawnionego powoduje wygaśnięcie prawa do pobierania renty34, lecz nie ma wpływu na roszczenia o uiszczenie renty, które powstały do dnia śmierci uprawnionego35. Sporny charakter relacji pomiędzy prawem do pobierania renty oraz roszczeniami o jej uiszczenie na tle przepisów o rencie uzasadniają uwzględnienie argumentów systemowych przy określaniu natury każdego z tych praw i ich wzajemnej relacji. Natura prawa do pobierania renty oraz roszczenia o jej uiszczenie jest przedmiotem rozważań nie tylko na tle art. 903–907 k.c., lecz również na tle przepisów o przelewie wierzytelności (art. 509–517 k.c.). W rozważaniach dotyczących przelewu, wierzytelności o świadczenia za późniejsze okresy objęte treścią istniejących zobowiązań ciągłych są uznawane za wierzytelności przyszłe36. Koresponduje to 31 K. Zawada, [w:] System prawa prywatnego, t. 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, s. 1024, nb. 26. 32 S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 1752. 33 L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 814, nb. 7. 34 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 590. 35 S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 994–995; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1752; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 814, nb. 8. 36 K. Zawada, [w:] System..., t. 6, s. 1028–1029, nb. 37; por. również: J. Kuropatwiński, Umowne rozporządzenie wierzytelnością przyszłą, Toruń–Bydgoszcz 2007, s. 98–99, który przyjmuje jednak, że pojęcie wierzytelności przyszłych z istniejących zobowiązań ciągłych ogranicza się tylko do wierzytelności objętych treścią zobowiązań ciągłych o charakterze bezterminowym. Należy jednak podkreślić, że ostatni z powołanych autorów uznaje za umowy zawarte na czas nieokreślony umowy, których okres obowiązywania jest z góry niepewny. Taki sposób rozumienia pojęcia „umów bezterminowych” powoduje, że nie można wykluczyć, iż wierzytelności objęte treścią zobowiązań wynikających z umowy renty i umowy o dożywocie – umów co do zasady terminowych wygasających ze śmiercią uprawnionego – mogłyby być uznane za wierzytelności przyszłe. 19 890 § 2 k.p.c., który ma zastosowanie do rent będących jednocześnie rentami alimentacyjnymi i odszkodowawczymi. b) Renta alimentacyjna i renta niealimentacyjna Użyteczność świadczenia okresowego, które jest zasadniczym przedmiotem zobowiązania wynikającego z umowy renty, nie ogranicza się tylko do zaspokajania potrzeb alimentacyjnych uprawnionego. Renta może być bowiem adekwatnym świadczeniem wzajemnym w szczególności w zobowiązaniach, których drugim przedmiotem jest świadczenie ciągłe, nie mających charakteru alimentacyjnego. Traktowanie okresowego świadczenia w takim przypadku jako renty jest celowe wtedy, gdy zobowiązanie ciągłe nie wynika z jakiejkolwiek innej niż umowa renty umowy nazwanej, której reżim regulacyjny jest bardziej adekwatny do danej umowy niż przepisy o rencie, albo umowy nienazwanej. Renta może być świadczeniem, które nie jest ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb alimentacyjnych uprawnionego40, spełnianym w zamian za świadczenie polegające na działaniu (np. wykonywanie prawa podmiotowego w określony w umowie sposób, prowadzenie działalności gospodarczej w określony sposób) lub zaniechaniu (np. powstrzymanie się od wykonywania prawa podmiotowego, powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej względem drugiej strony zobowiązania). Użyteczność renty niealimentacyjnej jako świadczenia wzajemnego wynika przede wszystkim z faktu, że zapewnia ono względną równowagę ryzyka związanego z wykonywaniem zobowiązania przez każdą ze stron. W przypadku bowiem, gdy w zamian za świadczenie ciągłe druga strona zobowiązana jest spełnić świadczenie jednorazowe, zależnie od terminu jego spełnienia (z góry albo z dołu) ryzyko związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania oraz ciężar podejmowania działań ukierunkowanych na wyegzekwowanie zobowiązania obciąża przede wszystkim tę stronę, która spełnia świadczenie wcześniej. Sukcesywne uzyskiwanie przez stronę spełniającą świadczenie ciągłe renty w określonych odstępach czasu pozwala znacznie zredukować asymetrię w ekspozycji na ryzyko związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez jedną ze stron. Świadczenie w postaci renty niealimentacyjnej może być zastrzegane dla 40 Tak również: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 5. 20 właściciela w zamian za ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych na należącej do niego rzeczy. Należy jednak podkreślić, że w takim przypadku obowiązek zapłaty renty wynika wyłącznie z czynności prawnej wywołującej skutki o charakterze obligacyjnym. Obowiązek zapłaty renty nie należy do treści ograniczonego prawa rzeczowego41 i w konsekwencji nie jest skuteczny względem każdoczesnego nabywcy nieruchomości obciążonej. Wątpliwości może wywoływać określenie konsekwencji ujawnienia w księdze wieczystej nieruchomości władnącej i obciążonej nie tylko treści ograniczonego prawa rzeczowego, lecz również obowiązku spełniania świadczeń okresowych wraz ze wskazaniem ich wysokości. W takiej sytuacji, wątpliwości budzi stosowanie art. 17 u.k.w.h. do wierzytelności o zapłatę renty. Wydaje się to niedopuszczalne, ponieważ prowadziłoby do rozszerzenia skuteczności prawa wynikającego z umowy renty, mimo że nie jest to przewidziane wprost w przepisach prawa. Naruszałoby to zasadę zamkniętego katalogu (numerus clausus) zobowiązań realnych42. Przepis art. 903 k.c. jest tak zredagowany, że możliwe byłoby uznawanie za umowę renty nie tylko umów o renty alimentacyjne, lecz również umów o renty o charakterze niealimentacyjnym. Analogiczny sposób wykładni jest możliwy w odniesieniu do art. 9031, 904 i 906 k.c. Z kolei przeciwko uznawaniu umowy renty niealimentacyjnej za umowę renty w rozumieniu kodeksu cywilnego przemawia umiejscowienie art. 903–907 k.c. w jednym tytule z umową o dożywocie, która bez wątpienia ma charakter umowy wyłącznie o charakterze alimentacyjnym. Za ograniczeniem stosowania przepisów o umowie renty tylko do rent alimentacyjnych przemawia również art. 905 k.c., z którego wynika, że odnosi się on tylko do osób fizycznych i reguluje wpływ śmierci uprawnionego w trakcie okresu rozliczeniowego na wielkość świadczenia, które powinno być spełnione przez zobowiązanego. Wpływ śmierci uprawnionego na wielkość należnego mu świadczenia wskazuje na ścisły związek 41 Tak trafnie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks cywilny, t. I. Komentarz. Art. 1–449 10 , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 285, nb. 15. 42 E. Drozd, Numerus clausus praw rzeczowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (Studia i rozprawy). Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, red. S. Sołtysiński, Poznań 1990, s. 266; P. Machnikowski, [w:] System prawa prywatnego, t. 3: Prawo rzeczowe, red. tomu E. Gniewek, red. naczelny Z. Radwański, Warszawa 2013, s. 42, nb. 92; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. I, komentarz do art. 244, nb. 165; wyrok SN z dnia 3 kwietnia 2009 r., II CSK 470/08, LEX nr 599755; wyrok SN z dnia 13 stycznia 2011 r., III CSK 85/10, LEX nr 686143,. 21 umowy renty w rozumieniu kodeksu cywilnego z zaspokajaniem jego osobistych potrzeb. Niezależnie od tego, czy umowa renty niealimentacyjnej zostanie uznana za umowę nazwaną, której essentialia negotii są określone w art. 903 k.c., a w istocie za jej odmianę, czy też za umowę nienazwaną, do której per analogiam można stosować art. 904 i 906 k.c., dopuszczalność jej zawierania nie powinna budzić wątpliwości w świetle art. 3531 k.c. określającego granice swobody umów. Umowa renty alimentacyjnej cechuje się odmiennym charakterem prawnym od umowy renty niealimentacyjnej. Odmienności te mają istotne praktyczne implikacje. W szczególności umowa renty niealimentacyjnej nie jest źródłem zobowiązania ściśle związanego z osobą uprawnionego. Oznacza to, że zobowiązanie z tytułu umowy renty niealimentacyjnej wchodzi do spadku po uprawnionym43, a zobowiązanie z tytułu umowy renty alimentacyjnej wygasa w dniu śmierci uprawnionego, jako ściśle związane z jego osobą. Uprawnionym do renty alimentacyjnej może być tylko osoba fizyczna, natomiast umowa o rentę niealimentacyjną może być zawarta w interesie jakiegokolwiek podmiotu prawa cywilnego. Kolejną istotną różnicą dzielącą umowy renty alimentacyjnej i umowy renty niealimentacyjnej jest czas, na jaki te umowy mogą być zawierane. O ile bowiem umowa renty alimentacyjnej może być zawarta co najwyżej na czas życia uprawnionego, o tyle nie ma przeciwwskazań, aby umowa renty niealimentacyjnej była zawarta na czas wykraczający poza okres życia uprawnionego, który taką umowę zawarł. Wszak uprawnienia wynikające z umowy renty niealimentacyjnej mogą wchodzić do spadku i być wykonywane przez spadkobierców uprawnionego. Różnica w zakresie czasu, na jaki może zostać zawarta umowa renty alimentacyjnej i niealimentacyjnej oznacza również, że umowa renty alimentacyjnej jest zawsze umową terminową bez względu na fakt, czy jest zawarta na czas życia uprawnionego, czy też jest ograniczona terminem, który może przypadać przed jego śmiercią. W konsekwencji, nie może ona zostać wypowiedziana przez żadną ze 43 Odmiennie: S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1752, który stwierdza, że wierzytelność z tytułu umowy renty niealimentacyjnej może być przedmiotem przelewu, ale wygasa wraz ze śmiercią uprawnionego. 24 woli wierzyciela (uprawnionego). Nie ma przeszkód, aby wierzytelność z tytułu umowy renty alimentacyjnej została potrącona za zgodą uprawnionego w drodze potrącenia umownego46, którego dopuszczalność wynika z zasady swobody umów. Zakaz ustawowego potrącania wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania wynikający z art. 505 pkt 2 k.c. nie dotyczy wierzytelności z tytułu renty niealimentacyjnej, która nie stanowi wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania. Taki wniosek koresponduje nie tylko z wyraźnym brzmieniem art. 505 pkt 2 k.c., lecz również z postulatem restryktywnej wykładni tego przepisu uznawanego za źródło regulacji o charakterze szczególnym47. Cel ustanowienia renty nie jest istotnym przedmiotowo elementem umowy renty. Trafnie przyjmuje się, że brak określenia w umowie renty celu jej zawarcia nie ma wpływu na jej skuteczność48. Należy jednak wskazać, że określenie w umowie renty celu jej zawarcia ułatwia jednoznaczne usunięcie wątpliwości odnośnie do zastosowania przepisów, które odwołują się lub nawiązują implicite do celu renty (art. 5, art. 354 § 1, art. 505 pkt 2 k.c.). Rozróżnienie na renty alimentacyjne i niealimentacyjne jest widoczne nie tylko na płaszczyźnie regulacji materialnoprawnej, lecz również na płaszczyźnie regulacji procesowej. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego ustawodawca posługuje się bądź pojęciem „renty”, odnoszącym się, jak należy rozumieć, zarówno do renty alimentacyjnej, jak i niealimentacyjnej, bądź pojęciem „renty alimentacyjnej”. Do pojęcia renty ustawodawca odwołał się w art. 739 § 2, art. 7531 § 1 pkt 1 k.p.c., a do pojęcia renty alimentacyjnej w art. 890 § 2 i art. 1081 § 1 k.p.c. Należy przy tym podkreślić, że art. 890 § 2 k.p.c. odnosi się precyzyjnie rzecz ujmując do renty alimentacyjnej o charakterze odszkodowawczym. Oznacza to, że renta musi spełniać przesłanki uznania jej za oba rodzaje renty, co w praktyce często ma miejsce, aby możliwe było stosowanie do niej art. 890 § 2 i 21 k.p.c.49. 46 Zakaz wynikający z art. 505 k.c. nie ma zastosowania do potrącenia umownego. Tak: K. Zawada, [w:] Kodeks cywilny, t. II: Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 505, nb. 7. 47 K. Zawada, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 505, nb. 6. 48 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 5. 49 Por. S. Cieślak, [w:] Kodeks postępowania cywilnego, t. II: Komentarz do artykułów 730–1217, red. J. Jankowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 890, nb. 6; K. Flaga-Gieruszyńska, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2014, komentarz do art. 890, nb. 4; 25 c) Renta cywilnoprawna i renta publicznoprawna Renta alimentacyjna może być przedmiotem zarówno stosunków cywilnoprawnych (zobowiązań), jak i stosunków o charakterze publicznoprawnym. O ile renta alimentacyjna o charakterze cywilnoprawnym może być wynikiem zmniejszonych możliwości zarobkowych, zmniejszonych widoków powodzenia na przyszłość lub zwiększonych potrzeb uprawnionego, o tyle renta o charakterze publicznoprawnym najczęściej jest wynikiem zdarzeń mających negatywny wpływ na możliwości samodzielnego zapewnienia sobie środków utrzymania przez osobę fizyczną. Ustalanie osoby uprawnionej do renty o charakterze publicznoprawnym oraz wysokości świadczenia jest oparte na metodzie ubezpieczeniowej w rozumieniu prawa ubezpieczeń społecznych. Nabycie prawa do renty jest uzależnione od posiadania tytułu do ubezpieczenia wiążącego się z opłacaniem składek na ubezpieczenie rentowe. Wysokość świadczenia jest określona przez imperatywne przepisy prawa i nie jest uzależniona od zakresu indywidualnych potrzeb ani wielkości szkód. Odmiennie przebiega sposób ustalania osoby uprawnionej do renty alimentacyjnej o charakterze cywilnoprawnym oraz wysokości świadczenia w postaci renty alimentacyjnej. O ile pozwala na to źródło zobowiązania, którego treść obejmuje rentę, te dwa parametry są pochodną woli stron. W przypadku renty odszkodowawczej o charakterze cywilnoprawnym podmiot uprawniony oraz wysokość świadczenia są ustalane na podstawie przepisów prawa cywilnego regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą. Przy wszystkich różnicach dzielących oba rodzaje renty o charakterze alimentacyjnym, mają one tę samą funkcję – zapewnienie środków utrzymania uprawnionemu. Stąd rodzi się naturalne pytanie, jaka jest relacja pomiędzy uprawnieniem do renty o charakterze prywatnoprawnym i uprawnieniem do renty o charakterze publicznoprawnym. Odpowiedź na to pytanie odnosi się w szczególności do kwestii, czy uzyskiwanie renty alimentacyjnej jednego rodzaju ma wpływ na uprawnienia do pobierania renty drugiego rodzaju, czy prawa do każdej z tych rent mogą się wykluczać, a jeśli tak, to w jakich sytuacjach, czy też, jeśli pozostają w zbiegu, to zawsze jest to zbieg kumulatywny? M. Sychowicz, [w:] Kodeks postępowania cywilnego, t. III: Komentarz. Art. 730–1088, red. A. Marciniak, K. Piasecki, Warszawa 2015, komentarz do art. 890, nb. 18. 26 W przypadku gdy przedmiotem analizy jest zbieg renty cywilnoprawnej o charakterze alimentacyjnym, której powstanie i istnienie nie jest uzależnione od zmian w sytuacji majątkowej uprawnionego, fakt pobierania przez niego jakiegokolwiek innego świadczenia z tytułu publicznoprawnego, zwłaszcza wtedy gdy nabycie prawa do takiego świadczenia jest wynikiem wydatków dokonanych m.in. przez uprawnionego (emerytura lub renta)50, nie ma wpływu na powstanie ani istnienie renty o charakterze cywilnoprawnym. W konsekwencji, w przypadku gdy rozstrzyga się o wpływie zmiany okoliczności na zobowiązanie cywilnoprawne obejmujące prawo do renty, które powstało niezależnie od zmian w sytuacji majątkowej uprawnionego, nie powinno się uwzględniać faktu pobierania renty o charakterze publicznoprawnym. Ma to szczególnie istotne znaczenie w odniesieniu do rent, które są przedmiotem zobowiązań wynikających z ustawy. Do nich bowiem ma zastosowanie art. 907 § 2 k.c., który mógłby uzasadniać modyfikację renty ze źródeł pozaumownych, gdyby prawo do jej pobierania pozostawało w zbiegu alternatywnym z prawem do pobierania renty z tytułu publicznoprawnego. O wiele więcej wątpliwości nasuwa rozstrzygnięcie, czy fakt pobierania renty o charakterze publicznoprawnym ma wpływ na powstanie, istnienie lub ewentualną zmianę prawa do renty cywilnoprawnej, która ma charakter odszkodowawczy. Rodzi się bowiem zasadnicze pytanie, czy świadczenia uzyskiwane z tytułu publicznoprawnego mogą być zaliczane na poczet szkody, która jest przesłanką powstania i istnienia zobowiązania obejmującego prawo do renty? Zagadnienie to budzi wątpliwości. Dominuje jednak stanowisko, zgodnie z którym renta alimentacyjna o charakterze odszkodowawczym powinna być pomniejszana o kwotę renty należnej z ubezpieczenia społecznego51. Pogląd ten może budzić jednak pewne zastrzeżenia. Wprawdzie z jednej strony uzyskiwanie świadczenia w postaci renty ze źródeł publicznoprawnych niewątpliwe pomniejsza w sensie ekonomicznym uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego, lecz z drugiej strony należy zwrócić 50 W doktrynie prawa ubezpieczeń społecznych podkreśla się, że składki na ubezpieczenie społeczne opłacane są z reguły wspólnie przez pracodawców i pracowników. Tak I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2014, s. 47; por. również D. Walczak, Umowa o dzieło a umowa o świadczenie usług – skutki finansowe dla przedsiębiorcy, [w:] Umowy cywilnoprawne w ubezpieczeniach społecznych, red. M. Szabłowska-Juckiewicz, M. Wałachowska, J. Wantoch-Rekowski, Warszawa 2015, s. 205–206. 51 Uchwała SN z dnia 14 stycznia 1977 r., III CZP 58/76, OSNC 1977, nr 9, poz. 156; wyrok SN z dnia 7 lutego 1962 r., 2 CR 868/61, OSPiKA 1963, nr 2, poz. 38, s. 89; wyrok SN z dnia 14 października 2004 r., I UK 4/04, OSNP 2005, nr 19, poz. 306. 29 § 1 k.c. (np. ustalona w ugodzie renta jako świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego). W odniesieniu do rent, będących świadczeniami pieniężnymi sensu stricto, podstawą do dokonywania zmiany ich wysokości jest art. 3581 § 3 k.c., który może mieć zastosowanie jako podstawa do zmiany wysokości lub sposobu spełniania renty bez względu na źródło zobowiązania do jej uiszczania, o ile nie zostanie on wyłączony przez art. 907 § 2 k.c. Należy przy tym wskazać, że w obecnym stanie prawnym zbieg art. 3581 § 3 oraz art. 907 § 2 k.c. przy zastosowaniu ścisłej wykładni ostatniego z powołanych przepisów nie powinien mieć miejsca. Przepis art. 907 § 2 k.c. zgodnie z jego literalną wykładnią ma zastosowanie tylko do rent ustawowych, a tym samym do rent odszkodowawczych, do których nie może mieć zastosowania art. 3581 § 3 k.c., ponieważ nie są one świadczeniami pieniężnymi sensu stricto. W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że art. 907 § 2 k.c. może być stosowany również do rent, których obowiązek uiszczania wynika z orzeczenia sądowego54 i z tego powodu w praktyce przepis ten może pozostawać w zbiegu z art. 3581 § 3 k.c. Podsumowując, należy wskazać, że art. 3571 k.c. stanowi podstawę do zmiany umownego zobowiązania do uiszczania renty niepieniężnej i pieniężnej niebędącej świadczeniem pieniężnym sensu stricto, art. 3581 § 3 k.c. stanowi podstawę dokonywania waloryzacji rent pieniężnych sensu stricto umownych (np. renty odroczonej, której obowiązek zapłaty wynika z ubezpieczenia osobowego55) i pozaumownych z wyłączeniem ustawowych, a art. 907 § 2 k.c. stanowi podstawę do dokonywania zmiany wszelkich rent ustawowych i w zakresie swojego zastosowania wyłącza przepisy z części ogólnej prawa zobowiązań regulujące klauzulę rebus sic stantibus i waloryzację sądową. Na gruncie art. 907 § 2 k.c. istotne znaczenie ma rozróżnienie rent, dokonywane również z punktu widzenia kryterium źródła zobowiązania, a mianowicie podział na renty ustawowe i pozaustawowe. Do rent ustawowych o charakterze cywilnoprawnym stosuje się bowiem szczególną regulację zawartą w art. 907 § 2 k.c. 54 Uchwały SN z dnia 18 maja 1978 r., III CZP 29/78, OSNC 1979, nr 1–2, poz. 22; z dnia 26 maja 1981 r., III CZP 25/81, OSNC 1981, nr 12, poz. 230. 55 M. Szczepańska, Ubezpieczenie na życie. Aspekty prawne, Warszawa 2008, s. 163 i 168; uchwała SN (7) z dnia 10 kwietnia 1992 r., III CZP 126/91, OSNC 1992, nr 7–8, poz. 121. 30 odnoszącą się do wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, pozwalającą zarówno na zmianę wysokości renty, jak i czasu trwania obowiązku jej uiszczania. Przepis ten łagodzi w stosunku do zasad ogólnych (art. 3571 oraz art. 3581 § 3 k.c.) przesłanki dokonywania ingerencji w wynikające z ustawy zobowiązanie, którego przedmiotem jest świadczenie w postaci renty. Mimo że z treści art. 907 § 2 k.c. nie wynika wyraźnie dopuszczalność wydania na jego podstawie orzeczenia skutkującego wygaśnięciem zobowiązania do uiszczania renty ustawowej, w praktyce przepis ten jest stosowany jako podstawa do wydawania takich orzeczeń56. Dopuszczalność wydania orzeczenia stwierdzającego wygaśnięcie zobowiązania do uiszczania renty ustawowej na podstawie art. 907 § 2 k.c. wywodzi się z tej części przepisu, w której dopuszcza on zmianę czasu trwania renty. Taka wykładnia art. 907 § 2 k.c. w tym zakresie nie budzi zastrzeżeń. Należy uznać, że w formule „zmiany czasu trwania renty” mieści się również dopuszczalność orzeczenia o wygaśnięciu obowiązku uiszczania renty. Dokonanie delimitacji zakresu zastosowania art. 907 § 2 k.c. wymaga wykładni użytego w tym przepisie, a budzącego wątpliwości, wyrażenia „obowiązek płacenia renty wynika z ustawy”. Jest to przesądzające dla ustalenia znaczenia pojęcia języka prawniczego „renty ustawowej”. Wyrażenie to budzi wątpliwości. Po pierwsze, nawet jeśli przepis ustawy ma istotne znaczenie jako podstawa ustalenia obowiązku płacenia renty, obowiązek ten jest elementem treści stosunku obligacyjnego i z niego wynika. Trudno zatem uznać za prawidłowe z teoretycznego punktu widzenia użycie w przepisie wyrażenia, zgodnie z którym obowiązek płacenia renty wynika z ustawy. Źródłem takiego obowiązku jest bowiem zobowiązanie, a nie przepis prawa. Po drugie, nawet jeśli powstanie zobowiązania przewidziane jest wprost w przepisie prawa, jak to ma miejsce np. w przypadku czynu niedozwolonego czy bezpodstawnego wzbogacenia, to za źródło tych zobowiązań nie są uznawane w doktrynie przepisy prawa, lecz zdarzenia prawne, z którymi te przepisy wiążą skutek w postaci powstania zobowiązania. 56 Wyrok SN z dnia 11 stycznia 1966 r., I CR 378/65, OSNC 1966, nr 12, poz. 215; por. również R. Kulski, [w:] Kodeks postępowania cywilnego, t. III. Komentarz. Art. 730–1088, red. A. Marciniak, K. Piasecki, Warszawa 2015, komentarz do art. 840, nb. 17, który wydaje się uznawać art. 907 § 2 k.c. w zakresie, w jakim może on stanowić podstawę do stwierdzenia, że zobowiązanie do uiszczania renty ustało, za przepis wyłączający możliwość pozbawienia tytułu wykonawczego zasądzającego rentę na podstawie art. 840 k.p.c. 31 Powyższe prowadzi do wniosku, że rezultaty literalnej wykładni art. 907 § 2 k.c. są trudne do przyjęcia, ponieważ mogą prowadzić do wniosku, iż zakres zastosowania normy wynikającej z tego przepisu może być zbiorem pustym. Nie ma bowiem zobowiązania do zapłaty renty, którego źródłem jest wprost przepis ustawy. Oznacza to, że wykładnia art. 907 § 2 k.c. ukierunkowana na określenie przedmiotowego zakresu zastosowania tego przepisu wymaga odwołania się do argumentów natury systemowej, celowościowej lub funkcjonalnej. W art. 56 k.c., w którym ustawodawca wskazuje podstawy do ustalenia skutków czynności prawnej, ustawodawca odrębnie wskazuje czynność prawną oraz ustawę. Zgodnie z poglądami przyjętymi na tle art. 56 k.c. ustawa kształtuje skutki czynności prawnej w sposób zgodny z tym, co wynika z jej treści ukształtowanej przez strony i w zakresie, w jakim nie są one ukształtowane przez same strony. Mechanizm kształtowania lub uzupełniania skutków czynności prawnej za pomocą przepisów prawa wydaje się być przeciwstawiany przez ustawodawcę i ustępować mechanizmowi opartemu na autonomii woli podmiotów prawa cywilnego. Powyższe może uzasadniać wniosek, że pojęcie „renty ustawowej”, a precyzyjnie rzecz ujmując wyrażenie „obowiązek płacenia renty wynika z ustawy”, odnosi się do rent, które w zakresie podmiotu zobowiązanego, podmiotu uprawnionego, wysokości renty i czasu trwania obowiązku jej zapłaty nie są zdeterminowane bezpośrednio ani pośrednio w drodze mechanizmu opartego na autonomii woli. Systemowe w prawie cywilnym przeciwstawienie ustawowego i autonomicznego mechanizmu kształtowania treści zobowiązania w świetle art. 907 § 2 k.c. może prowadzić do wniosku, że celem tego przepisu było ułatwienie ingerencji w treść zobowiązań, która nie została ukształtowana w jakimkolwiek zakresie w wyniku oświadczeń woli złożonych przez autonomiczne podmioty prawa cywilnego. Przyczyną przyjęcia takiego modelu regulacji wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie do uiszczania renty ustawowej jest założenie o możliwości częstszego występowania przypadków nieadekwatności takiej renty do jej funkcji, niż w przypadku rent pozaustawowych, a w szczególności rent ustalanych za pomocą mechanizmów opartych na zasadzie autonomii woli. 34 pośrednio prowadzącym do zidentyfikowania rzeczywistej podstawy zróżnicowania sytuacji prawnej stron zobowiązania do uiszczania renty w perspektywie regulacji wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie. Za odejściem od kryterium źródła obowiązku uiszczania renty, do której ma mieć zastosowanie szczególna regulacja umożliwiająca uwzględnianie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, przemawia również fakt, że jego konsekwentne stosowanie w odniesieniu do renty o charakterze odszkodowawczym prowadzi do powstania luki w regulacji klauzuli rebus sic stantibus. Należy bowiem wskazać, że do ustawowych rent odszkodowawczych ma zastosowanie art. 907 § 2 k.c., do umownych rent odszkodowawczych ma zastosowanie art. 3571 k.c., natomiast do pozaustawowych, ale nieumownych rent odszkodowawczych, nie może mieć zastosowania ani żaden z powołanych powyżej przepisów, ani art. 3581 § 3 k.c. z uwagi na fakt, że renta odszkodowawcza nie jest świadczeniem pieniężnym sensu stricto. Dla oceny charakteru prawnego renty z punktu widzenia kryterium jej źródła nie powinien mieć wpływu fakt, że jej wysokość, sposób zapłaty lub przedmiot świadczenia zostały ustalone w umowie (ugodzie)60, nawet jeśli w wyniku jej zawarcia stosunek prawny, którego przedmiotem jest renta, uległ istotnym zmianom. e) Renta nieodpłatna i renta odpłatna Odpłatność nie należy do essentialiae negotii umowy renty. Cecha ta nie wyznacza właściwości (natury) zobowiązania wynikającego z umowy renty61. Oznacza to, że umowa renty może być umową zarówno odpłatną, jak i nieodpłatną (art. 906 k.c.). W przypadku gdy w umowie renty nie jest zastrzeżona odpłatność renty, zobowiązanie do uiszczania renty jest zaciągnięte pod tytułem darmym. Zgodnie z art. 906 § 2 k.c. do renty ustanowionej bez wynagrodzenia stosuje się przepisy o darowiźnie. Zakres zastosowania przepisów o darowiźnie budzi rozbieżności w doktrynie. Obecnie, po wprowadzeniu art. 9031 k.c., istnieje zgodność poglądów odnośnie do wyłączenia stosowania art. 888–890 k.c. do umowy renty. Przedmiotem zgodnych poglądów jest stosowanie do renty ustanowionej bez wynagrodzenia art. 891–897 i art. 900 k.c. Rozbieżności budzi natomiast dopuszczalność 60 Tak: wyrok SN z dnia 18 kwietnia 1972 r., II PR 46/72, OSNC 1972, nr 11, poz. 203. 61 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 4. 35 stosowania do rent ustanowionych bez wynagrodzenia przepisów o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności62. Wydaje się, że nie ma podstaw do wyłączania stosowania przepisów o odwołaniu darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, chociaż pewne trudności w ich stosowaniu do renty ustanowionej bez wynagrodzenia mogą wynikać z art. 906 § 2 k.c., który nie zawiera odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o darowiźnie, lecz nakazuje stosować te przepisy wprost. To oczywiste przeoczenie ustawodawcy, które w doktrynie trafnie nie jest postrzegane jako przeszkoda do odpowiedniego stosowania do renty nieodpłatnej przepisów o darowiźnie63, powinno być usunięte przy okazji wprowadzania jakichkolwiek zmian do przepisów kodeksu cywilnego o rencie. Świadczenie stanowiące odpłatę za rentę może mieć jakąkolwiek postać. W szczególności może to być świadczenie pieniężne albo niepieniężne, świadczenie jednorazowe, okresowe albo ciągłe64. W świetle art. 906 § 1 k.c. uzasadniony jest wniosek, że bez względu na postać wynagrodzenia do wszystkich rent ustanowionych na podstawie umowy odpłatnej stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży (art. 906 § 1 k.c.). Tego rodzaju odesłanie nie uwzględnia różnorodności świadczeń, jakie strony mogą przewidzieć w zamian za świadczenie w postaci renty. Odesłanie to jest najbardziej adekwatne w odniesieniu do umów renty pieniężnej, w których świadczenie drugiej strony (uprawnionego do renty) ma charakter jednorazowego świadczenia niepieniężnego. Z uwagi na fakt, że art. 906 § 1 k.c. obejmuje odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o sprzedaży, możliwa jest ich aplikacja do umowy renty w przypadku, gdy obie strony mają obowiązek spełnić świadczenia pieniężne albo niepieniężne. Należy jednak zwrócić uwagę, że 62 Za dopuszczalnością stosowania przepisów o odwołaniu darowizny do renty nieodpłatnej opowiadają się S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 998, komentarz do art. 906, pkt 3; R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 592; E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, komentarz do art. 906, nb. 3; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1754; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 816, nb. 4. Odmiennie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 3. 63 Tak trafnie K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 3; odmiennie: S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 998, komentarz do art. 906, pkt 3; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1754; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 816, nb. 4. 64 A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania. Zarys według Kodeksu cywilnego. Część szczegółowa, Warszawa–Poznań 1966, s. 364; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 1. 36 umowa renty odnosząca się do świadczeń niepieniężnych jest bliższa umowie zamiany niż umowie sprzedaży65. W konsekwencji, przepis odsyłający dotyczący takich umów renty powinien stwarzać podstawę do odpowiedniego stosowania przepisów o umowie zamiany. W takim jednak przypadku odesłanie zawarte w przepisach o umowie renty miałoby charakter tzw. odesłania piętrowego, ponieważ przepisy o umowie zamiany również zawierają odesłanie do przepisów o sprzedaży. Odesłanie zawarte w art. 906 § 1 k.c. nie jest adekwatne w przypadku, gdy świadczenie spełniane przez uprawnionego do renty ma charakter ciągły albo okresowy. Jest ono w pełni operatywne tylko w odniesieniu do określenia obowiązków strony zobowiązanej do uiszczania renty. Sytuacja prawna uprawnionego do renty jednocześnie zobowiązanego do świadczeń okresowych powinna być określana albo na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o sprzedaży, albo przepisów części ogólnej prawa zobowiązań zależnie od charakteru świadczenia okresowego. Natomiast obowiązki strony uprawnionej do renty zobowiązanej do świadczenia o charakterze ciągłym powinny być określane na podstawie przepisów części ogólnej prawa zobowiązań. W przypadku odpłatnej umowy renty, w której uprawniony do pobierania renty przenosi na zobowiązanego własność nieruchomości, mogą w pewnych przypadkach zachodzić wątpliwości, czy mamy do czynienia z umową renty czy też z umową o dożywocie. Wątpliwości te mogą być większe w przypadku, gdy obok świadczenia renty jest zastrzeżone świadczenie polegające na sprawowaniu opieki nad przenoszącym własność nieruchomości. Nie można wykluczyć, że taka umowa wbrew jej nazwie może być zakwalifikowana jako umowa o dożywocie, zwłaszcza jeśli jednym ze świadczeń będzie sprawienie pogrzebu uprawnionemu do renty. Odpłatna umowa renty, na podstawie której uprawniony do renty zobowiązuje się nie dostarczać rzeczy określonego rodzaju innym podmiotom niż zobowiązany do uiszczania renty albo zapewnić, że będzie on jednym odprzedawcą zakupionych rzeczy na oznaczonym obszarze (art. 550 k.c.), jest określana w doktrynie jako umowa renty wyłącznej66. Świadczenie uprawnionego do renty wyłącznej stanowiące 65 A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania..., s. 364; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 1. 66 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 2. 39 niespełnionego świadczenia, co oznacza że w pozostałym zakresie to jest wstecz i na przyszłość umowa renty pozostaje w mocy, albo co do całej reszty niespełnionego świadczenia, co będzie powodować wygaśnięcie zobowiązania z umowy renty ex nunc. Wydaje się, że nie można wykluczyć zastosowania art. 491 § 2 zd. 2 k.c. do umowy renty w szczególności w przypadku, gdy z uwagi na zamierzony przez zobowiązanego do uiszczania renty cel umowy wiadomy stronie uprawnionej do renty częściowe wykonanie zobowiązania nie miałoby dla niego znaczenia. g) Renta pieniężna i renta niepieniężna Zgodnie z art. 903 k.c. przedmiotem świadczenia, jakim jest renta, mogą być pieniądze lub rzeczy oznaczone tylko co do gatunku. Z rentą pieniężną mamy do czynienia wtedy, gdy zobowiązany do jej uiszczania skutecznie spełnia świadczenie poprzez przeniesienie na uprawnionego określonej ilości znaków pieniężnych. Oznacza to, że renta pieniężna może mieć charakter świadczenia pieniężnego zarówno sensu stricto, jak i sensu largo. Bez względu na to, z jakim rodzajem renty pieniężnej mamy do czynienia, w granicach określonych w art. 3531 k.c., może być ona wyrażona w walucie polskiej albo w walucie obcej71. Skutki wyrażenia świadczenia w postaci renty pieniężnej w walucie obcej określa art. 358 k.c. Wskutek opóźnienia ze spełnieniem renty o charakterze pieniężnym, zobowiązany do jej uiszczania ma obowiązek zapłacić odsetki (art. 481 k.c.). W przypadku gdy renta pieniężna ma charakter świadczenia pieniężnego sensu stricto, ma do niej zastosowanie zarówno zasada nominalizmu pieniężnego (art. 3581 § 1 k.c.), jak i zasada waloryzacji sądowej (art. 3581 § 3 k.c.). Natomiast w przypadku, gdy renta ma charakter świadczenia pieniężnego sensu largo, w szczególności gdy ma charakter renty odszkodowawczej, nie może mieć do niej zastosowania art. 3581 § 3 k.c., a zmiana jej wysokości lub czasu trwania może nastąpić na podstawie art. 907 § 2 k.c., o ile ma ona charakter renty ustawowej. Gdy renta ma charakter niepieniężny albo jest świadczeniem pieniężnym sensu largo, a obowiązek jej 71 Tak trafnie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 6. 40 uiszczania nie wynika z ustawy, sąd może dokonać jej zmiany, o ile jest to dopuszczalne w świetle art. 3571 k.c. Renta niepieniężna może przybierać postać rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Przyjmuje się, że przedmiotem renty niepieniężnej nie mogą być usługi72. Przedmiotem renty niepieniężnej z uwagi na jej okresowy charakter nie mogą być również rzeczy oznaczone co do tożsamości (res in specie). Niepieniężny charakter renty otwiera możliwość zastrzeżenia w treści umowy kary umownej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie wynikającego z niej zobowiązania (art. 483 § 1 k.c.). Analogiczna możliwość zastrzeżenia kary umownej istnieje w przypadku, gdy zobowiązanie uprawnionego do renty odpłatnej ma charakter niepieniężny. Bez względu na to, czy renta ma charakter pieniężny czy też niepieniężny, jej przedmiot powinien być możliwie precyzyjnie oznaczony. Precyzyjne określenie świadczenia w przypadku renty pieniężnej polega na wskazaniu co najmniej kwoty, waluty oraz częstotliwości zapłaty, natomiast w przypadku renty niepieniężnej oznacza to wskazanie co najmniej rodzaju rzeczy, ich ilości i częstotliwości spełniania. Nie jest możliwe określenie renty bez wskazania powyższych parametrów, wyłącznie poprzez odwołanie się do potrzeb uprawnionego73. Umowa renty, w której nie są wskazane powyższe cechy renty i nie jest możliwe ich ustalenie w drodze jej wykładni ani na podstawie przepisów prawa, nie dojdzie do skutku74. W braku możliwości ustalenia wysokości renty odpłatnej o charakterze pieniężnym na podstawie umowy, nie można wykluczyć dopuszczalności ustalenia jej wysokości na podstawie art. 536 § 2 w zw. z art. 906 § 1 k.c. Częstotliwość płatności takiej renty można ustalić na podstawie art. 904 k.c., mimo że nie będzie ona określona w umowie renty. Powyższe mechanizmy pozwalające na ustalenie wysokości i częstotliwości uiszczania renty pieniężnej ustanowionej na podstawie odpłatnej umowy nie będą mogły mieć zastosowania w przypadku renty pieniężnej o charakterze nieodpłatnym, z uwagi na brak w przepisach o darowiźnie, do których odsyła art. 906 § 2 k.c., odpowiednika art. 536 § 2 k.c. Niezależnie od wątpliwości, 72 A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania..., s. 363; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 4. 73 I. Rosenblüth, Renta..., s. 2050; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 6. 74 L. Peiper, Kodeks zobowiązań, Kraków 1934, s. 815; J. Korzonek, [w:] J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań..., t. I, s. 1191. 41 jakie może budzić dopuszczalność stosowania, nawet odpowiedniego, art. 536 § 2 k.c. do ustalenia wysokości odpłatnej renty niepieniężnej, z uwagi na trudności, jakie mogą powstać przy ustalaniu częstotliwości uiszczania takiej renty, brak podstaw do ustalenia jej podstawowych, powyżej wskazanych cech na podstawie umowy renty, będzie najczęściej powodować jej nieskuteczność. Odpowiednie stosowanie art. 536 § 2 k.c. jako podstawy do ustalenia wysokości renty może prowadzić do wniosku, że renta przyjęta w stosunkach danego rodzaju powinna być równa rencie, która jest spełniana jako odpłata za rzecz danego rodzaju w miejscu i w czasie, w którym rzecz ma być wydana zobowiązanemu do uiszczania renty. Z uwagi na fakt, że umowa renty jest zawierana najczęściej przez osoby w podeszłym wieku, przynajmniej po jednej ze stron, przepisy o rencie powinny obejmować odpowiednik art. 536 § 2 k.c. mogący mieć zastosowanie jako podstawa do ustalenia wysokości renty bez względu na jej charakter. W obecnym stanie prawnym przepis ten stosuje się bez wątpienia do rent ustanowionych za wynagrodzeniem (art. 906 § 1 k.c.). W doktrynie wyróżnia się subkategorie renty niepieniężnej w postaci renty przemysłowej, której przedmiotem są rzeczy (materiały, półfabrykaty, produkty) wytworzone w ramach przedsiębiorstwa, oraz renty naturalnej, której przedmiotem są pożytki naturalne rzeczy, a w szczególności pożytki naturalne nieruchomości, w tym wytwarzane w ramach gospodarstwa rolnego (płody rolne, produkty spożywcze)75. h) Renta regularna, renta nieregularna i renta kombinowana Podział, nie w sensie logicznym, na rentę regularną i nieregularną nie ma podstawy w przepisach prawa. Można określić ten podział jako podział empiryczny. Jest on bowiem pochodną dopuszczalnego w świetle zasady swobody umów sposobu kształtowania treści umowy renty. Z rentą nieregularną mamy przykładowo do czynienia wtedy, gdy jest ona uiszczana w zmieniających się na przykład naprzemiennie niejednakowych odstępach czasu, w niejednakowej wysokości lub niejednakowej postaci (przedmiot renty jest zróżnicowany). W przypadku gdy renta jest nieregularna z uwagi na więcej niż jeden parametr świadczenia, jest ona 75 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 6. 44 sprzeczną z zasadą ograniczonego trwania w czasie stosunków zobowiązaniowych82. Umowa renty wieczystej, z której wynika, że zgodnym zamiarem stron i celem było utworzenie stosunku obligacyjnego mającego trwać ad infinitum, jest bezwzględnie nieważna. Analogicznie należy traktować umowy renty, w których po stronie uprawnionej do renty byłby inny podmiot niż osoba fizyczna, na czas jego istnienia, co może trwać ad infinitum83. j) Renta jako postać świadczenia polegającego na naprawieniu szkody Świadczenie polegające na naprawieniu szkody może mieć różną postać. Zróżnicowana postać świadczenia polegającego na naprawieniu szkody wynika nie tylko z ogólnego przepisu art. 363 § 1 k.c. określającego sposoby jej naprawienia bez względu na to, z jakim rodzajem szkody mamy do czynienia i wskutek naruszenia jakiego dobra szkoda powstała. Szczególne sposoby naprawienia szkody określają takie przepisy jak art. 444 oraz art. 446 k.c., mające zastosowanie w szczególnych przypadkach, w których dochodzi do wyrządzenia szkody na osobie albo spowodowania śmierci osoby fizycznej. Renta będąca odmianą świadczenia polegającego na naprawieniu szkody, którą można określać jako rentę odszkodowawczą, jest podporządkowana funkcji kompensacyjnej. Ma to wpływ w szczególności na proces ustalania jej wysokości oraz czasu, w którym istnieje obowiązek jej uiszczania. Renta odszkodowawcza nie może być wyższa niż wysokość szkody, a jej obowiązek nie może trwać dłużej niż utrzymuje się szkoda w dobrach poszkodowanego. W przeciwnym razie doszłoby do naruszenia podstawowej zasady rządzącej rozmiarem świadczenia polegającego na naprawieniu szkody, zgodnie z którą świadczenie polegające na naprawieniu szkody nie może prowadzić do wzbogacenia poszkodowanego, czyli uzyskania świadczenia odszkodowawczego przewyższającego wysokość szkody84. Funkcja kompensacyjna renty odszkodowawczej powinna odgrywać szczególnie istotne znaczenie przy dokonywaniu zmiany wysokości lub czasu trwania obowiązku uiszczania renty 82 A. Pyrzyńska, Zasada ograniczonego obowiązywania w czasie stosunków zobowiązaniowych, Studia Iuridica 2013, nr LVII, s. 253–263. 83 Tak trafnie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 12 i 23. 84 A. Olejniczak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III: Zobowiązania. Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, komentarz do art. 363, nb. 4. 45 w przypadku zmiany stosunków, umożliwiającej dokonanie ingerencji w treść zobowiązania do uiszczania renty. Źródłem obowiązku uiszczania renty odszkodowawczej jest najczęściej czyn niedozwolony85. W szczególności z uwagi na dyspozytywny charakter art. 363 § 1 k.c. określający sposób naprawienia szkody86 nie można jednak wykluczyć dopuszczalności ustalenia przez strony renty jako postaci świadczenia polegającego na naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (reżim odpowiedzialności ex contractu). Renta o charakterze odszkodowawczym nie jest uznawana za świadczenie pieniężne sensu stricto w rozumieniu art. 3581 § 1 k.c.87. Renta odszkodowawcza nawet jak ma postać pieniężną, jest uznawana za surogat świadczenia niepieniężnego polegającego na naprawieniu szkody. W konsekwencji, nie ma do niej zastosowania art. 3581 § 3 k.c.88 umożliwiający waloryzację świadczeń pieniężnych w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza. Brak możliwości zastosowania art. 3581 § 3 k.c. do renty odszkodowawczej powoduje, że uwzględnienie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie do jej uiszczania jest możliwe zależnie od źródła obowiązku jej uiszczania, albo na podstawie art. 3571 k.c., albo na podstawie art. 907 § 2 k.c. Oznacza to, że nie ma regulacji umożliwiającej uwzględnienie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie do uiszczania renty odszkodowawczej o charakterze pozaumownym i pozaustawowym, która mogłaby być zastosowana wprost. Wprawdzie renta odszkodowawcza o charakterze pozaumownym i pozaustawowym wydaje się być kategorią bardziej teoretyczną niż praktyczną, wszak jest ona do pomyślenia jedynie jako ustalone w ugodzie świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z jednostronnej czynności prawnej. Niemniej jednak, należy wskazać, że ani ogólna, ani szczególna regulacja klauzuli rebus sic stantibus nie obejmuje niektórych zobowiązań z przyczyn trudnych 85 W zbadanej próbie statystycznej 100% rent odszkodowawczych było przedmiotem zobowiązania ex delicto. 86 A. Olejniczak, [w:] Kodeks..., t. III, komentarz do art. 363, nb. 3. 87 A. Olejniczak, [w:] Kodeks..., t. III,, komentarz do art. 444, nb. 17. 88 Uchwała SN z dnia 28 października 1993 r., III CZP 142/93, OSNCP 1994, nr 4, poz. 82; uchwała SN z dnia 20 kwietnia 1994 r., III CZP 58/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 207. 46 do zidentyfikowania, a tym bardziej trudnych do uzasadnienia w świetle konstytucyjnej zasady równej ochrony praw majątkowych. Należy wskazać, że jest to obok zobowiązania wynikającego z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia89, zobowiązania wynikającego z zapisu testamentowego90, których wyłączenie z zakresu zastosowania przepisów regulujących klauzulę rebus sic stantibus było przedmiotem kontrowersji w doktrynie i orzecznictwie, kolejny przykład wskazujący na potrzebę refleksji dotyczącej przedmiotowego zakresu zastosowania regulacji ogólnej i szczególnej dotyczącej możliwości uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie nie tylko w odniesieniu do renty, lecz również w wymiarze bardziej uniwersalnym. Celowość wyróżniania renty odszkodowawczej wynika nie tylko ze szczególnych przepisów materialnoprawnych, które odnoszą się do niej, lecz również ze szczególnych przepisów procesowych (art. 833 § 5 k.p.c., art. 890 § 2 k.p.c., art. 1025 § 1 pkt 3 k.p.c.). Należy przy tym podkreślić, że art. 890 § 2 k.p.c. odnosi się (precyzyjnie rzecz ujmując) do renty odszkodowawczej o charakterze alimentacyjnym. Oznacza to, że renta musi spełniać przesłanki uznania jej za oba rodzaje renty (co w praktyce ma miejsce najczęściej), aby możliwe było stosowanie do niej art. 890 § 2 i 21 k.p.c.91. k) Renta z umowy ubezpieczenia Obowiązek uiszczania świadczenia w postaci renty może wynikać również z umowy ubezpieczenia osobowego. Wskazuje na to wprost art. 805 § 2 pkt 2 i § 3 k.c. Powstanie obowiązku uiszczania renty z tytułu ubezpieczenia osobowego jest niezależne od powstania odpowiedzialności jakiejkolwiek osoby trzeciej względem ubezpieczonego. Zgodnie z dominującym poglądem obowiązek spełniania świadczenia z tytułu ubezpieczenia osobowego, w szczególności w postaci renty, nie ma charakteru odszkodowawczego i nie jest zdeterminowane wystąpieniem szkody 89 F. Zoll, Zobowiązania w zarycie według polskiego Kodeksu zobowiązań, (wydany przy współudziale S. Kosińskiego i J. Skąpskiego), Warszawa 1948, s. 283. 90 E. Drozd, Glosa do postanowienia SN 26 listopada 1992 r., III CZP 144/92, OSP 1993, nr 11, poz. 215; na tle art. 269 k.z. F. Zoll, Zobowiązania..., s. 283. 91 Por. S. Cieślak, [w:] Kodeks postępowania..., t. II, komentarz do art. 890, nb. 6; K. Flaga- Gieruszyńska, [w:] Kodeks postępowania..., komentarz do art. 890, nb. 4; M. Sychowicz, [w:] Kodeks postępowania..., t. III, komentarz do art. 890, nb. 18. 49 Świadczenie w postaci renty powinno być określone zarówno co do jego wysokości, jak i jego rodzaju. Za niedopuszczalne uznaje się zawarcie umowy renty, zgodnie z którą ustalenie wysokości i rodzaju renty byłoby uzależnione wyłącznie od potrzeb uprawnionego95. Przepis określający essentialia negotii umowy renty określa jedynie świadczenie, które ma być spełniane przez jedną ze stron wynikającego z niej zobowiązania. Przepis ten odnosi się bowiem jedynie do świadczenia strony zobowiązanej do świadczenia renty. Z art. 903 k.c. nie wynika explicite, że strona zobowiązana do świadczenia renty ma obowiązek przenieść własność pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku. Nie ulega jednak wątpliwości, po pierwsze, że renta nie jest świadczeniem spełnianym pod tytułem zwrotnym, a po drugie, że jej przedmiot może być zużyty przez uprawnionego oraz może być przedmiotem dokonywanych przez niego czynności rozporządzających. Uprawnienie do zużycia pieniędzy lub rzeczy (ius abutendi) jest uznawane za element prawa własności96. Należy wskazać, że na tle art. 845 k.c. okoliczność, iż na podstawie umowy depozytu nieprawidłowego depozytariusz nabywa uprawnienie do rozporządzania pieniędzmi lub rzeczami oznaczonymi co do gatunku, jest uznawana za podstawę do wniosku, iż depozytariusz nabywa własność przedmiotu depozytu nieprawidłowego97. W konsekwencji uzasadnione jest stwierdzenie, że zobowiązany do świadczenia renty jest w istocie zobowiązany do przeniesienia na uprawnionego do renty własności pieniędzy lub rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a uprawniony do renty tę własność nabywa z chwilą uzyskania posiadania przedmiotu poszczególnych świadczeń okresowych. Umowa renty nie jest wymieniona wprost w art. 155 § 1 k.c. Przepis ten odnosi się jednak do umowy renty w zakresie, w jakim jest w nim mowa o „innej umowie zobowiązującej do przeniesienia własności”. 95 Por. I. Rosenblüth, Renta..., s. 2050. 96 E. Skowrońska-Bocian, M. Warciński, [w:] Kodeks cywilny, t. I: Komentarz. Art. 1–449 10 , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 140, nb. 2 i 14; W. Szydło, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, komentarz do art. 140, nb. 25; A. Zbiegień-Turzańska, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I: Przepisy wprowadzające. Część ogólna. Własność i inne prawa rzeczowe, red. K. Osajda, Warszawa 2015, komentarz do art. 140, nb. 10. 97 J. Górecki, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II: Zobowiązania, red. K. Osajda, Warszawa 2013, komentarz do art. 845, nb. 2; L. Ogiegło, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 845, nb. 2; K. Zagrobelny, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, komentarz do art. 845, nb. 1. 50 Wynikające z umowy renty zobowiązanie do przenoszenia własności pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku (res in genus) tworzy causae solvendi dla przysporzeń dokonywanych w wyniku spełniania poszczególnych świadczeń okresowych (art. 156 k.c.)98. Nabycie własności pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku jest jednak uzależnione od uzyskania ich posiadania w jakikolwiek sposób (art. 155 § 2 k.c.). Uzyskanie posiadania w którykolwiek sposób przewidziany w art. 348–351 k.c. skutkuje nabyciem przez uprawnionego własności przedmiotu renty. Okoliczność, że nabycie własności przedmiotu świadczenia w postaci renty jest uzależnione od uzyskania jego posiadania przez uprawnionego do renty, nie może uzasadniać uznania umowy renty za umowę realną. Umowa renty ma charakter konsensualny, a wynikające z niej zobowiązanie powstaje solo consensu99. Spełnianie świadczenia w postaci renty, w szczególności przenoszenie własności pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku na uprawnionego do renty nie jest warunkiem powstania zobowiązania, lecz należy do sfery zagadnień wiążących się z wykonaniem wynikającego z umowy renty zobowiązania. Zależnie od tego, czy mamy do czynienia z rentą odpłatną czy też nieodpłatną, do renty i obowiązków zobowiązanego do jej uiszczania mają odpowiednie zastosowanie przepisy o sprzedaży (art. 906 § 1 k.c.) albo o darowiźnie (art. 906 § 2 k.c.). Niekonsekwentny wydaje się być pogląd, zgodnie z którym do świadczenia zobowiązanego do renty odpłatnej nie stosuje się przepisów o sprzedaży odnoszących się do świadczeń jednorazowych z uwagi na okresowy charakter renty, a dopuszcza się stosowanie do renty nieodpłatnej przepisów o odwołaniu darowizny100, której przedmiotem są świadczenia jednorazowe. W przypadku renty odpłatnej zależnie od tego, czy jest ona pieniężna czy niepieniężna, do obowiązków zobowiązanego do renty stosuje się odpowiednio albo przepisy o kupującym, albo o sprzedawcy. 98 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 590; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 2. 99 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 2. 100 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 591–592. 51 b) Świadczenie uprawnionego do renty W przypadku gdy mamy do czynienia z umową renty nieodpłatnej, uprawniony do renty nie jest zobowiązany do spełniania żadnego świadczenia na rzecz zobowiązanego do uiszczania renty. W przypadku gdy mamy do czynienia z umową renty odpłatnej, uprawniony do renty jest zobowiązany do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej strony umowy. Świadczenie to może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny, jednorazowy, okresowy albo ciągły101. W przypadku gdy uprawniony do renty nie wykonuje lub nienależycie wykonuje swoje zobowiązanie o charakterze jednorazowym, jego sytuacja prawna powinna być bez wątpienia ustalana na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o sprzedaży (art. 906 § 1 k.c.) odnoszących się do kupującego, gdy spełniane przez niego świadczenie ma charakter pieniężny albo odnoszących się do sprzedającego, gdy spełniane przez niego świadczenie ma charakter niepieniężny102. Obowiązki uprawnionego do renty, który jest zobowiązany spełniać świadczenie ciągłe, powinny być raczej rekonstruowane na podstawie przepisów części ogólnej prawa zobowiązań niż na podstawie przepisów o sprzedaży, które za wyjątkiem art. 550 k.c. odnoszą się do świadczeń o charakterze jednorazowym i w konsekwencji nie są adekwatne w odniesieniu do zobowiązań ciągłych. Sytuacja prawna uprawnionego do renty zobowiązanego do świadczeń okresowych powinna być określana albo na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o sprzedaży, albo przepisów części ogólnej prawa zobowiązań zależnie od charakteru świadczenia. Nawet odpowiednio stosowane przepisy o sprzedaży nie są adekwatne w odniesieniu do wszystkich możliwych świadczeń okresowych. c) Podsumowanie Obecne uregulowanie umowy renty, zgodnie z którym tylko określenie świadczenia zobowiązanego do uiszczania renty stanowi essentialium negotii, jest prawidłowe. 101 A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania..., s. 364; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 906, nb. 1. 102 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, s. 591. 54 W przypadku gdy umowa renty ma charakter bezterminowy, to ma do niej zastosowanie art. 3651 k.c. przesądzający dopuszczalność jej wypowiedzenia107. Zobowiązanie wynikające z umowy renty ma charakter losowy (aleatoryjny) ze względu na fakt, że jego wygaśnięcie jest najczęściej uzależnione od śmierci uprawnionego, której daty nie można precyzyjnie ustalić w chwili zawierania umowy108. Konkluzji tej nie zmienia fakt, że do umowy renty może być wprowadzony termin rozwiązujący109. Wszak należy podkreślić, że zobowiązanie wynikające z umowy renty najczęściej nie może trwać dłużej niż życie uprawnionego do renty. Oznacza to, że nawet w przypadku terminowych umów renty alimentacyjnej, na istnienie wynikającego z niej zobowiązania ma wpływ zdarzenie w postaci śmierci uprawnionego, którego konkretnej daty nie sposób przewidzieć. 6. Wykonywanie zobowiązania wynikającego z umowy renty a) Uwagi wprowadzające – art. 354 § 1 k.c. Z art. 354 § 1 k.c. wynika, że parametrami, z punktu widzenia których dokonuje się oceny zachowania dłużnika, żeby stwierdzić, czy doszło do wykonania zobowiązania, są: treść zobowiązania, cel społeczno-gospodarczy, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje, jeśli takie się wykształciły. Z uwagi na fakt, że umowa renty alimentacyjnej tworzy stosunek prawny, który z punktu widzenia uprawnionego do renty pełni funkcję, jaką – przed upowszechnieniem się ubezpieczeń społecznych – spełniała wielopokoleniowa rodzina, przy dokonywaniu oceny, czy zachowanie dłużnika in concreto wystarczy do stwierdzenia, że wynikające z niej zobowiązanie zostało wykonane, należy w sposób szczególny uwzględniać jego cel społeczno- gospodarczy oraz ustalone zwyczaje, o ile się one wykształciły (zachowały). 107 Odmiennie: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 3 i 24, który uzależnia dopuszczalność wypowiedzenia umowy renty od zastrzeżenia takiej możliwości w umowie. 108 A. Wiśniewski, Umowy losowe..., s. 97. 109 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 903, nb. 16. 55 b) Termin spełnienia świadczenia w postaci renty Świadczenie w postaci renty powinno być spełniane w terminie ustalonym w umowie renty. Określenie terminu spełnienia świadczenia w postaci renty powinno obejmować zarówno częstotliwość świadczenia, a zatem wskazanie długości okresu rozliczeniowego (np. dzienny, miesięczny, roczny), jak również wskazanie, czy renta ma być uiszczana z góry czy z dołu. W przypadku gdy w umowie renty nie zostanie określony termin spełniania świadczenia w postaci renty, renta pieniężna powinna być płacona miesięcznie z góry, a rentę polegającą na świadczeniach w rzeczach oznaczonych tylko co do gatunku należy uiszczać w terminach wynikających z właściwości świadczenia i celu renty (art. 904 k.c.). Określenie terminu spełniania świadczenia w postaci renty pieniężnej nie budzi zasadniczych wątpliwości. W przypadku bowiem gdy strony nie określą go w umowie, w art. 904 k.c. jest przesądzona zarówno długość okresu rozliczeniowego, jak i to, że ma być ona uiszczana z góry. Przepis art. 904 k.c. nie przesądza jednak żadnej z tych kwestii w odniesieniu do renty niepieniężnej. Przepis ten ma zastosowanie do rent zarówno alimentacyjnych, jak i niealimentacyjnych. Alimentacyjny charakter renty niepieniężnej może uzasadniać stanowisko, zgodnie z którym powinna być ona spełniana z góry bez względu na jej przedmiot. Renta o charakterze alimentacyjnym ma bowiem służyć zaspokojeniu potrzeb uprawnionego, a nie rekompensacie poniesionych przez niego kosztów110. Nie można jednak wykluczyć, że wykładnia umowy renty dokonywana zgodnie z art. 65 k.c. będzie uzasadniać in concreto stanowisko interpretacyjne, zgodnie z którym świadczenie w postaci alimentacyjnej renty niepieniężnej ma być spełniane z dołu. Wniosek taki może być uzasadniony w szczególności w przypadku, gdy przedmiotem takiej renty mają być płody rolne zbierane raz do roku z gospodarstwa rolnego nabywanego na podstawie umowy renty po zakończeniu cyklu produkcyjnego. Z właściwości tego rodzaju renty, będącej pochodną zgodnego zamiaru stron, wynika, że może być ona spełniona dopiero po ich uzyskaniu przez zobowiązanego w następnym cyklu produkcyjnym. Jednak stanowisko interpretacyjne, zgodnie 110 Por. I. Rosenblüth, Renta..., s. 2055. 56 z którym świadczenie w postaci niepieniężnej renty alimentacyjnej ma być spełniane z dołu, jest uzasadnione tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim nie jest możliwe spełnienie świadczenia z góry, czyli w sposób korespondujący z jej funkcją. Oznacza to, że jeśli przedmiotem świadczenia w postaci renty alimentacyjnej są rzeczy oznaczone co do gatunku, których część może być spełniana z góry, a część z dołu, renta powinna być w stosownym zakresie spełniana odpowiednio w każdym z tych terminów111. O ile alimentacyjny charakter renty niepieniężnej pozwala na ustalenie, czy ma być ona spełniana z góry czy z dołu, o tyle nie przesądza on częstotliwości, z jaką powinna być ona uiszczana. Wpływ na częstotliwość powinna mieć przede wszystkim właściwość świadczenia. W przypadku bowiem, gdy przedmiotem świadczenia w postaci renty alimentacyjnej są rzeczy uzyskiwane, a w konsekwencji potrzebne i zużywane w cyklu dziennym, tygodniowym, miesięcznym, kwartalnym, czy rocznym, powinno to determinować częstotliwość spełniania świadczenia. Oznacza to w szczególności możliwość przyjęcia, że świadczenie w postaci 1 litra mleka powinno być spełniane codziennie, a sezonowo – raz do roku przed rozpoczęciem sezonu grzewczego – stosownie do tego, jak zmieniają się pory roku, powinno być spełniane świadczenie w postaci zapewnienia opału. W przypadku renty niepieniężnej o charakterze niealimentacyjnym termin jej uiszczania w przeważającym stopniu będzie zależeć przede wszystkim od właściwości świadczenia. Należy wskazać, że określenie terminu spełniania świadczenia w postaci renty wzajemnej powinno nastąpić nie tylko z uwzględnieniem art. 904 k.c., lecz również art. 488 k.c. W konsekwencji, gdy świadczenie wzajemne uprawnionego do niealimentacyjnej renty niepieniężnej polega na zaniechaniu, renta powinna być uiszczana po zakończeniu okresu rozliczeniowego. W przypadku niealimentacyjnych rent niepieniężnych o charakterze niewzajemnym, strony powinny określić termin ich uiszczania, ponieważ w takim przypadku trudno sformułować jednoznaczną dyrektywę umożliwiającą ustalenie terminu spełniania świadczenia w braku umownego rozstrzygnięcia tej kwestii. 111 K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 904, nb. 1. 59 e) Pokwitowanie Zobowiązany do świadczenia w postaci renty jest uprawniony do żądania pokwitowania, gdy uiszcza rentę (art. 462 § 1 k.c.). W przypadku odmowy wydania pokwitowania zobowiązany do uiszczania renty może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć jego przedmiot do depozytu sądowego (art. 463 k.c.). Z uwagi na okresowy charakter świadczenia w postaci renty, pokwitowanie jej uiszczenia za pewien okres rozliczeniowy stwarza domniemanie, że zostały uiszczone również renty wymagalne wcześniej (art. 466 k.c.). Uprawniony do renty może jednak w pokwitowaniu wyraźnie zaznaczyć, że odnosi się ono wyłącznie do jego przedmiotu i określić stan zaległości po stronie zobowiązanego do świadczenia w postaci renty. W przypadku gdy renta ma charakter pieniężny, pokwitowanie zapłaty dłużnej sumy stwarza podstawę do przyjęcia domniemania, że zostały uiszczone wszystkie należności uboczne, w tym w szczególności odsetki za opóźnienie (art. 466 k.c.). W przypadku gdy zobowiązany do uiszczenia renty spełnia świadczenie do rąk osoby innej niż uprawniony okazującej wystawione przez niego pokwitowanie, zwalnia się z obowiązku spełnienia tego świadczenia, chyba że działał w złej wierze lub w umowie renty było zastrzeżenie, że świadczenie ma być spełniane do rąk własnych uprawnionego (art. 464 k.c.). W przypadku gdy renta została uiszczona do rąk osoby innej niż uprawniony, która nie okazywała wystawionego przez niego pokwitowania, a uprawniony nie potwierdzi przyjęcia renty, zobowiązany jest zwolniony tylko w takim zakresie, w jakim uprawniony ze świadczenia skorzystał (art. 452 k.c.). Należy podkreślić, że art. 452 k.c. ma zastosowanie w szczególności wtedy, gdy uprawniony do renty jest niezdolny do przyjęcia renty niezależnie od tego, czy niezdolność wynikała z przyczyn faktycznych czy z braku zdolności do czynności prawnych spowodowanego ubezwłasnowolnieniem113. W stosunkach obligacyjnych, których przedmiotem jest renta, uprawnieni nierzadko mogą nie być zdolni do przyjmowania świadczenia. Wszak częstą funkcją zobowiązania do uiszczania renty 113 W. Popiołek, [w:] Kodeks cywilny, t. II:. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 452, nb. 4. 60 jest uzupełnianie dochodów uzyskiwanych przez uprawnionego do renty, których nie może on uzyskać z przyczyn powodujących również jego niezdolność do samodzielnego przyjmowania renty. 7. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty a) Uwagi wprowadzające Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty mogą być określane z punktu widzenia różnych reżimów regulacyjnych zależnie od tego, czy mamy do czynienia z umową renty odpłatnej czy też nieodpłatnej oraz zależnie od tego, co jest przedmiotem świadczenia (renta pieniężna albo niepieniężna). W przypadku renty nieodpłatnej niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania może być rozpatrywane jako pochodna zachowań strony zobowiązanej do uiszczania renty. Strona uprawniona do renty nieodpłatnej może co najwyżej popaść w zwłokę wierzyciela i ponosić negatywne konsekwencje przewidziane w art. 486 § 1 k.c., w tym w szczególności odpowiedzialność odszkodowawczą. Natomiast w przypadku umowy renty odpłatnej każda ze stron ponosi odpowiedzialność na ogólnych zasadach z uwzględnieniem przepisów o sprzedaży (art. 906 § 1 k.c.) odnoszących się albo do sprzedawcy, albo do kupującego zależnie od przedmiotu świadczenia tej strony umowy renty, której odpowiedzialność jest rozpatrywana. b) Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty nieodpłatnej Z uwagi na fakt, że do renty nieodpłatnej zastosowanie mają przepisy o darowiźnie (art. 906 § 2 k.c.), odpowiedzialność zobowiązanego do renty nieodpłatnej może być ustalona z uwzględnieniem szczególnych, złagodzonych zasad odpowiedzialności 61 darczyńcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z darowizny określonych w art. 891–892 k.c. Należy podkreślić, że zobowiązany do renty nieodpłatnej ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeśli wyrządził on szkodę uprawnionemu umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Należy podkreślić, że z art. 891 § 1 k.c. stosowanego odpowiednio do renty nieodpłatnej wynika nie tylko podwyższony stopień winy (obniżony poziom staranności), za którą odpowiedzialność ponosi zobowiązany do uiszczania renty, lecz również zmieniony w stosunku do zasad ogólnych ciężar dowodu winy kontraktowej (art. 471 k.c.)114, spoczywający w świetle art. 891 § 1 w zw. z art. 906 § 2 k.c. na uprawnionym do renty nieodpłatnej. W przypadku gdy renta nieodpłatna ma charakter pieniężny, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie powstaje dopiero od dnia wytoczenia powództwa przez uprawnionego (art. 891 § 2 w zw. z art. 906 § 2 k.c.). Natomiast w przypadku gdy renta nieodpłatna ma charakter niepieniężny, a będące jej przedmiotem rzeczy mają wady, odpowiedzialność zobowiązanego do uiszczania takiej renty może być ustalona, gdy uprawnionemu została wyrządzona szkoda przez to, że zobowiązany wiedząc o wadach, nie zawiadomił o nich uprawnionego w czasie właściwym. Odpowiedzialność zobowiązanego do nieodpłatnej renty niepieniężnej za wady nie będzie mogła być ustalona, gdy uprawniony do renty mógł wadę z łatwością zauważyć (art. 892 w zw. z art. 906 § 2 k.c.). c) Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty odpłatnej W przypadku gdy świadczenie każdej ze stron renty odpłatnej ma charakter niepieniężny, do odpowiedzialności każdej z nich za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stosuje się ogólne przepisy prawa zobowiązań z uwzględnieniem przepisów o sprzedaży odnoszących się do odpowiedzialności sprzedawcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 906 § 1 k.c.). W przypadkach, w których zobowiązanie wynikające z umowy renty ma 114 J. Jezioro, [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 891, nb. 3; M. Safjan, [w:] Kodeks cywilny, t. II: Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 891, nb. 1. 64 stron ze spełnieniem świadczenia albo gdy z uwagi na jej stan majątkowy jest wątpliwe, czy spełni ona świadczenie w terminie w zamian za świadczenia, które mają być spełnione na jej rzecz w przyszłości, drugiej stronie przysługuje prawo do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia i wyznaczenia odpowiedniego terminu do zabezpieczenia spełnienia świadczenia, a bo bezskutecznym jego upływie do odstąpienia od umowy renty. Należy podkreślić, że przepis art. 552 k.c. będący odpowiednikiem art. 490 oraz art. 491 k.c. może mieć zastosowanie do stron umowy renty na podstawie art. 906 § 1 k.c. bez względu na to, czy umowa renty ma charakter wzajemny czy też nie. 8. Wygaśnięcie zobowiązania do uiszczania renty Zobowiązanie wynikające z umowy renty wygasa sukcesywnie wskutek jego wykonywania polegającego na spełnianiu poszczególnych świadczeń okresowych. Nie ma przeszkód, aby zobowiązanie wynikające z umowy renty wygasło wskutek innych zdarzeń takich jak orzeczenie rozwiązujące umowę renty wydawane na podstawie art. 3571 k.c. (o ile przepis ten może mieć zastosowanie do konkretnego zobowiązania do uiszczania renty; jak wskazano powyżej, nie do wszystkich zobowiązań do uiszczania renty przepis ten ma zastosowanie), unieważnienie umowy renty o charakterze wzajemnym z powodu wyzysku (art. 388 k.c.)117, datio in solutum (art. 453 k.c.)118, niemożliwość następcza świadczenia rentowego, która może występować jedynie w przypadku, gdy renta ma charakter niepieniężny 117 Zgodnie z dominującym stanowiskiem art. 388 k.c. ma zastosowanie wyłącznie do umów wzajemnych. Por. W. Popiołek, [w:] Kodeks cywilny, t. I: Komentarz. Art. 1–449 10 , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, komentarz do art. 388, nb. 3 i cytowane tam poglądy innych przedstawicieli doktryny. Zgodnie z drugim stanowiskiem art. 388 k.c. może mieć zastosowanie do każdej umowy dwustronnie zobowiązującej Por. P. Machnikowski, [w:] System prawa prywatnego, t. 5: Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2013, s. 573–574, nb. 180. Niezależnie jednak od tego, czy zostanie przesądzone stosowanie art. 388 k.c. do wszystkich odpłatnych umów renty, wydaje się, że umowa renty zawarta w warunkach opisanych w art. 388 k.c., w której dojdzie do rażącej dysproporcji świadczeń, może być uznana za nieważna na podstawie art. 58 § 2 k.c. 118 W przypadku świadczenia w miejsce wykonania zobowiązania wynikającego z umowy renty, istotne jest precyzyjne ustalenie, czy zgoda wierzyciela na spełnienie innego świadczenia niż to, które jest przedmiotem zobowiązania, odnosi się do pojedynczego świadczenia okresowego, czy też do świadczenia będącego przedmiotem wierzytelności przyszłej lub istniejącej stanowiącej element treści zobowiązania wynikającego z umowy renty. W pierwszym przypadku datio in solutum doprowadzi jedynie do wygaśnięcia części zobowiązania w zakresie, w jakim jego treść obejmuje roszczenie o spełnienie jednego lub kilku świadczeń okresowych, natomiast w drugim przypadku może spowodować wygaśnięcie całego zobowiązania. 65 (art. 475 § 1 k.c. w odniesieniu do renty niewzajemnej i art. 495 k.c. w odniesieniu do renty wzajemnej)119, odnowienie (art. 506 k.c.), potrącenie umowne, potrącenie ustawowe z ograniczeniami wynikającymi z art. 505 pkt 2 k.c. mającego na celu ochronę uprawnionego do renty, jako wierzyciela pasywnego w kontekście potrącenia, zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), rozwiązanie umowy renty (actus contrarius), śmierć uprawnionego do renty alimentacyjnej. Wygaśnięcie zobowiązania do uiszczania renty, do którego ma zastosowanie art. 907 § 2 k.c., ma miejsce w przypadku, w którym sąd skraca okres, w ciągu którego miało istnieć to zobowiązanie. W przepisie tym jest wprost przewidziana możliwość zmiany czasu trwania renty, której obowiązek płacenia wynika z ustawy. Wygaśnięcie zobowiązania do uiszczania renty następuje również w wyniku przyznania poszkodowanemu zamiast renty odszkodowania jednorazowego na podstawie art. 447 k.c.120. W przypadku gdy odszkodowanie jednorazowe jest przyznane poszkodowanemu zamiast części renty, zobowiązanie do uiszczania renty wygasa w odpowiedniej części. 9 Przekształcenia podmiotowe zobowiązania wynikającego z umowy renty a) Uwagi wprowadzające Z uwagi na różne funkcje renty, źródła obowiązku jej uiszczania oraz stopień związania zobowiązania, którego przedmiotem jest renta, z jego stronami, zróżnicowane są możliwości zbywania wierzytelności o uiszczanie renty. Wydaje się, że czynniki te nie mają wpływu na dopuszczalność przenoszenia długu, którego elementem jest obowiązek uiszczania renty. 119 Należy podkreślić, że niemożliwość następcza świadczenia może się odnosić tylko do rent niepieniężnych i może występować jedynie w wyjątkowych przypadkach. Skoro bowiem przedmiotem świadczenia renty niepieniężnej mogą być rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, ma do nich zastosowanie zasada genus perire non censetur. Nie można jednak wykluczyć niemożliwości następczej świadczenia rentowego, którego przedmiotem są określone leki w przypadku, gdy zostaną one wycofane z obrotu i nie ma ich odpowiedników. 120 Wyrok SN z dnia 3 maja 1974 r., II PR 70/74, LEX nr 14255. 66 b) Przelew wierzytelności rentowej Problematyka przelewu wierzytelności stanowiącej element treści zobowiązania wynikającego z umowy renty obejmuje trzy zasadnicze zagadnienia. Pierwsze z nich odnosi się do dopuszczalności i zasad przelewu wierzytelności rentowej prowadzącego do zastąpienia przez nabywcę wierzytelności dotychczasowego uprawnionego do renty w pełnym zakresie. Zagadnienie to obejmuje dopuszczalność przelewu wierzytelności rentowej przyszłej oraz istniejącej obejmującej wymagalne roszczenia o uiszczenie poszczególnych rent. Drugim zagadnieniem jest dopuszczalność przelewu tej części wierzytelności rentowej, która już istnieje i obejmuje wymagalne roszczenia o uiszczenie rent. Zagadnienie to nie powinno jednak budzić większych wątpliwości. Trzecim zagadnieniem wskazywanym tylko dla porządku, ponieważ ono również nie powinno budzić większych wątpliwości, jest zagadnienie dopuszczalności i zasad przelewu wierzytelności o świadczenie należne od uprawnionego do renty, jako wynagrodzenie za ustanowienie renty, o ile mamy do czynienia z umową renty odpłatnej. Przepisy o rencie (art. 903–907 k.c.) w przeciwieństwie do przepisów o naprawieniu szkody na osobie, które obejmują regulację tego zagadnienia zawartą w art. 449 k.c., nie odnoszą się do kwestii zbywalności wierzytelności rentowej w jakimkolwiek zakresie. Musi być ona zatem rozstrzygana na zasadach ogólnych. Wierzytelność rentowa jest uznawana w doktrynie za wierzytelność przyszłą w zakresie, w jakim nie nadeszły terminy wymagalności roszczenia o uiszczenie poszczególnych rent121. Rozbieżności budzi dopuszczalność przenoszenia wierzytelności rentowej w zakresie, w jakim ma ona charakter przyszły122. Wątpliwości te nie wynikają jednak 121 K. Zawada, [w:] System..., t. 6, s. 1028–1029, nb. 37; por. również: J. Kuropatwiński, Umowne rozporządzenie..., s. 98–99, który przyjmuje jednak, że pojęcie wierzytelności przyszłych z istniejących zobowiązań ciągłych ogranicza się tylko do wierzytelności objętych treścią zobowiązań ciągłych o charakterze bezterminowym. Należy jednak podkreślić, że ostatni z powołanych autorów uznaje za umowy zawarte na czas nieokreślony umowy, których okres obowiązywania jest z góry niepewny. Taki sposób rozumienia pojęcia „umów bezterminowych” powoduje, że nie można wykluczyć, iż wierzytelności objęte treścią zobowiązań wynikających z umowy renty i umowy o dożywocie – umów co do zasady terminowych wygasających ze śmiercią uprawnionego – mogłyby być uznane za wierzytelności przyszłe. 122 Por. S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 993–994; J. Jezioro, [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 903, nb. 4; E. Niezbecka, [w:] Kodeks cywilny..., t. III, komentarz do art. 903, nb. 5, którzy opowiadają się za niezbywalnością prawa do pobierania renty; odmienne stanowisko, zgodnie z którym zbywalne jest prawo do pobierania renty, lecz wygasa 69 s. 27–34 niniejszego opracowania). Do renty tej mają jednak odpowiednie zastosowanie przepisy o rencie umownej w zakresie, w jakim nie są one wyłączone przez przepisy szczególne, odmiennie regulujące określone zagadnienie tylko w odniesieniu do renty ustawowej (art. 907 § 1 i 2 k.c.). Renta uregulowana w art. 444 § 2 oraz w art. 446 § 2 k.c. pełni przede wszystkim funkcję kompensacyjną. Wprawdzie może być ona jedynym albo uzupełniającym źródłem środków utrzymania, nie zmienia to jednak faktu, że funkcja alimentacyjna ustępuje funkcji kompensacyjnej jako czynnik determinujący zakres odrębności mających odzwierciedlenie w szczególnych przepisach prawa niestosujących się do rent niepełniących funkcji kompensacyjnej. Odrębność renty uregulowanej w art. 444 § 2 i art. 446 § 2 k.c. wyraża się przede wszystkim w odmiennym mechanizmie ustalania jej wysokości. Wysokość renty uregulowanej w tych przepisach jest bowiem pochodną wysokości szkody ustalanej na podstawie art. 361 k.c. Świadczenie polegające na naprawieniu szkody nie może przewyższać jej wartości. Wysokość świadczenia polegającego na naprawieniu szkody jest ustalana w szczególności na podstawie art. 363 § 2 k.c. W odróżnieniu od renty umownej wysokość renty w tym przypadku nie jest ustalana zazwyczaj przez strony, lecz przez sąd. Strony mogą zawrzeć ugodę sądową lub pozasądową ustalającą wysokość takiej renty, lecz to nie powoduje, że renta przestaje mieć charakter ustawowy i w razie zmiany stosunków sąd na żądanie jednej ze stron będzie mógł dokonać ingerencji polegającej na zmianie wysokości lub czasu trwania renty (art. 907 § 2 k.c.). Drugą osobliwością renty ustawowej uregulowanej w art. 444 § 2 oraz w art. 446 § 2 k.c. jest dopuszczalność jej zamiany przez sąd z ważnych powodów w całości lub w części na świadczenie odszkodowawcze o charakterze jednorazowym na podstawie art. 447 k.c. Kolejną podstawą do wskazania szczególnego i odrębnego charakteru regulacji dotyczącej renty ustawowej jest art. 449 k.c. odnoszący się do kwestii zbywalności wierzytelności mogącej obejmować roszczenie o uiszczanie renty zasądzonej na podstawie art. 444 § 2 oraz art. 446 § 2 k.c. 70 Ostatnią szczególną regulacją odnoszącą się do renty ustawowej jest art. 907 § 2 k.c., w którym uregulowane są zasady dopuszczalności uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na wysokość i czas trwania renty. b) Renta wynikająca z orzeczenia sądowego (art. 303, art. 913 § 1 oraz art. 914 k.c.) Renta wynikająca z orzeczenia sądowego wydawanego na podstawie art. 303, art. 913 § 1 lub art. 914 k.c. jest rentą ze źródła pozaumownego, do której odpowiednio stosują się przepisy o rentach umownych na podstawie art. 907 § 1 k.c. Orzeczenia sądowe wydawane na podstawie powyżej powołanych przepisów mają charakter konstytutywny131. Mimo że renty, których obowiązek uiszczania wynika z takich orzeczeń, nie powinny być uznawane za renty ustawowe, przyjęty jest pogląd, że do takich rent stosuje się art. 907 § 2 k.c. jako przepis umożliwiający uwzględnienie wpływu zmiany okoliczności na ich wysokość lub czas ich trwania132. W badanych sprawach zagadnienie dopuszczalności stosowania art. 907 § 2 k.c. nie budziło żadnych wątpliwości. Sądy powszechne podążały za stanowiskiem wytyczonym w orzeczeniach SN133. Z przyczyn wskazanych na stronach 27–34 niniejszego opracowania powyższe stanowisko umożliwiające stosowanie art. 907 § 2 k.c. do rent, których obowiązek uiszczania wynika z orzeczenia sądowego, budzi istotne zastrzeżenia134. Należy podkreślić, że renty ustanowione na podstawie art. 913 § 1 lub art. 914 k.c. są uznawane za elementy prawa dożywocia i podlegają ochronie na podstawie przepisów o dożywociu135. 131 P. Osowy, Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego, Warszawa 2015, s. 171–172. 132 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 116; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 816, nb. 2, 3 i 4. 133 Uchwała SN z dnia 18 maja 1978 r., III CZP 29/78; uchwała SN z dnia 26 maja 1981 r., III CZP 25/81, OSNC 1981, nr 12, poz. 230. 134 Por. Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 955. 135 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 113. 71 11. Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania do uiszczania renty Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązanie do uiszczania renty był najczęściej rozstrzyganym zagadnieniem w zbadanych sprawach, w których odwoływano się do przepisów o rencie136. Zagadnienie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, w tym na zobowiązanie do uiszczania renty, jest przedmiotem regulacji zawartej w kilku różnych przepisach kodeksu cywilnego (art. 3571, art. 3581 § 3 oraz art. 907 § 2). Zależnie od tego, na podstawie którego z tych przepisów jest rozstrzygane zagadnienie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie ze świadczeniem w postaci renty, odmienne przesłanki przesądzają o dopuszczalności dokonania ingerencji w treść zobowiązania oraz odmienny jest zakres dopuszczalnej ingerencji. O tym, na jakiej podstawie rozstrzygana jest dopuszczalność uwzględnienia wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, którego przedmiotem jest renta, przesądza źródło takiego zobowiązania oraz przedmiot świadczenia. Przepis art. 907 § 2 k.c. wprost odnoszący się do wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, którego przedmiotem jest renta, ma zastosowanie do rent ustawowych. Przepis ten ma zastosowanie niewątpliwie do zobowiązań, których przedmiotem jest renta, wynikających z czynów niedozwolonych. Zastosowanie tego przepisu nie jest uzależnione od tego, czy renta ma charakter pieniężny czy też niepieniężny. Z uwagi na fakt, że zobowiązania ex delicto, których przedmiotem jest renta, są źródłem odpowiedzialności objętej często ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej, art. 907 § 2 k.c. ma również zastosowanie do rent uiszczanych przez ubezpieczycieli z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej137. W doktrynie138 i orzecznictwie139 za utrwalony można uznać pogląd, zgodnie z którym art. 907 § 2 k.c. ma również zastosowanie do rent, których obowiązek uiszczania wynika 136 W zbadanej próbie statystycznej przedmiotem 59% spraw było powództwo o ukształtowanie (zmiana wysokości lub czasu trwania renty). 137 Por. wyroki SN z dnia 29 maja 1992 r., I CR 6/92, Legalis; z dnia 5 listopada 2003 r., IV CK 173/02, LEX nr 602277; z dnia 2 kwietnia 2014 r., IV CSK 444/13, LEX nr 1455237. 138 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 116; A. Sylwestrzak, Zamiana uprawnień dożywotnika na rentę, [w:] Gdańskie Studia Prawnicze. Zagadnienia nauki prawa. W 40-lecie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, red. J. Warylewski, Gdańsk 2010, t. XXIV, s. 216; K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 907, nb. 9. 139 Dopuszczalność stosowania art. 907 § 2 k.c. w odniesieniu do rent ustanowionych na podstawie art. 913 § 1 k.c. została przesądzona w uchwale SN z dnia 18 maja 1978 r., III CZP 29/78. 74 zasady – jego wygaśnięciem. Oznacza to, że po wykonaniu zobowiązania – co do zasady – nie ma „przedmiotu” orzekania w sprawie o ukształtowanie148. W świetle powyższego zaskakuje liberalizm w podejściu do dopuszczalności zmiany wysokości renty na podstawie art. 907 § 2 k.c. w okresie poprzedzającym wytoczenie powództwa. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem dopuszczalne jest uwzględnienie powództwa o zmianę wysokości renty również należnej za okres poprzedzający jego wytoczenie149, o ile nie sięga ono dalej wstecz niż: 1) data, w której doszło do zmiany stosunków, stanowiącej przesłankę zastosowania art. 907 § 2 k.c.150, 2) 3 lata (termin przedawnienia roszczenia o świadczenia okresowe – art. 118 k.c.)151, 3) data ostatniej zmiany wysokości renty dokonanej prawomocnym orzeczeniem albo ostatniej zmiany wysokości renty dokonanej na podstawie ugody pomiędzy stronami152. W orzecznictwie dopuszczającym możliwość dokonania waloryzacji rent należnych za okres poprzedzający wytoczenie powództwa na podstawie art. 907 § 2 k.c. nie jest szerzej rozważana okoliczność, że uiszczenie renty zgodnie z treścią zobowiązania w okresie poprzedzającym wytoczenie powództwa skutkuje wygaśnięciem zobowiązania i tym samym brakiem możliwości dokonywania jego 148 Na istnienie zobowiązania do uiszczania renty jako przesłankę warunkującą stosowanie art. 907 wskazał SN w wyroku z dnia 20 marca 1973 r., II PR 12/73, LEX nr 14206 oraz w wyroku z dnia 6 kwietnia 1977 r., III PR 43/77, LEX nr 7925. Por. również wyrok SN z dnia 3 marca 2005 r., I UK 196/04, OSNP 2006, nr 1–2, poz. 24, w którym SN odmówił zmiany wysokości renty po upływie okresu, w którym miała być ona wypłacana, ustalonym w ugodzie. 149 Wyroki SN z dnia 10 lutego 1968 r., II PR 510/68, LEX nr 13960; z dnia 3 marca 1972 r., II PR 423/71, OSP 1973, nr 2, poz. 30; z dnia 17 marca 1972 r., II PR 26/72, OSP 1972, nr 11, poz.211; uchwała SN z dnia 6 sierpnia 1991 r., III CZP 66/91, OSP 1992, nr 5, poz. 102; wyroki SN z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CSK 358/02, Legalis; z dnia 3 sierpnia 2011 r., I PK 36/11, OSNP 2012, nr 19–20, poz. 239; z dnia 7 lutego 2012 r., I PK 105/11, LEX nr 1165836. 150 Wyroki SN z dnia 10 lutego 1968 r., II PR 510/68, LEX nr 13960; z dnia 14 listopada 1972 r., II PR 185/72, LEX nr 14199. 151 Wyrok SN z dnia 18 kwietnia 1972 r., II PR 46/72, OSNC 1972, nr 11, poz. 203. 152 Wyrok SN z dnia 19 stycznia 1972 r., II PR 406/71, OSNC 1972, nr 7–8, poz. 139; uchwała SN (7) z dnia 18 października 1972 r., III PZP 25/72, OSNC 1973, nr 3, poz. 38; wyrok SN z dnia 28 listopada 1972 r., III PRN 94/72, OSNC 1974, nr 2, poz. 22; uchwała SN z dnia 5 listopada 1987 r., III CZP 63/87, OSNC 1989, nr 4, poz. 60; wyrok SN z dnia 8 czerwca 2000 r., V CKN 47/00, LEX nr 52430. 75 zmiany orzeczeniem kształtującym. Przyczynę tego stanu rzeczy należy upatrywać w utrwalonym w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądzie, zgodnie z którym orzeczenia kształtujące odnoszące się do zobowiązania, którego przedmiotem jest renta, mają charakter deklaratywny153. Należy wskazać, że nawet jeśli w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozstrzygnięcia wydawane na podstawie art. 907 § 2 k.c. są uznawane za konstytutywne, nie prowadzi to do uznawania za niedopuszczalne modyfikacji wysokości lub czasu trwania renty z mocą wsteczną w granicach określonych powyżej, lecz jedynie do wniosku o braku możliwości naliczania odsetek od daty, która wyznacza granice czasowe wstecznej modyfikacji154. Konstytutywny charakter orzeczenia waloryzującego wysokość renty wydawanego na podstawie art. 907 § 2 k.c.155 oraz fakt, że jest to powództwo o ukształtowanie156 pozwalają podać w wątpliwość dopuszczalność dokonywania waloryzacji rent, które zostały uiszczone przed wytoczeniem powództwa zgodnie z treścią zobowiązania. Wątpliwości te wynikają w szczególności z braku wyraźnej podstawy prawnej umożliwiającej uznanie skuteczności wyroków wydawanych na podstawie art. 907 § 2 k.c. w odniesieniu do renty zapłaconej zgodnie z treścią zobowiązania w okresie poprzedzającym wytoczenie powództwa. Analiza art. 907 § 2 k.c. uwzględniająca również argumenty wynikające z prawa procesowego odnoszące się do charakteru prawnego powództwa wytaczanego na podstawie tego przepisu uzasadnia wniosek, że wyrok uwzględniający powództwo wytoczone na podstawie tego przepisu powinien zmieniać wysokość renty od momentu jego uprawomocnienia się157. W okresie pomiędzy wytoczeniem powództwa albo nawet w okresie poprzedzającym wytoczenie powództwa na podstawie art. 907 § 2 k.c. właściwym sposobem zabezpieczenia interesów 153 Wyrok SN z dnia 14 listopada 1972 r., II PR 185/72, LEX nr 14199; uchwała SN z dnia 6 sierpnia 1991 r., III CZP 66/91, OSP 1992, nr 5, poz. 102. 154 Por. wyroki SN z dnia 21 stycznia 2004 r., IV CSK 358/02; z dnia 3 sierpnia 2011 r., I PK 36/11, OSNP 2012, nr 19–20, poz. 239. 155 P. Osowy, Powództwa..., s. 180–181. 156 Odmiennie: postanowienie SN z dnia 23 listopada 2000 r., III CZ 98/00, LEX nr 51819, w którym sprawę o zmianę wysokości renty wyrównawczej uznano za sprawę o świadczenie. 157 Por. K. Piasecki, Uchylenie renty..., s. 66. 76 uprawnionego do renty i jedynym możliwym jest procesowe zabezpieczenie „roszczenia” o zmianę jej wysokości (art. 730–757 k.p.c.)158. Przesłankami zastosowania art. 907 § 2 k.c. są w świetle jego treści zmiana stosunków, która miała miejsce po ostatnim ustaleniu wysokości lub czasu trwania renty w orzeczeniu sądowym lub umowie. Mimo że w świetle literalnej wykładni art. 907 § 2 k.c. uzasadnione jest stwierdzenie, że jakakolwiek zmiana stosunków uzasadnia zmianę wysokości lub czasu trwania renty, w orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, iż zmiana ta musi mieć charakter istotny159. Jednym z argumentów przywoływanych za ograniczeniem dopuszczalności zmiany wysokości lub czasy trwania renty tylko w przypadku wystąpienia istotnej zmiany stosunków jest stwierdzenie, że powództwo i wyrok oparty na art. 907 § 2 k.c. jest najczęściej ukierunkowany na zmianę stosunku prawnego ukształtowanego prawomocnym wyrokiem ustalającym wysokość renty160. Z tego powodu zmiana wysokości lub czasu trwania renty nie powinna mieć miejsca w przypadku jakiejkolwiek zmiany stosunków, lecz tylko istotnej161. Za istotną zmianę stosunków w orzecznictwie uznawano zmiany dotyczące zarówno sfery osobistej uprawnionego, jak i zjawisk o charakterze obiektywnym162, odzyskanie sprawności organizmu163, zmiany w stanie zdrowia związane ze zdarzeniem będącym źródłem zobowiązania do uiszczania renty164, istotny spadek 158 Uchwała SN z dnia 27 lutego 1975 r., III PZ 2/75, OSNC 1975, nr 10–11, poz. 146. 159 Wyrok SN z dnia 15 kwietnia 1972 r., II PR 48/72, OSNC 1972, nr 9, poz. 171; wyrok SA w Łodzi z dnia 9 października 2014 r., I ACa 882/14, LEX nr 1544889; uchwała SN (7) z dnia 23 października 1975 r., V PZP 8/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 23; wyrok SN z dnia 20 marca 1973 r., II PR 36/73, OSNC 1973, nr 12, poz. 227. 160 Por. K. Piasecki, Uchylenie renty..., s. 62 i 69; A. Szpunar, Zmiana wysokości..., s. 1332; odmienne stanowisko, zgodnie z którym powództwo i rozstrzygnięcie ukierunkowane są nie przeciwko prawomocnemu orzeczeniu, lecz na zmianę zobowiązania do uiszczania renty prezentują: W. Broniewicz, Glosa do uchwały SN (7) z dnia 11 października 1980 r., III CZP 37/80, OSPiKA 1983, nr 4, poz. 83, s. 199, w odniesieniu do wyroku uwzględniającego na podstawie art. 138 k.r.o. powództwo o obniżenie alimentów zasądzonych prawomocnym wyrokiem; P. Osowy, Powództwa..., s. 179; Z. Resich, Res iudicata, Warszawa 1978, s. 100; M. Sawczuk, Ponowne orzekanie..., s. 49; 183–184. 161 A. Szpunar, Zmiana wysokości..., s. 1332. 162 Wyrok SA w Łodzi z dnia 9 października 2014 r., I ACa 882/14; wyrok SN z dnia 2 kwietnia 2014 r., IV CSK 444/13. 163 Wyrok SN z dnia 15 grudnia 2011 r., II PK 80/11, LEX nr 1163328. 164 Wyroki SN z dnia 6 listopada 1975 r., III PRN 81/75, OSNC 1976, nr 9, poz. 203; z dnia 17 kwietnia 1975 r., III PR 30/75, LEX nr 14279. 79 orzeczenia177 i zastępować go tak, aby uniemożliwić równoległe posługiwanie się nim jako drugim tytułem egzekucyjnym178. 12. Podsumowanie i wnioski de lege ferenda W analizowanych sprawach przedmiotem postępowania były żądania dotyczące wyłącznie rent o charakterze alimentacyjnym. W żadnej ze spraw nie ujawnił się potencjał tkwiący w ogólnym sformułowaniu art. 903 k.c. pozwalający na uznanie, że umowa renty może pełnić nie tylko funkcję alimentacyjną, lecz również może stanowić causae dla okresowych świadczeń w stosunkach niealimentacyjnych, w tym handlowych, w których świadczenie wzajemne uprawnionego do renty może polegać na zaniechaniu, co oznacza, że trudno je pomieścić w formule umowy o świadczenie usług (art. 750 k.c.). Alternatywą dla stosowania przepisów kodeksu cywilnego o rencie do renty niealimentacyjnej jest uznawanie umów, których jedna ze stron jest zobowiązana do spełniania świadczenia okresowego, nieuregulowanych przynajmniej w zakresie essentialiae negotii, za umowy nienazwane. Uzasadnione jest stwierdzenie, że kreowanie stosunków w wyniku zawierania umów nazwanych stwarza większą przewidywalność w zakresie ustalania granic swobody umów, jaką in concreto dysponują strony oraz pozwala w większym stopniu przewidywać rozstrzygnięcia sądowe w przypadku sporów pomiędzy stronami. Brak w analizowanej próbie statystycznej spraw dotyczących renty niealimentacyjnej, w szczególności występującej w stosunkach handlowych, nie stanowi podstawy do niepodważalnego wniosku, że umowy renty tego rodzaju nie są zawierane. Jest to jednak z pewnością wskazanie na znacznie mniejszą popularność tego rodzaju rent w stosunku do rent alimentacyjnych. Zapewne funkcja alimentacyjna, z której spełnianiem renta jest najbardziej kojarzona, powoduje, że instytucja ta nie jest stosowana w innych celach. Jeśli zmiana tego stanu zostanie uznana przez ustawodawcę za pożądaną, mogłaby być ona wprowadzona nie poprzez zmianę treści przepisów o rencie, lecz przede wszystkim poprzez wyłączenie regulacji 177 Wyrok SN z dnia 20 marca 1973 r., II PR 36/73. 178 Por. wyrok SN z dnia 30 sierpnia 1978 r., IV CR 287/78, OSNC 1979, nr 6, poz. 126. 80 dotyczącej renty i dożywocia do odrębnych tytułów kodeksu cywilnego (wniosek de lege ferenda). W chwili obecnej przepisy o rencie są zamieszczone w jednym tytule z przepisami o dożywociu, które pełni wyłącznie funkcję alimentacyjną. Wobec samodzielności regulacji dotyczącej renty i dożywocia nie ma potrzeby, aby była ona zawarta w jednym tytule kodeksu cywilnego. Na tle stosunków obligacyjnych, których przedmiotem jest renta, najczęściej rozstrzyganym zagadnieniem jest dopuszczalność uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na wysokość oraz czas trwania renty. Analiza dogmatyczna regulacji wskazuje na to, że różne rodzaje renty podlegają zróżnicowanemu reżimowi regulacyjnemu w tym zakresie (art. 3571, 3581 § 3 oraz art. 907 § 2 k.c.). Przepisy te formułują różne przesłanki warunkujące dopuszczalność uwzględniania wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie. Takie zróżnicowanie wymaga zasadniczego przemyślenia w szczególności z punktu widzenia konstytucyjnej zasady równości, w tym równej ochrony praw majątkowych (art. 32, art. 64 ust. 2 Konstytucji RP). Powyższe wątpliwości odnoszące się do obecnie obowiązującej regulacji nie oznaczają, że różnicowanie zakresu, w jakim dopuszczalne jest uwzględnianie wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie, którego przedmiotem jest renta, jest w ogóle niedopuszczalne. Zróżnicowane rodzaje renty oraz różnorodne funkcje, jakie może ona spełniać w obrocie cywilnoprawnym, mogą uzasadniać wprowadzanie lub utrzymywanie zróżnicowania reżimów prawnych mających zastosowanie do poszczególnych rodzajów renty. Zróżnicowanie sytuacji prawnej stron zobowiązań, których przedmiotem jest renta, powinno jednak być oparte na kryteriach adekwatnych do celów, których osiągnięciu ma ono służyć. Wydaje się, że daleki od spełnienia tego postulatu jest art. 907 § 2 k.c., którego przedmiotowy zakres zastosowania nie powinien być uzależniony od źródła zobowiązania do uiszczania renty, lecz od funkcji i celu renty (wniosek de lege ferenda). Obecna regulacja wpływu zmiany stosunków na zobowiązanie, którego przedmiotem jest renta, w żaden sposób nie odnosi się do kwestii czasowych skutków orzeczeń wydawanych na podstawie art. 907 § 2 k.c. Z jednej strony z utrwalone należy uznać stanowisko, zgodnie z którym dopuszczalne jest wytoczenie powództwa o zmianę 81 wysokości renty ze skutkiem wstecznym sięgającym nie dalej niż ostatnio dokonana (przez sąd lub strony) zmiana renty, zmiana stosunków i nie dalej niż 3 lata (termin przedawnienia roszczenia o świadczenia okresowe), a z drugiej strony stwierdza się, że orzeczenie wydawane na podstawie art. 907 § 2 k.c. ma charakter konstytutywny. W szczególności taki charakter orzeczenia waloryzacyjnego oraz fakt, że odnosi się ono do zobowiązania wygasłego, wskutek jego wykonania, wymaga szczególnej podstawy umożliwiającej ingerencję w treść zobowiązania z mocą wsteczną. Refleksja nad regulacją skutków w czasie orzeczeń wydawanych na podstawie przepisów regulujących klauzulę rebus sic stantibus powinna objąć również kwestię, czy i jeśli tak, to w jaki sposób usankcjonować utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego w odniesieniu do rent normy. Czy powinny one znaleźć swoje źródło w stosownych przepisach prawa materialnego odnoszących się tylko do rent, czy też odnoszących się do wszystkich świadczeń okresowych, czy może powinny one wynikać z przepisów prawa procesowego odnoszących do wyroków kształtujących, co należy uznać za optymalne rozwiązanie179 (wniosek de lege ferenda). Uregulowanie skuteczności orzeczenia opartego na regulacji klauzuli rebus sic stantibus mogłoby również przyczynić się do rozstrzygnięcia pojawiającej się na tle art. 3571 oraz art. 3581 § 3 k.c. kwestii wpływu wykonania zobowiązania zgodnie z jego pierwotną treścią po wytoczeniu powództwa waloryzacyjnego na jego uwzględnienie. Do przepisów o rencie powinna być przywrócona regulacja analogiczna do zawartej w art. 595 § 1 k.z. odnosząca się do terminu, na jaki jest ustanowiona renta (wniosek de lege ferenda). Zapewnieniu większej przejrzystości mogłoby służyć zamieszczenie regulacji wyłączającej stosowanie przepisów o rencie do rent ubezpieczeniowych zawartej obecnie w art. 805 § 3 k.c. wśród przepisów o rencie, jak to miało miejsce w kodeksie zobowiązań (art. 598 k.z.180) (wniosek de lege ferenda). 179 K. Piasecki, Uchylenie renty..., s. 74. 180 Zgodnie z art. 598 k.z. „Przepisy działu niniejszego nie uchybiają przepisom, dotyczącym ubezpieczenia na życie w zakładach ubezpieczeń”. 84 przymiot właściciela nieruchomości obciążonej185. Z uwagi jednak na zawarte w art. 910 § 1 k.c. odesłanie do przepisów o ograniczonych prawach rzeczowych uznaje się za zbędne sięganie po konstrukcję zobowiązania realnego przy objaśnianiu istoty dożywocia186. Przyjęcie obligacyjnego charakteru prawa dożywocia jest uzasadnione w szczególności z tego powodu, że skorelowany z nim jest obowiązek spełniania świadczeń polegających na działaniu187. Prawo do świadczeń polegających na zapewnieniu dożywotniego utrzymania oraz sprawieniu pogrzebu może przysługiwać jedynie osobie fizycznej. Charakter praw i obowiązków stron umowy o dożywocie odnoszących się do świadczenia, które ma obowiązek spełnić nabywca nieruchomości, może rodzić analogiczne wątpliwości jak te, które wiążą się z określeniem charakteru prawa do renty i roszczeń o uiszczenie renty. Wyróżnienie prawa dożywocia oraz roszczeń o spełnienie poszczególnych świadczeń analogicznie do wyróżnienia prawa do pobierania renty oraz roszczeń o uiszczenie renty jest uzasadnione na tle umowy o dożywocie nie tylko w świetle argumentów o charakterze systemowym, wynikających z konstrukcji przelewu wierzytelności oraz przepisów o przelewie, lecz również w świetle art. 908 i 910 k.c. Z uwagi na fakt, że argumenty powołane powyżej na stronach 15–18 w wywodzie odnoszącym się do prawa do pobierania renty i roszczeń o uiszczanie renty mają mutatis mutandis zastosowanie również do prawa dożywocia i roszczeń o spełnianie poszczególnych świadczeń, nie będą one w tym miejscu powtarzane. Z art. 908 § 2 k.c. wyraźnie wynika, że sam ustawodawca rozróżnia prawo dożywocia, jako prawo podmiotowe złożone, i mogące się składać na jego treść prawa w postaci użytkowania, służebności mieszkania, innej służebności osobistej oraz prawo skorelowane z obowiązkiem spełniania powtarzających się świadczeń w pieniądzach lub rzeczach oznaczonych co do gatunku188. Za rozróżnieniem tym przemawia również brzmienie art. 910 § 2 k.c. 185 Por. odnośnie do ogólnej definicji zobowiązań realnych: A. Kubas, Rozszerzona skuteczność wierzytelności, Studia Cywilistyczne 1969, t. XIII–XIV wydany dla uczczenia pracy naukowej Jana Gwiazdomorskiego w siedemdziesięciolecie jego urodzin, s. 222–223. 186 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 33. 187 A. Bieranowski, Jeszcze o charakterze prawnym stosunku dożywocia – uwagi de lege lata i de lege ferenda, Rejent 2013, nr 2, s. 23–27; Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 967. 188 Z ankietowego badania przeprowadzonego przez Ministerstwo Sprawiedliwości wśród notariuszy wynikało, że w 1948 r., w 45% umów o dożywocie nabywca zobowiązany był do spełniania świadczeń okresowych, w 33% jego świadczenia polegały na ustanowieniu użytkowania na rzecz dożywotnika, 85 Analogicznie do przypadku umowy renty należy uznać, że prawo dożywocia w zakresie, w jakim obejmuje jeszcze niewymagalne roszczenia o spełnienie świadczeń w postaci ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego lub roszczenia o powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub rzeczach oznaczonych do gatunku, jest wierzytelnością przyszłą. Za taką kwalifikacją prawa dożywocia w zakresie, w jakim obejmuje jeszcze niewymagalne roszczenia o spełnienie świadczeń, przemawia dodatkowo fakt, że wymagalność składających się na jego treść roszczeń zależy nie tylko od nadejścia terminu spełnienia świadczenia, lecz również od tego, czy uprawniony dożyje tego terminu. W przypadku gdy uprawniony umiera, zobowiązanie wygasa razem z wierzytelnością w takim zakresie, w jakim miała ona charakter wierzytelności przyszłej. Uznanie prawa dożywocia w zakresie, w jakim obejmuje jeszcze niewymagalne roszczenia o spełnienie świadczeń za wierzytelność przyszłą, powoduje, że wraz z upływem terminów spełnienia świadczeń, wierzytelność ta traci w odpowiednim zakresie przymiot wierzytelności przyszłej i staje się wierzytelnością istniejącą. Ponadto, za kwalifikowaniem prawa dożywocia jako wierzytelności przyszłej przemawia fakt, że obowiązek spełnienia niektórych świadczeń może być uzależniony od zajścia zmiany w sytuacji dożywotnika – zmiana stanu zdrowia ma wpływ na obowiązek pomocy i pielęgnowania w chorobie dożywotnika – w przypadku, gdy umowa o dożywocie została zawarta ze zdrowym zbywcą nieruchomości. Zmiana taka może nie nastąpić do śmierci dożywotnika, co spowoduje, że w tym zakresie wierzytelność nie przekształci się przed jej wygaśnięciem w wierzytelność istniejącą. Powyższe oznacza, że objęte treścią prawa dożywocia w zakresie, w jakim jest ono wierzytelnością przyszłą, objęte jej treścią przyszłe roszczenia majątkowe ani ona sama nie ulegają przedawnieniu189. Wydaje się, że o prawie dożywocia w takim znaczeniu jest mowa w art. 912 k.c. Prawo dożywocia w zakresie, w jakim pozostaje a w 22% umowy o dożywocie były źródłem zarówno użytkowania nieruchomości przysługującego dożywotnikom, jak i prawa do uzyskiwania świadczeń okresowych. Por. A. Stelmachowski, Zagadnienie ciężarów..., s. 50. W latach 60. XX w. dożywocie w województwach północnych i środkowych polegało w przeważającej mierze na zapewnieniu dożywotniego utrzymania, jak należy rozumieć, poprzez spełnianie określonych świadczeń okresowych, a w województwach południowych dożywocie wiązało się z ustanawianiem na zbywanej nieruchomości dożywotniego użytkowania. Tak: W. Hans, Dożywocie..., s. 377. 189 Tak również: W. Hans, Dożywocie..., s. 380; Z Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 47; Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 975; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 818, nb. 14; E. Skowrońska-Bocian, M. Warciński, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 908, nb. 2, którzy nieprzedawnialność prawa dożywocia wywodzą z jego natury. 86 wierzytelnością przyszłą, jest niezbywalne. Przymiot niezbywalności mają również istniejące już roszczenia o ustanowienie użytkowania, służebności mieszkania lub innej służebności osobistej. Za ich niezbywalnością przemawia jednak właściwość tych roszczeń zdeterminowana niezbywalnością ograniczonych praw rzeczowych, do których one się odnoszą190. Trafne jest stanowisko, zgodnie z którym zbywalna jest część wierzytelności wynikającej z umowy o dożywocie, obejmująca wymagalne roszczenia o spełnienie świadczeń powtarzających się w postaci pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku191. W pozostałym zakresie wierzytelność wynikająca z umowy o dożywocie obejmuje najczęściej roszczenia ściśle związane z osobą dożywotnika i z tego powodu jest niezbywalna. Prawo dożywocia obciąża nieruchomość zbywaną na podstawie umowy o dożywocie. Do tego obciążenia stosuje się odpowiednio przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych. Słowo „obciążenie” użyte w art. 910 § 1 zd. 2 k.c. należy rozumieć nie w znaczeniu czasownikowym, lecz rzeczownikowym. Za takim jego rozumieniem przemawia w szczególności zakres odesłania obejmujący wszystkie przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych, a nie tylko przepisy o ustanowieniu tych praw. W konsekwencji, należy przyjąć, że zgodnie z art. 910 § 1 zd. 2 k.c. do obciążenia w postaci prawa dożywocia stosuje się odpowiednio przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych. Zgodnie z art. 910 § 1 k.c. prawo dożywocia obciąża nieruchomość jednocześnie z przejściem jej własności na nabywcę. To „podwójne rozporządzenie”, jakie dokonuje się w wyniku przeniesienia własności na podstawie umowy o dożywocie, nie oznacza, że nie może być zawarta umowa o dożywocie wyłącznie o skutku obligacyjnym192. W przypadku gdy mamy do czynienia z umową o dożywocie o skutku wyłącznie obligacyjnym, rodzi się pytanie, kiedy powstaje prawo dożywocia. 190 Por. uzasadnienie orzeczenia SN z dnia 10 maja 1968 r., I CR 160/68, OSNC 1969, nr 2, poz. 34, w którym uznano za niezbywalne „prawo do korzystania z łąki”, które mogło stanowić użytkowanie. 191 S. Dmowski, [w:] G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego..., t. 2, s. 1009; Z. Policzkiewicz- Zawadzka, Umowa..., s. 46 i 47; Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 964; E. Skowrońska- Bocian, M. Warciński, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 912, nb. 2; por. również A. Ohanowicz, Wymowa (wymiar) w projekcie polskiego kodeksu cywilnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1930, nr 1, s. 111. 192 Por. Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 49; Z. Radwański, [w:] System..., t. III, cz. 2, s. 960– 961. 89 b) Dożywocie umowne; forma umowy o dożywocie i umowy zmieniającej Umowne prawo dożywocia powstaje wskutek zawarcia umowy o dożywocie bez względu na to, czy umowa o dożywocie wywołuje skutek zobowiązująco- rozporządzający czy też wyłącznie skutek obligacyjny. Bez względu na to, z jakim charakterem umowy o dożywocie mamy do czynienia, każda musi być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 158 k.c.). W przeciwieństwie do regulacji zawartej w art. 600 k.z.195, który zastrzegał formę aktu notarialnego wprost dla całej umowy o dożywocie ze względu na wagę interesów dożywotnika i konieczność zabezpieczenia go przed lekkomyślnym zawieraniem tego rodzaju umów, a nie tylko ze względu na fakt przenoszenia własności nieruchomości196, w kodeksie cywilnym konieczność zachowania formy aktu notarialnego wywodzi się z art. 158 k.c., odnoszącego się do umów zobowiązujących do przeniesienia własności nieruchomości i przenoszących tę własność197. Przedmiotem rozbieżnych stanowisk jest zagadnienie, czy umowa zmieniająca umowę o dożywocie musi być zawarta również w formie aktu notarialnego. Na tle kodeksu zobowiązań SN wyraził pogląd, zgodnie z którym umowa zmieniająca umowę o dożywocie powinna być zawarta w formie aktu notarialnego198. Stanowisko to zostało uznane za nieaktualne na tle kodeksu cywilnego z uwagi na fakt, że w świetle przepisów kodeksu cywilnego konieczność zachowania formy aktu notarialnego dla umowy o dożywocie jest pochodną faktu, iż jest to umowa przenosząca własność nieruchomości199. W konsekwencji uznano, że umowa zmieniająca umowę o dożywocie wymaga jedynie zachowania formy pisemnej (art. 77 k.c.)200. Sąd Najwyższy na tle kodeksu cywilnego wydaje się podtrzymywać stanowisko wyrażone na tle kodeksu zobowiązań zgodnie z którym wszystkie 195. Zgodnie z art 600 k.z. „Umowa o dożywocie powinna być pod nieważnością zawarta w formie aktu notarjalnego”. 196 J. Korzonek, [w:] J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań..., t. I, s. 1201; por. również uwagi do projektu kodeksu zobowiązań A. Ohanowicz, Wymowa (wymiar)..., s. 110. 197 S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1756; E. Skowrońska-Bocian, M. Warciński, [w:] Kodeks..., t. II, komentarz do art. 908, nb. 7; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny..., t. II, s. 817, nb. 1. 198 Orzeczenie SN z dnia 11 lutego 1958 r., 4 CR 946/57, Legalis. 199 S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1758. 200 Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa..., s. 53–54; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny..., t. 2, s. 1758. 90 elementy umowy o dożywocie muszą być objęte aktem notarialnym201. Konsekwencją przyjęcia takiego stanowiska jest również pogląd, zgodnie z którym zmiana lub uzupełnienie umowy o dożywocie w jakimkolwiek zakresie wymaga zachowania formy aktu notarialnego (art. 77 § 1 k.c.)202. Należy jednak wskazać, że w orzecznictwie sądów powszechnych zdarzają się przypadki, w których przyjmuje się, iż do zmiany umowy o dożywocie w zakresie, w jakim określa ona obowiązki nabywcy względem dożywotnika, doszło per facta concludentia lub w drodze ustnie zawartego porozumienia203. Przy wszystkich wątpliwościach wiążących się z przyjęciem któregokolwiek z powyższych stanowisk, za bardziej uzasadnione. w szczególności w świetle art. 910 § 1 w zw. z art. 248 § 1 i art. 245 § 2 k.c., funkcji umowy o dożywocie oraz ochronnego względem dożywotnika charakteru przepisów o dożywociu (art. 910 k.c.), należy uznać stanowisko, zgodnie z którym do skutecznego zawarcia umowy o zmianie umowy o dożywocie niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego. W związku z tym, że do prawa dożywocia zgodnie z art. 910 § 1 k.c. stosuje się odpowiednio przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych, wątpliwości w świetle art. 245 § 2 k.c. może budzić stwierdzenie, zgodnie z którym obowiązek zachowania formy aktu notarialnego wynika jedynie z faktu, że umowa o dożywocie jest umową zobowiązująco-rozporządzającą lub zobowiązującą do przeniesienia własności nieruchomości. Konieczność zachowania formy aktu notarialnego dla umowy o dożywocie w zakresie, w jakim na jej podstawie powstaje prawo dożywocia, może wynikać również z art. 245 § 2. w zw. z art. 910 § 1 k.c. W konsekwencji należy wskazać, że w zakresie odesłania wynikającego z art. 910 § 1 k.c. znajduje się w szczególności art. 248 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa między uprawnionym i właścicielem rzeczy obciążonej, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej – wpis do tej księgi. W związku z tym, że zmiana treści prawa dożywocia ukształtowanej w umowie o dożywocie stanowiącej podstawę jego powstania 201 Uchwała SN z dnia 22 maja 2009 r., III CZP 21/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 13. 202 Zgodnie z zasadą tożsamości formy czynności zmieniającej lub uzupełniającej: J. Pisuliński, Forma czynności następczych, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, red. J. Pisuliński, P. Tereszkiewicz, F. Zoll, Warszawa 2012, s. 102. 203 Miało to miejsce w szczególności w sprawie rozstrzygniętej przez SR w Gliwicach w wyroku z dnia 28 października 2014 r., I C 350/13 zawartym w analizowanej próbie statystycznej. 91 wymaga zmiany tej umowy z uwagi na obligacyjny charakter tego prawa204, obowiązek zachowania formy aktu notarialnego wynika nie tylko z art. 77 § 1 w zw. z art. 158 k.c., lecz również z art. 77 § 1 w zw. z art. 248 § 1 i art. 245 § 2 k.c. stosowanym odpowiednio na gruncie umowy o dożywocie do oświadczeń woli obu stron zawierających umowę o jej zmianie. Ponadto, należy wskazać, że dopuszczenie dokonywania zmian umowy o dożywocie w formach mniej solennych niż akt notarialny mogłoby prowadzić do iluzorycznego charakteru szczególnej ochrony praw dożywotnika wynikającej w szczególności z art. 910 k.c. oraz art. 7 pkt 2 u.k.w.h. Ze szczególną intensywnością ochrony wierzytelności dożywotnika wynikającej z umowy o dożywocie nie korespondowałby brak formalnych zabezpieczeń przed nie zawsze uświadamianym pozbywaniem się części praw składających się na prawo dożywocia, w szczególności wskutek zawierania per facta concludentia, w drodze ustnych lub zawieranych w zwykłej formie pisemnej porozumień. Powyżej wskazane wątpliwości i rozbieżności powinny być przesądzone albo w wyniku interwencji ustawodawcy polegającej na wprowadzeniu do przepisów o dożywociu odpowiednika art. 600 k.z., albo poprzez podjęcie stosownego rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy w powiększonym składzie. Niezależnie od tego, w jakim kierunku zostanie rozstrzygnięta powyższa wątpliwość dotycząca formy umowy zmieniającej umowę o dożywocie, należy stwierdzić, że ani forma pisemna z datą pewną, ani zwykła forma pisemna, ani tym bardziej mniej solenne formy nie są wystarczające do skutecznej zmiany umowy o dożywocie w zakresie, w jakim kształtuje ona treść prawa dożywocia ujawnionego w księdze wieczystej. Umowa zmieniająca treść prawa dożywocia wpisanego do księgi wieczystej nieruchomości wymaga bowiem zachowania co najmniej formy z podpisem notarialnie poświadczonym zastrzeżonej dla dokumentów stanowiących podstawę wpisu w księgach wieczystych (art. 31 ust. 1 u.k.w.h. w zw. z art. 248 § 1 oraz art. 910 § 2 zd. 2 k.c.). 204 Zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego jest uznawana za rozporządzeniem tym prawem. Tak: K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. I komentarz do art. 248, nb. 2. Takie stwierdzenie uzasadnia wniosek, zgodnie z którym umowa zmieniająca treść prawa rzeczowego nie jest umową zmieniającą umowę o jego ustanowieniu. Argumentem przemawiającym za takim wnioskiem jest również bezpośredni charakter ograniczonych praw rzeczowych, czego nie można powiedzieć o prawie dożywocia. Por. K. Zaradkiewicz, [w:] Kodeks..., t. I, komentarz przed art. 244, nb. 17.