Pobierz Angażowanie interesariuszy jako istota społecznej ... i więcej Publikacje w PDF z Etyka tylko na Docsity!
Angażowanie interesariuszy jako istota
społecznej odpowiedzialności według
ISO 26000
dr Ewa Jastrzębska
Katedra Rozwoju Regionalnego i Przestrzennego, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Abstrakt
Celem artykułu jest analiza poszczególnych elementów składo- wych definicji społecznej odpowiedzialności według ISO 26000: przej- rzyste i etyczne zachowanie, przyczynianie się do zrównoważonego rozwoju, uwzględnianie oczekiwań interesariuszy, zgodność z prawem, praktykowanie w sferze oddziaływania organizacji. W tekście zwróco- no szczególną uwagę na fundamentalne znaczenie angażowania inte- resariuszy dla skutecznego wdrażania koncepcji społecznej odpowie- dzialności, rozróżniając poziomy i formy angażowania oraz wskazując na obowiązujące w tym obszarze standardy (seria AA 1000). Struktura artykułu odpowiada postawionemu celowi. Opracowanie powstało w oparciu o krytyczną analizę literatury przedmiotu i web research. Słowa kluczowe: ISO 26000, społeczna odpowiedzialność, angażowa- nie, interesariusze, seria AA 1000 Artykuł pochodzi z publikacji: Reklama i PR z perspektywy współcze- snych problemów komunikacji marketingowej , (Red.) A. Wiśniewska, A. Kozłowska Wyższa Szkoła Promocji, Mediów i Show Businessu, Warszawa 2016
Abstract - Stakeholder engagement as the essence of
the ISO 26000 social responsibility
The aim of the article is the analysis of individual components of the definition of social responsibility in accordance with ISO 26000: transparent and ethical behaviour, sustainable development, the expec- tations of stakeholders, compliance with law, the sphere of influence of the organization. This text highlights the fundamental importance of engaging stakeholders for the effective implementation of the concept of social responsibility, distinguishing the levels and forms of enga- gement and pointing to existing standards in this area (AA 1000). The article structure corresponds to its aim. The article is based on a critical analysis of literature and web research. Keywords: ISO 26000, social responsibility, engagement, stakehol- ders, AA 1000 series
Wstęp
Postęp techniczny, a zwłaszcza rozwój ICT, przyczynił się do nasilenia procesów globalizacyjnych, oznaczających wzrost powiązań i współzależności, dzięki czemu nastąpił również wzrost roli i znacze- nia korporacji transnarodowych na świecie. Równocześnie jednak te megatrendy nasiliły i uwypukliły globalne problemy społeczne (ubó- stwo, głód, bezrobocie, wykluczenia) oraz zagrożenia ekologiczne. Na tym gruncie nastąpił wzrost świadomości społecznej, nie tylko ekologicznej, nasilił się konsumeryzm etyczny, ekologiczny, politycz- ny (także ruch odpowiedzialnych inwestorów). Odpowiedzią biznesu na te wyzwania jest koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (corporate social responsibility – CSR), zwana coraz częściej koncep- cją społecznej odpowiedzialności dla podkreślenia, że dotyczy każdej organizacji, nie tylko biznesowej.^1 Opublikowana w 2010 r. norma społecznej odpowiedzialności ISO 26000, będąca efektem międzynarodowego konsensusu^2 , zdefinio- (^1) W Polsce nadal powszechnie używany i rozpoznawany jest skrót CSR, dlatego też w niniejszym artykule będzie używany zamiennie z terminem „społeczna odpowiedzialność”. (^2) Opracowywała ją przez 5 lat międzynarodowa grupa robocza, w skład której wchodziło 450 ekspertów i obserwatorów z ponad 99 krajów (2/3 to kraje rozwijające się) oraz 42 organizacje międzynarodowe i regionalne (np. MOP, GRI, OECD).
Transparentność wiąże się przede wszystkim z publikowaniem przez organizację raportów pokazujących wpływ, jaki wywiera ona na swoje otoczenie. Najbardziej uznanymi^6 wytycznymi dotyczącymi zrównoważonego raportowania, tj. raportowania na temat ekonomicz- nego, środowiskowego i społecznego wpływu powodowanego przez codzienną działalność organizacji^7 , są Standardy GRI^8. Ich najnowsza wersja, nawiązująca do 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ (Sustainable Development Goals – SDGs), została opublikowana w październiku 2016 r.^9 Przejrzystość może zostać wymuszona prze- pisami nowej unijnej dyrektywy 2014/95/UE, dotyczącej ujawniania informacji niefinansowych^10 , która od stycznia 2017 r. obejmie ok. 300 największych firm w Polsce (jednostki interesu publicznego lub spółki giełdowe spełniające określone kryteria). Stosowanie przez organizację zasady przejrzystości wiąże się nie tylko z ujawnianiem przez nią danych pozafinansowych^11 , często zweryfikowanych przez niezależnych audytorów, lecz także braniem udziału w różnego rodzaju rankingach, związanych z poddawaniem się niezależnej, zewnętrznej kompleksowej ocenie (np. Ranking Odpowie- dzialnych Firm^12 , coroczne badania w ramach projektu Analiza SEG spółek w Polsce^13 , czy Respect Index^14 ). Istotnym elementem transparentności firmy jest jej strona interne- towa. Badania prowadzone w ramach kolejnych edycji indeksu BI-NGO (obejmujące analizę stron internetowych oraz mediów społecznościo- wych 500 największych firm w Polsce według Rzeczypospolitej, pod (^6) 92% z 250 największych globalnych korporacji transnarodowych przygotowuje raporty zrówno- ważonego rozwoju, przy czym 74% z nich stosuje przy tym wytyczne GRI (GRI 2016b). W bazie danych GRI znajduje się obecnie ponad 25 tys. raportów (http://database.globalreporting.org/). (^7) (GRI 2016a), (^8) Dostępne na stronie: GRI Standards, www.globalreporting.org/standards. (^9) Przegląd innych standardów raportowania zawiera m. in. publikacja Raportowanie niefinansowe. Poradnik dla Raportujących, red: Liliana Anam, Jacqueline Kacprzak. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, 2015, s. 8-15). (^10) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/95/UE z dnia 22 października 2014 r. zmieniająca dyrektywę 2013/34/UE w odniesieniu do ujawniania informacji niefinansowych i informacji dotyczących różnorodności przez niektóre duże jednostki oraz grupy. (^11) Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na rosnącą liczbę raportów zgłaszanych do konkursu Raporty Społeczne (http://raportyspoleczne.pl/) – analiza podsumowująca 10 lat trwania konkur- su dostępna jest w postaci infografiki pod adresem: 10 lat konkursu Raporty Społeczne. http: //odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2016/10/infografika-10-lat-raporty-spoleczne.pdf. (^12) Ranking Odpowiedzialnych Firm. http://odpowiedzialnybiznes.pl/ranking-odpowiedzialnych- firm/. 27 12 2016. (^13) Projekty. http://seg.org.pl/pl/projekty. 27 12 2016. (^14) Respect Index. www.odpowiedzialni.gpw.pl/. 27 12 2016.
kątem ich komunikacji na temat CSR i zaangażowania społecznego) pokazują, że znaczna część firm ma duże problemy z przejrzystością. W ramach indeksu BI-NGO firmy są oceniane pod kątem 5 obszarów, w tym: przejrzystość finansowa i mierzenie efektów oraz komunikowa- nie. Maksymalna wartość indeksu to 7500, na rysunku 1 przedstawiono jak wzrastał on w kolejnych edycjach badania. Tabela 1. Wartość indeksu BI-NGO w wybranych latach Źródło: Fundacja Komunikacji Społecznej 2016.
1.2. Etyczne zachowanie
Postępowanie etyczne to kolejna z 7 zasad społecznej odpowie- dzialności ISO 26000. Zaleca ona, by swoje postępowanie organizacja opierała na wartościach^15. Wartości w biznesie podpowiadają, jak nale- ży prowadzić działalność i czym się przy tym kierować. A. Stachowicz- Stanusch zarządzanie przez wartości definiuje jako „przekazywanie wartości w organizacji z pokolenia na pokolenie przez przejmowanie obowiązków wynikających z wartości oraz ochronę wartości w imieniu oraz na korzyść organizacji”^16. Proces ten składa się z 4 następujących (^15) (PKN 2012, 23). (^16) (Stachowicz-Stanusch 2007, 14
1.3. Przyczynianie się do zrównoważonego rozwoju
Zachowanie społecznie odpowiedzialne organizacji ma przy- czyniać się do wdrażania rozwoju zrównoważonego. Zrównoważony rozwój to koncepcja globalna, odpowiadająca na narastające glo- balne zagrożenia ekologiczne. W sposób kompleksowy została ona zaprezentowana w raporcie Brundtland „Nasza wspólna przyszłość” z 1987 r., a szerszej społeczności globalnej przedstawiono ją podczas II Konferencji ONZ w Rio de Janeiro w 1992r. Wówczas uznano, że zrównoważony rozwój to taki „rozwój, który zaspokaja potrzeby obecne, nie pozbawiając przyszłych pokoleń możliwości zaspokojenia ich potrzeb”^18. Koncepcja ta na początku była interpretowana przede wszystkim w kategoriach ekorozwoju, czyli poszanowania środowiska przyrodniczego, jednak bardzo szybko uświadomiono sobie istnienie współzależności pomiędzy zagrożeniami ekologicznymi a problemami społecznymi i gospodarczymi. W efekcie zaczęto podkreślać, że zrów- noważony rozwój to taki rozwój społeczno-gospodarczy, który jest zgodny z wymaganiami ochrony środowiska przyrodniczego^19. Początkowo pojęć zrównoważonego rozwoju i CSR używano zamiennie, jednak w normie ISO 26000 ostatecznie wyjaśniono, że społeczna odpowiedzialność skupia się na organizacji i dotyczy jej odpowiedzialności wobec społeczeństwa i środowiska, a nadrzędnym celem tej koncepcji jest maksymalizowanie wkładu przedsiębiorstwa w zrównoważony rozwój. Norma podkreśliła także, że celem zrówno- ważonego rozwoju jest zapewnienie globalnemu społeczeństwu sta- bilnych i trwałych warunków istnienia, nie zaś stabilności i trwałości konkretnej organizacji^20. Koncepcja społecznej odpowiedzialności jest zatem odpowiedzią biznesu na wyzwania zrównoważonego rozwoju. Jedną z pionierskich prób zaimplementowania idei zrównowa- żonego rozwoju w biznesie były 2 koncepcje J. Elkingtona – kon- cepcja 3P (people, planet, profit) z 1995 r., zaadoptowana przez Shell w pierwszym raporcie zrównoważonego rozwoju tej firmy, a także szerzej znana koncepcja potrójnej linii wyników (triple bottom line
- TBL) z 1994 r. TBL zakłada, że wyniki firmy powinny być mierzo- ne, audytowane, porównywane i poddawane ocenie nie wyłącznie za (^18) (ONZ 1991, 67) (^19) (zob. Kozłowska 2009, 285-307). (^20) (PKN 2012, 21).
pomocą tradycyjnych kryteriów finansowych, lecz także społecznych i środowiskowych^21. Obecnie wydaje się, że istotną rolę w upowszechnianiu koncepcji zrównoważonego rozwoju w sektorze biznesu odegrają SDGs. Obej- mują one bowiem wszystkie elementy zrównoważonego rozwoju (tj. wzrost gospodarczy, społeczną inkluzywność i ochronę środowiska), są ukierunkowane globalnie (dotyczą całego świata), monitorowane przez ok. 300 wskaźników^22 , a także wzbudziły szeroki odzew ze strony biz- nesu (zaczęto tworzyć rekomendacje, narzędzia biznesowe, platformy wiedzy i networkingowe)^23. Uwzględnianie oczekiwań interesariuszy. Społeczna odpowie- dzialność to przede wszystkim odpowiadanie na oczekiwania interesa- riuszy. Pojęcie interesariusza (stakeholder, jako grę słów nawiązującą do terminów stockholder oraz shareholder) wprowadził w 1963 r. Stan- ford Research Institute (obecnie SRI International), definiując interesa- riuszy zarazem jako tych, bez których żadna organizacja nie mogłaby funkcjonować. Swoją popularność teoria interesariuszy zawdzięcza jednak przede wszystkim słynnej publikacji „Strategic Management: A Stakeholder Approach” R. Edwarda Freemana z 1984 r. Zdefiniował on wówczas interesariuszy jako każdą dającą się określić grupę lub jed- nostkę (instytucję, także środowisko przyrodnicze), która może wpły- wać lub jest pod wpływem działania przedsiębiorstwa (organizacji) za pośrednictwem jego strategii, produktów i procesów wytwórczych, systemów zarządzania i procedur. Wprowadzona przez ISO 26000 definicja interesariusza stanowi z kolei, że są to osoby lub grupy zainte- resowane decyzjami lub działaniami organizacji. Interesariuszy można podzielić na różne kategorie, np. wewnętrznych (tworzących organiza- cję) i zewnętrznych (znajdujących się w jej otoczeniu). Przykładowych interesariuszy przedsiębiorstwa zaprezentowano na rysunku 2. (^21) (zob. Elkington 1997 (^22) (UNIC 2016), (^23) (CSR Consulting 2016)
Przykładową mapę interesariuszy (ilustrującą jeszcze inne uję- cie niż wspomniane wcześniej), wraz ze strategiami odpowiednimi dla grup interesariuszy zlokalizowanych w każdej z części macierzy, zaprezentowano na rysunku 3. Rysunek 3. Mapa interesariuszy Grupy Banku Millennium Źródło: Bank Millennium 2016b.
1.4. Zgodność z mającym zastosowanie prawem
Poszanowanie prawa to kolejna z 7 zasad społecznej odpowie- dzialności według ISO 26000, stwierdzająca, że poszanowanie prawa jest obowiązkiem każdej organizacji^24. Społeczna odpowiedzialność rozpoczyna się wówczas, gdy kończą się wymogi formalnopraw- ne – oznacza wychodzenie ponad przepisy prawne oraz działanie w duchu prawa (bowiem proces legislacyjny jest długi ze swojej isto- ty i w związku z tym nie nadąża za szybko zachodzącymi zmianami (^24) (PKN 2012, 25
w życiu społeczno-gospodarczym). Warto także zwrócić uwagę, że odpowiedzialność społeczna w UE jest w coraz większym stopniu regulowana prawnie (zwłaszcza w odniesieniu do kwestii społecznych), czego dowodem jest chociażby wspomniana dyrektywa dotycząca ujawniania informacji niefinansowych. W kontekście rozważań, na ile społeczna odpowiedzialność powinna być dobrowolna, a na ile regulo- wana prawnie, warto również podkreślić, że choć decyzja o wdrażaniu CSR jest dobrowolna, to raz podjęta, przekształca się w zobowiązanie
- podejście akcyjne, a nie strategiczne do społecznej odpowiedzialno- ści powoduje więcej strat niż korzyści, także z powodu zawiedzionych oczekiwań interesariuszy.
1.5. Zintegrowane z działaniami organizacji i praktyko-
wane w jej relacjach
Społeczna odpowiedzialność powinna dotyczyć całej sfery oddziaływania organizacji, tj. jej całego łańcucha dostaw. Zarządza- nie zrównoważonym łańcuchem dostaw (sustainable supply chain management – SSCM) to zarządzanie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym wpływem procesu dostaw w całym cyklu życia produktu (począwszy od wykreowania potrzeby, przez projektowanie i wytwarzanie produktu, dalej jego dostarczanie i sprzedaż, a następnie usługi posprzedażowe i utylizację) w celu tworzenia, ochrony i długo- falowego rozwoju wartości ekonomicznej, społecznej i środowiskowej dla wszystkich interesariuszy zaangażowanych w tym procesie^25. Tak kompleksowo pojmowany łańcuch dostaw bywa określany łańcuchem wartości (value chain), zawiera bowiem wszystkie elementy działalno- ści, które w sumie decydują o wartości, jaką firma dostarcza otocze- niu^26. SSCM wymaga zatem współpracy zarówno z dostawcami, jak i odbiorcami oraz innymi interesariuszami. Jedną z firm, która zarządza swoim łańcuchem w sposób zrów- noważony, jest Danone. Odpowiedzialne działania podejmowane w ramach kolejnych ogniw łańcucha wartości Danone’a można prze- śledzić na stronie internetowej tej firmy (rysunek 4). (^25) United Nations Global Compact i Business for Social Responsibility 2016, 5 (^26) (Forum Odpowiedzialnego Biznesu 2016a
Rysunek 6. Najważniejsze osiągnięcia Grupy IKEA w kierunku realizacji strategii People & Planet Positive w roku finansowym 2015 Źródło: Raport CSR 2016.
2. Angażowanie interesariuszy jako fundament
społecznej odpowiedzialności
Poszanowanie interesów interesariuszy to jedna z 7 zasad społecz- nej odpowiedzialności według ISO 26000, mówiąca, że organizacja ma brać pod uwagę i odpowiadać na oczekiwania swoich interesariuszy^27. ISO 26000 uznaje ponadto angażowanie interesariuszy (i wcześniejsze ich zidentyfikowanie) za jedną z 2 podstawowych praktyk z zakresu społecznej odpowiedzialności, definiując angażowanie interesariuszy jako działanie podejmowane w celu stworzenia możliwości dialogu między organizacją i co najmniej jednym z interesariuszy, w celu zapewnienia odpowiednich informacji umożliwiających organizacji podejmowanie decyzji^28. (^27) (PKN 2012, 24). (^28) (PKN 2012, 16, 29-31).
Dwustronny (symetryczny) dialog z interesariuszami to proces, w ramach którego firma:
- pyta swoich interesariuszy o opinie dotyczące jej działalno- ści i poznaje ich rzeczywiste oczekiwania,
- odpowiada na nie, przedstawiając swoje możliwości w ich spełnianiu i poszukując kompromisów,
- bierze pod uwagę te oczekiwania w swojej działalności, doskonaląc strategię biznesową tak, aby uwzględniała ocze- kiwania interesariuszy i cele przedsiębiorstwa. Warto podkreślić, że dialog wykorzystuje tzw. kapitał interesariu- szy, tj. „agregat zasobów wiedzy, relacji oraz gotowości dzielenia się swoim doświadczeniem, w końcu zaś zdolność do wspólnego działania i potencjał do wprowadzenia zmiany społecznej”. To właśnie kapitał interesariuszy jest dla przedsiębiorstw największą wartością w procesie dialogu, ponieważ jest źródłem inspiracji i krytyki oraz motorem do zmiany^29. Trwały, otwarty i aktywny dialog z interesariuszami gwarantuje zatem włączanie ich oczekiwań w proces podejmowania decyzji przez organizację, jej strategie, polityki, procesy i zadania, co z kolei prze- kłada się na skuteczne budowanie pozytywnych relacji warunkujących sukces przedsiębiorstwa, przyczyniając się do tworzenia wartości dla wszystkich interesariuszy. Dialog jest także narzędziem angażowania interesariuszy w działalność organizacji – umożliwia wyjście naprze- ciw ich potrzebom, edukowanie ich, a także uczenie się od nich, co pozwala firmie przełożyć zdobytą wiedzę na produkty i procesy – jest zatem źródłem innowacji społecznych. Wreszcie, dialog pozwala na bieżąco weryfikować działania firmy, dzięki uzyskiwanej od interesa- riuszy informacji zwrotnej. W całości kwestii angażowania interesariuszy dedykowane są normy serii AA 1000, składające się z 3 standardów, poświęconych procesowi zarządzania relacjami z interesariuszami. Pierwszy z nich
- AA 1000 Accountability Principles, określa 3 uniwersalne zasady zarządzania relacjami z interesariuszami, w tym fundamentalną zasa- dę włączania (konieczność wdrożenia ciągłego procesu angażowania interesariuszy w całej organizacji, w tym także współpraca z interesa- riuszami na wszystkich szczeblach, włączając w to zarządzanie organi- zacją), jak również pozostałe zasady: istotności i odpowiadania. Druga (^29) (Forum Odpowiedzialnego Biznesu 2016b, 8)
Warto zauważyć, że AA 1000 Stakeholder Engagement Standard wyróżnia kilka poziomów angażowania interesariuszy, odzwierciedla- jących różny stopień ich zaangażowania wraz z dedykowanymi meto- dami angażowania (zob. tabela 2). Tabela 2. Poziomy angażowania interesariuszy wraz z dedykowa- nymi metodami według AA 1000 Stakeholder Engagement Stan- dard Źródło: Ministerstwo Gospodarki 2013, 92. Wydaje się oczywiste, że proces włączania (angażowania) inte- resariuszy powinien rozpocząć się od zidentyfikowania kluczowych grup interesariuszy (poprzez opracowanie mapy interesariuszy i prze- prowadzenie analizy ich wpływu). Jest to niezbędne w każdej firmie wdrażającej CSR, ponieważ w relacjach z interesariuszami firma
definiuje zakres i charakter swoich odpowiedzialności (bowiem wobec nich odpowiada za skutki swoich decyzji i działań). Chociaż norma AA 1000 Stakeholder Engagement Standard o tym nie wspomina, wydaje się, że zidentyfikowanych interesariuszy organizacja powinna przede wszystkim informować o swoich wynikach w obszarze społecz- nej odpowiedzialności. W tym zakresie organizacja ma do dyspozycji wiele różnorodnych narzędzi – strona internetowa, media społeczno- ściowe, kontakty telefoniczne i mailowe, materiały prasowe, newslet- tery, rejestry raportów, szkolenia, gazety firmowe, ale także informacje na produktach – vide kompas żywieniowy Nestlé^30 , a wspomniany wcześniej raport zrównoważonego rozwoju/społecznej odpowiedzial- ności jest tylko jednym z tych narzędzi. Wydaje się, że identyfikacja i informowanie to 2 podstawowe poziomy pozwalające rozpocząć budo- wanie relacji z interesariuszami. Wyższe etapy włączania interesariu- szy w działalność organizacji wymagają bardziej zaawansowanych form ich angażowania. W tabeli 3. zaprezentowano formy dialogu z interesariuszami sto- sowane w Orange Polska, jednej z pierwszych firm w Polsce uznającej dialog z interesariuszami za element swojej strategii i prowadzącej go w sposób systematyczny i zinstytucjonalizowany. (^30) (Forum Odpowiedzialnego Biznesu 2016c)
organizacją – od konsultacji do współudziału i współdecydowania w zarządzaniu (komunikacja dwu- a nawet wielostronna). Każdy z poziomów angażowania może przyjmować różne formy, w zależności od doświadczenia organizacji i jej interesariuszy. Pewne jest jednak to, że w dobie coraz większych współzależności, spowodowanych także coraz popularniejszymi mediami społecznościowymi (zwiększającymi dostęp do informacji oraz stopień upodmiotowienia interesariuszy) nie jest już możliwe skuteczne zarządzanie organizacją bez budowania pozytywnych relacji z jej interesariuszami, wzajemnego zaufania, wła- śnie poprzez dialog. Współczesne wyzwania i zagrożenia wymagają wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju, co także nie jest moż- liwe bez współpracy państwa, biznesu i społeczeństwa, wymagającej zaangażowania każdej ze stron. Wraz z rozwojem koncepcji społecznej odpowiedzialności rośnie rola interesariuszy w jej wdrażaniu – początkowo byli oni jedynie biernymi odbiorcami komunikatów firm, obecnie stają się aktywnymi uczestnikami procesu zarządzania przedsiębiorstwami. Warto przy tym jednak pamiętać, że wyjście poza komunikację jednostronną z intere- sariuszami staje się zobowiązaniem do prowadzenia ciągłego procesu dialogu, ponieważ raz zaangażowani interesariusze przyzwyczajają się do zabierania głosu i bycia aktywnymi.
Bibliografia
- Bank Millennium. Interesariusze Grupy Banku Millennium. http://raportcsr.bankmillennium.pl/pl/kluczowi-interesariusze/ identyfikacja-interesariuszy-banku/interesariusze-grupy-banku- millennium. 27 12 2016a.
- Bank Millennium. Mapowanie interesariuszy. http://raportcsr.ban kmillennium.pl/pl/kluczowi-interesariusze/identyfikacja-interesa- riuszy-banku/mapowanie-interesariuszy. 27 12 2016b.
- British American Tobacco Polska. 2006 Dialog Społeczny. Raport Odpowiedzialności Społecznej.
- CSR Consulting. SDGs w praktyce. Przewodnik dla firm. Warsza- wa: CSR Consulting, 2016.
- Danone. „Od pola do stołu”, czyli łańcuch wartości Danone’a. www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Czym-jest-CSR/ Od-pola-do-stolu-czyli-lancuch-wartosci-Danone-a. 27 12 2016.
- Elkington, John. Cannibals with Forks: Triple Bottom Line of 21st Century Business , Capstone Publishing Ltd., 1997.
- Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Definicja łańcucha dostaw. http://interesariusze.pl/artykuly/definicja-lancucha-dostaw/. 27 12 2016a.
- Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Dialog z interesa- riuszami i budowanie relacji. Podręcznik dla firm. http: //odpowiedzialnybiznes.pl/publikacje/dialog-i-budowanie-relacji- z-interesariuszami-podrecznik-dla-firm/. 27 12 2016b.
- Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Nestlé – kompas żywie- niowy. http://interesariusze.pl/dobre-praktyki/nestle-kompas- zywieniowy/. 27 12 2016c.
- Fundacja Komunikacji Społecznej. Które firmy najlepiej komuni- kują o CSR. www.kampaniespoleczne.pl/wydarzenia,7403,ktore_ firmy_najlepiej_komunikuja_o_csr. 27 12 2016.
- GRI. About sustainability reporting. www.globalreporting.org/ information/sustainability-reporting/Pages/default.aspx. 27 12 2016a.
- GRI. GRI and sustainability reporting. www.globalreporting.org/ information/sustainability-reporting/Pages/gri-standards.aspx. 27 12 2016b.
- Jastrzębska Ewa. Kodeks etyczny jako element zarządzania przez wartości. w: Społeczna odpowiedzialność organizacji. Diagnoza i doskonalenie , red: Zdzisław Pisz, Magdalena Rojek-Nowosielska. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 338, Wrocław: Wyd. UE we Wrocławiu, 2014.
- Kozłowska Anna. Kształtowanie się idei społecznej odpowie- dzialności biznesu na forum międzynarodowym , Studia i Prace Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH, Zeszyt Naukowy 18, Warszawa: OW SGH, 2009.
- Ministerstwo Gospodarki. Raportowanie danych pozafinanso- wych , Przewodnik dla przedsiębiorstw, 2013.
- ONZ. Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju , Warszawa: PWE, 1991.
- Orange Polska. Raport społecznej odpowiedzialności Orange Pol- ska 2013.
- PKN Orlen. PKN Orlen. Raport zintegrowany 2014. Napędzamy przyszłość. http://raportzintegrowany.orlen.pl/pl/nasza-firma/kim- jestesmy/wartosci-zasady-postepowania. 27 12 2016.
