Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Anna Ślósarz Główne teorie literatury i przykładowe ..., Publikacje z Semiotyka

literatury XX wieku szereg cytatów, które obrazują materię teorii literatury. Oto niektóre z nich. Teoria literatury jest: – rodzajem autorefleksji (Frank ...

Typologia: Publikacje

2022/2023

Załadowany 23.02.2023

piasek
piasek 🇵🇱

4

(6)

83 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Anna Ślósarz Główne teorie literatury i przykładowe ... i więcej Publikacje w PDF z Semiotyka tylko na Docsity! Anna Ślósarz (opracowanie zaadaptowała do użytku nauczycieli Małgorzata Kosińska – Pułka we współpracy z zespołem humanistycznym w Projekcie EFS - CKE Bank zadań) Główne teorie literatury i przykładowe interpretacje – materiał pomocniczy dla autora w zespole humanistycznym Przegląd najważniejszych metodologii stosowanych w badaniach literackich stanowi historyczny zarys filozofii literatury. Anna Burzyńska i Michał Paweł Markowski zamieścili we Wprowadzeniu do Teorii literatury XX wieku szereg cytatów, które obrazują materię teorii literatury. Oto niektóre z nich. Teoria literatury jest: – rodzajem autorefleksji (Frank Lentricchia), – świadomością krytyczną (Edward Said), – dyscypliną, która tworzy ramy dla praktyki interpretacji (Gregory Jay, David Miller), – dyskursem interpretującym inne dyskursy, to znaczy krytyką kulturową (Joseph Natoli), – dyskursem o dyskursach (Ralf Cohen), – szerokim polem interdyscyplinarnym (Janathan Culler), – dyscypliną, która ustanawia ogólne zasady dotyczące krytyki i interpretacji dzieła literackiego (Wendell V. Harris), – dyscypliną, która tworzy podstawy dla krytyki literackiej (William Righter), – miejscem, w którym porozumiewają się ze sobą literatura i filozofia (Richard Rorty). – praktyką (Michael Foucault). Współczesna teoria literatury stworzyła wiele teorii dzieła literackiego i narzędzi do jego interpretacji. Teoria literatury już w nazwie zakłada oglądanie literatury (theorien (gr.) – „patrzeć na coś” – w znaczeniu „oglądać”, „badać”). Teoria literatury jest rodzajem wiedzy „tłumaczącej” to, czym jest literatura i wszystkie działania z nią związane, a zatem pisanie, analizowanie, interpretowanie, badanie i czytanie. W XX wieku wykształciły się dwie główne postawy teoretyczne. – Nurt interpretacyjno-hermeneutyczny, nastawiony na pogłębianie rozumienia literatury, otwarty na nowe języki interpretacji, na nowe konteksty, pomnażanie bogactwa znaczeń, odniesień i użyć. Burzyńska i Markowski zaliczają do tego nurtu teorie formalistów, poetyki strukturalne (np. Mukařowskiego, Jakobsona, Todorowa, Genette’a, Riffaterre’a), poetyki generatywne (np. narratologię), poetyki odbioru, semiologię strukturalną (koncepcje szkoły tartuskiej, semiologię Eco, wczesne teorie Barthes’a). – Nurt analityczno-naukowy, nastawiony na tworzenie naukowych fundamentów nauki o literaturze, tworzenie języka opisu, otwierającego pole badawcze. Burzyńska i Markowski zaliczają do tego nurtu fenomenologię, psychoanalizę literacką, teorie interpretacji i hermeneutyki literackiej, dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, krytykę feministyczną, etniczną i postkolonialną, krytykę genderową i queerową, badania kulturowe. Na ukształtowanie się współczesnych teorii literatury wpływ miały dwa wielkie przełomy: – przełom antypozytywisytyczny – stworzenie naukowej autonomii, zainteresowanie językiem dzieła, nowe teorie lingwistyczne w interpretacji; – przełom poststrukturalistyczny – powstanie podejścia pragmatystycznego, narratywistycznego, elementy etyczno-polityczne jako podstawa zwrotu kulturowego i położenie nacisku na rozwój interpretacji. 1 Na rozwój interpretacji miały decydujący wpływ trzy koncepcje: 1. Umberto Eco – teoria trzech źródeł znaczenia literatury, które uważał za jednakowo ważne: – intencja autora (intentio auctoris), – intencja czytelnika (intentio lectoris), – intencja dzieła (intentio operis). 2. Richard Rorty – teoria „używania” literatury do własnych, dowolnie wybranych celów, rozbudzanie „apetytu na literaturę”, czytanie literatury traktowane jako rozbudzanie sfery emocjonalnej interpretatora (krytyka niemetodyczna). 3. Jonathan Culler – teoria „rozumienia” – stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi, których domaga się tekst. Teoria „nadrozumienia” – wynajdywanie pytań, których tekst nie stawia wprost, ale do nich prowokuje, można je postawić, poszerzają interpretację, pozwalają na przywołanie szerokich kontekstów. Źródło: Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2007, s. 15-41. Rejestr najistotniejszych sformułowań z prezentacji Anny Ślósarz Teorie literatury w maturalnych wypracowaniach, czyli po co Egzaminatorowi „np.” Teoria literatury odchodzi od badania dzieła na rzecz badania kulturowych, intertekstualnych i społecznych sposobów funkcjonowania utworów (nie tylko literackich). Ryszard Nycz pisze wręcz o marginalizacji problematyki literackiej w stosunku do kwestii: politycznych, historycznych, socjologicznych, cywilizacyjno-kulturowych, aksjologicznych (Tekstowy świat, Kraków 2000, s. 13). Znaczenie tekstu powstaje w indywidualnym akcie odbioru, osadzonym w konkretnym, kulturowym kontekście. Istotne są zatem historyczno-kulturowe konotacje słowa, a nie jego denotacyjna obiektywność (Miłosz). Ważny jest odbiorca i jego gestalty (postawy) doświadczeniowe, nastawienia, punkt widzenia, kulturowe usytuowanie, wyposażenie mentalne, konteksty epistemologiczne. Materiał literacki: Wisława Szymborska Dom wielkiego człowieka Wypisano w marmurze złotymi zgłoskami: Tu mieszkał i pracował wielki człowiek. Te ścieżki osobiście posypywał żwirem. Tę ławkę – nie dotykać – sam wykuł z kamienia. I – uwaga – trzy schodki – wchodzimy do wnętrza. Jeszcze w stosownym czasie zdążył przyjść na świat. Wszystko, co miało mijać, minęło w tym domu. Nie w blokach, nie w metrażach umeblowanych a pustych, wśród nieznanych sąsiadów, na piętnastu piętrach, dokąd trudno by było wlec wycieczki szkolne. W tym pokoju rozmyślał, w tej alkowie spał, a tu przyjmował gości. Portrety, fotel, biurko, fajka, globus, flet, wydeptany dywanik, oszklona weranda. Stąd wymieniał ukłony z krawcem albo szewcem, co szyli mu na miarę. 2 • Po co zastosowano kontrast? • Dlaczego taki tytuł tomiku? • Jaki to gatunek? Zasługi formalizmu: • Badanie języka literackiego (innego od codziennego). • Zwrócenie uwagi na rolę rytmu w wierszu, funkcje motywów literackich. • Badanie ewolucji form. • Włączenie literatury „drugorzędnej” do kręgu badań. • Inspiracja dla strukturalizmu. Dla formalistów forma była ważniejsza niż treść. Przykładowa interpretacja wiersza Szymborskiej wg formalistów rosyjskich Wiersz pozbawiony jest rytmu, przez to wyraża brak harmonii w świecie bohatera i późniejszym. Motyw podróży (funkcjonujący w literaturze od „Księgi Wyjścia”, „Iliady” oraz „Odysei”) mówi o ludzkiej potrzebie poznawania świata, a motywy drzewa i domu – o pragnieniu zakorzenienia, stabilizacji. Wiersz wolny nawiązuje do współczesnego rozluźnienia norm, co skutkuje osłabieniem wartości estetycznych, etycznych i sakralnych. W wierszu brak rymów, ponieważ XX wiek odrzucił klasyczne kanony piękna. Kontrast kompozycyjny uzmysławia gwałtowność przemian obyczajowo-społecznych. Odrzucenie rygorów gatunkowych wyraża bunt wobec konwencji i umożliwia czytelnikowi odnajdywanie nieoczekiwanych znaczeń Strukturalizm • Lata trzydzieste XX w., po II wojnie. • Prekursorzy: Ferdinand de Sausurre (Szwajcaria), Jean Baduoin de Courteney (Polska), Jan Mukařovský. • Dzieło składa się z hierarchicznie ułożonych składników, każdy element dzieła jest nacechowany semantycznie. Tworzą one jednostki wyższego rzędu – sumę znaczeniową. • Dzieło komunikatem zakodowanym w języku, jego sens nie sprowadza się do elementów składowych. • Dzieło to struktura językowa na wzór języka naturalnego, wpisana w rodzaj, gatunek, prąd, temat, grupę literacką. Poetyka powinna wchodzić w skład językoznawstwa. • Dzieło nie odbija przeżyć autora. Celem analizy jest poznanie jego organizacji, ideologii, pominięć. Badanie mechanizmów retorycznych i relacji elementów jako sensotwórczych. Przezwyciężono dychotomię treści i formy: nie wolno ich rozdzielać Zasługi strukturalizmu: • autonomia badań wobec ideologii, polityki, • obiektywizm, • ponadhistoryczność, ponadkulturowość, • całościowe widzenie dzieła, • uniwersalne klasyfikacje i wyjaśnienia. 5 Terminologia daleka od retoryki, ale: 1. To oświeceniowy scjentyzm, wpływ lingwistyki. 2. Modele są złudne, reguły arbitralne, teorie nietrwałe, język nieobiektywny... Pytania strukturalistów związane z tekstem • Jaki to rodzaj, gatunek literacki? • Jak wykorzystano elementy brzmieniowe? • Jakie słowa i środki stylistyczne są częste? • Jaki jest stosunek podmiotu autorskiego do świata? • Jaki prąd, grupę literacką, organizację reprezentuje wiersz? • Jak funkcjonuje w tekście czas? • Jaka ideologia przejawia się w utworze? • O czym nie napisano, co pominięto? Ale ostatni podpunkt to nie są elementy składowe… Przykładowa interpretacja strukturalistyczna wiersza Szymborskiej Wiersz nie reprezentuje żadnego z tradycyjnych gatunków lirycznych. Podmiot autorski nie identyfikuje się z żadną grupą literacką. Tekst rozpoczyna bezosobowa forma czasownika w formie dokonanej, podkreślająca skuteczność działania kulturowych mechanizmów, determinujących kształt życia „wielkiego człowieka”. Jego życie przedstawione zostało w czasie przeszłym niedokonanym, co wyraża niespełnienie. Podmiot liryczny pomija rzeczywiste interakcje bohatera z otoczeniem, sprowadzając je do konwencjonalnych zachowań. Drugi plan czasowy obrazuje zawłaszczenie przez dominującą ideologię wszelkich (rzeczywistych i domniemanych) zasług „wielkiego człowieka”. Ograniczenia strukturalizmu: • stechnicyzowanie, odpersonalizowanie interpretacji, • lekceważenie aksjologicznych kontekstów, • brak punktów odniesienia, struktur całości, znaczenia są rozchwiane, • utwór nie może znaczyć, sensy nadaje czytelnik. 6 Poststrukturalizm • Lata 80. i 90. XX w. • Badania literackiej komunikacji, intertekstualności, aktów mowy wg J. L. Austina, estetyka recepcji. • Pluralizm interpretacji, różnorodność podejść badawczych. Założenie ogólne – wypowiedź o dziele odmianą literatury. (Por. Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, IBL, Warszawa1993.) (Załącznik 2.) Semiotyka • Roland Barthes, Umberto Eco, Cvetan Todorov, Piotr Bogatyriew. • Przeciw izolacjonizmowi wczesnego strukturalizmu. • Dzieło systemem znaków, funkcjonujących w społeczeństwie obok innych sztuk, ideologii, polityki, kultury masowej. Literatura na styku wielu systemów semiotycznych (rola kontekstu). Interpretacja semiotyczna (pytania związane z tekstem) • Jakie wzory kulturowe ujawniają się w świadomości społecznej bohaterów? • Jaka jest semiotyka domu, przestrzeni, drzewa, ubrania, butów, miasta…? • Jaka jest hierarchia wartości? • Jaki jest przewidywany czytelnik? • Jakie są relacje między powyższymi aspektami tekstu? • Jakie ukryte ideologie i mity zostały wpisane w tekst? Przykładowa interpretacja semiotyczna wiersza Szymborskiej Bohater spędził życie w zamkniętej przestrzeni domu i jego otoczenia, co wyraża ograniczenie jego horyzontów myślowych oraz – prawdopodobnie – swobody działania. Jego znajomości z krawcem oraz szewcem wynikają z dbałości o wygląd (ludzką opinię). Pustka dużego domu, zwykle budowanego dla rodziny, podkreśla jego rezygnację z życia osobistego. W tekst wpisany został mit wielkości ludzi docenionych przez władzę (zwiedzający nie mają bowiem wcześniejszej wiedzy o bohaterze). Ta ukryta ideologia ma przekonywać uczestników wycieczki (mieszkańców blokowisk, społeczeństwo) do naśladowania bohatera, czyli wiernego wypełniania zaleceń władzy i rezygnacji z osobistych potrzeb. 7 Interpretacja: krytyka tematyczna • Inspiracja: francuska krytyka literacka. • Poeta ujmuje świat przez elementy obrazowe. • Badacz może uchwycić znane sobie zespoły wyobrażeniowe (dotyczące żywiołów, relacji przestrzenno-czasowych, związane z dzieciństwem, znaczącymi czynnościami itp.). • Czytanie epifanią, olśnieniem, spotkaniem z autorem tekstu. • C.G. Jung: literatura powtarza sytuacje zakorzenione w zbiorowej pamięci ludzkości. (Por. Alicja Baluch, Krytyka tematyczna [w:] Kompetencje szkolnego polonisty, red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 114-118.) Interpretacja: krytyka tematyczna wiersza Szymborskiej Przedmioty, którymi otaczał się bohater, są niepowtarzalne: wykuta przez niego ławka, posypana żwirem alejka, ubrania szyte na miarę. Natomiast przedmioty używane w bloku bywają najczęściej produkowane seryjnie i kupowane w supermarketach. Z bohaterem skojarzone zostały najszlachetniejsze elementy żywiołu ziemi: marmur, złoto i kamień (trwałość), które uwieczniają jego pamięć. Kontrastują z oglądanymi z okien bloków chmurami (ikonami niestabilności) i mieszkaniami wyposażonymi w plastikowe przedmioty codziennego użytku. Poetka zderzyła też stosunki międzyludzkie: pełne wzajemnego szacunku w świecie bohatera oraz „nieznanych sąsiadów”, cenzurę i przemoc w realiach mieszkalnego bloku. Przestrzeń otaczająca dom bohatera jest dla niego bardzo ważna (weranda, drzewa, ławka, alejka), natomiast mieszkańcy ciasnych mieszkań w blokach zostali jej pozbawieni. 10 Polska szkoła komunikacji literackiej • Polski wkład: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Edward Balcerzan. • Nadawca, komunikat, odbiorca, autor, dzieło, czytelnik: komunikacja wewnątrz dzieła. • Dzieło widowiskiem komunikacyjnym. Integracja wiedzy z zakresu języka i poetyki. Role w komunikacji literackiej • Nadawca (narrator, autor). • Bohater. • Odbiorca (idealny, konkretny). Aleksandra Okopień-Sławińska Relacje osobowe w literackiej komunikacji Analiza poetyki i procesu historycznoliterackiego. Najwyższa instancja nadawcza tekstu Podmiot utworu (autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz awtora). • Zewnętrzny wobec tekstu. • Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta, przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy, rozczłonowanie tekstu. Źródła informacji o bohaterze: • wypowiedzi narratora, • wypowiedzi innych bohaterów, • wypowiedzi bohatera, • wygląd bohatera, • czyny i zachowania bohatera, • ukształtowanie wypowiedzi bohatera (np. jąkanie się, mówienie gwarą, używanie poetyzmów). W wypadku sprzeczności wiarygodne są czyny, wygląd i ukształtowanie wypowiedzi bohatera (sądy narratora i bohaterów mogą być mylne)! Poziomy komunikacji w dziele: • Wewnątrztekstowy: gdy bohater, np. Anzelm – opowiada Justynie i Janowi historię Jana i Cecylii. • Zewnątrztekstowy: gdy autor realny, np. Orzeszkowa – uzmysławia czytelnikom za pomocą tej historii wartość pracy. (Por. Aleksandra Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji [w:] Problemy socjologii literatury, red. J. Sławiński, Wrocław 1967 oraz [w:] Problemy teorii literatury, seria 2, red. H. Markiewicz, Wrocław 1976.) Najwyższa instancja nadawcza tekstu: 11 Podmiot utworu (autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz awtora). • Zewnętrzny wobec tekstu. • Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta, przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy, rozczłonowanie tekstu . Informacje o bohaterach • Stematyzowane (fabuła, opinie narratora itp.) – zależne od narratora. • Implikowane (słownictwo, konstrukcja wypowiedzi, przywołane konteksty ideologiczne, religijne, literackie itp.) – autonomiczne. Ważniejsze są informacje implikowane. Mogą one dyskredytować sądy narratora. Relacje osobowe w literackiej komunikacji: Instancje nadawcze Instancje odbiorcze Poziomy komunikacji Mówiący bohater Słuchający bohater Przytoczenia dialogów Wewnątrztekstowe Narrator, podmiot liryczny Adresat narracji lub monologu lirycznego Wypowiedź podmiotu mówiącego Autor wewnętrzny Odbiorca wirtualny Utwór Zewnątrztekstowe Nadawca utworu, podmiot czynności twórczych Odbiorca idealny Konwencja Autor konkretny Odbiorca konkretny Biografia Wirtualny odbiorca Bierny: – Wpisany w soliloquia, aforyzmy. – Pouczany – w literaturze oświecenia. – Zaskakiwany w poezji barokowej. Czynny: – Przeżywa katharsis. – Dokonuje konkretyzacji. – Odczytuje sugestie symbolistów. – Interioryzuje poezję agitacyjną. (Por. Michał Głowiński, Wirtualny odbiorca w strukturze utworu literackiego [w:] Studia z teorii i historii poezji, t. I, red. M. Głowiński, Wrocław 1967.) 12 Pytania dekonstrukcjonistów • Do jakich tekstów utwór nawiązuje? • Na czym polega niespójność dzieła? • Jakie to tworzy znaczenia? • Jakie nieoczekiwane znaczenia ma tekst? • Które fragmenty są cytatami? Przykładowa interpretacja dekonstrukcjonistyczna Wiersz nawiązuje do opowieści o bohaterach i do współczesnej „wielkiemu człowiekowi” socrealistycznej twórczości agitacyjnej. Powstaje w ten sposób niespójny obraz jego osoby. W tomiku „Ludzie na moście” sąsiaduje z wierszami „O śmierci bez przesady” oraz „W biały dzień”. Sugeruje to, że działalność bohatera była tylko epizodem w historii. Cytowana treść napisu wyrytego na marmurowej tablicy kontrastuje z prozaicznymi realiami jego życia. Muzealne rekwizyty nie informują, czym się zajmował. Cytowane, łacińskie nazwy drzew świadczą natomiast o jego klasycznym wykształceniu i osobistej godności. 15 Intertekstualność Ogół własności i relacji tekstu, wskazujący na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości: innych tekstów, reguł gatunkowych i stylistycznych, rzeczywistości kulturowej. Przeciwdziała iluzyjnemu odbiorowi. Trzeba znać teksty kanoniczne. Koncepcje dzieła literackiego Znaczenie odkrywamy przez: • konfrontację z tekstami o tej samej tematyce. • dekonstrukcja tekstu wymaga wcześniejszej rekonstrukcji. • dekonstrukcja to rozbicie jedności dla ujawnienia znaczeń, ich interpretacja i rekonstrukcja tekstu z użyciem nowej wiedzy – na wyższym poziomie. • aluzja, centon, kolaż, montaż, kontrafaktura, pastisz, parodia, potpourri, trawestacja, wariacja... (Por. Ewa Kraskowska, Anna Legeżyńska, O intertekstualności i innych pojęciach literaturoznawczych [w:] Kompetencje szkolnego polonisty, red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 132-140. Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.) Intertekstualność: • nie ma tekstu-źródła: funkcjonują obiegowe motywy, • nawiązania nie muszą być intencjonalne, mogą być nieświadome, • teksty to również aluzje, reminiscencje, gatunki, style, „teksty kultury”, uniwersum dyskursu, kulturowa rzeczywistość, • znaczenie tekstu nie jest stałe, lecz uwarunkowane jego organizacją, kompetencjami czytelnika, kontekstami, • wiele dzieł rozumiemy, traktując je jako reakcje, nawiązania, polemiki... • dzieło funkcjonuje w świecie sztuki i wspólnocie ludzkiego doświadczenia. Poetyka intertekstualna ma tradycje filologiczno-literackie, perspektywy zaś przede wszystkim kulturowe oraz interdyscyplinarne. (Por. Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.) Postmodernizm Chaos Pluralizm Anarchia znaczeń Aktywność interpretacyjna Nihilizm Autentyczność odczytań Strukturalizm Semiotyka Hermeneutyka Tekst, styl, gatunek Intertekstualność Kulturowa teoria literatury Tekst i rzeczywistość kulturowa 16 Kulturowa teoria literatury (Cultural Criticism, nowy historycyzm) • W Anglii po 1956, Francja po wojnie w Algierii 1956, USA po Wietnamie. • Badanie literatury to odsłanianie mitologii, ideologii, mistyfikacji potrzebnych jednostce do kulturowej tożsamości. Człowiek jest niewolnikiem kultury symbolicznej. Zmiana opcji z estetycznej na polityczną. • Badanie literatury popularnej, muzyki rozrywkowej, meczów, reklamy, pornografii, robienia zakupów. • Louis Althusser: jednostka nie działa z wolnej woli, lecz z przymusu zajmowanego miejsca. • Stephan Greenblatt: interpretator stawia sobie za cel rozumienie literatury jako części systemu znaków, tworzących daną kulturę. • Kultura to miejsce konfliktu władza – jednostka, ta ostatnia musi być ujarzmiona. • Literatura to dyskurs poddany społecznym regułom produkcji i kontroli. • Płeć, przynależność klasowa i etniczna wyznaczają postawy autora i czytelnika. • Każdy tekst kryje wyobrażenia o świecie. Interpretacja to ich ujawnianie. Ale sądy badacza też są instytucjonalnie uwikłane... Dlaczego „kulturowa teoria literatury”? • Literackie obrazy świata tworzą terytorium kultury, pomagają je rozumieć. • Tekst jest związany z kontekstami kulturowo-społecznymi. • Tekst to socjologiczna analiza społeczeństwa. • Literaturoznawca winien badać nie tylko dzieło, lecz też kulturowo-społeczne mechanizmy jego tworzenia i czytania, kształtowanie zbiorowych przekonań. • Dyskurs literacki jest uwarunkowany przez instytucje i różnorodne [lokalne] interesy (V.B. Leitch). • Należy zatem tropić retoryczne strategie tekstów nie w wymiarze estetycznym, lecz ideologicznego uwarunkowania praktyk dyskursywnych. • Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczy w bieżących problemach naszej rzeczywistości (R. Nycz) Interpretacja kulturowa to współdziałanie badań literackich, filozoficznych, socjologicznych i antropologicznych oraz połączenie metod marksistowskich, feministycznych, psychoanalitycznych i poststrukturalistycznych. „Cultural Critique”, University of Minnesota 1985. Zwrot antropologiczny Jerzy Bartmiński: nieusuwalna jest obecność podmiotu w wypowiedzi jako ramie modalnej. • Andrzej Mencwel: przejdźmy od podmiotu tekstu do podmiotu mówiącego: jak podmiot tworzy się w mówieniu? Jak konstytuują go teksty? Jak jego styl ekspresji ma się do kulturowej mentalności? • Literatura źródłem jednostkowych doświadczeń. • Badacz winien poświęcić się analizie przypadków jednostkowych. Literatura nie transcenduje poza to, co jednostkowe (Ryszard Nycz). Worldly text (Tekst zanurzony w świecie) Historia, polityka, społeczeństwo, ideologia, władza, ciało, kultura materialna, płeć kulturowa, rasa, etniczność... Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczyć w bieżących problemach. 17 Krytyka psychoanalityczna • Kategorie psychoanalizy Sigmunda Freuda: interpretacyjne wykorzystanie przyjemności opowiadania. • Dzieło zapisem kompleksów, nieświadomych dążeń, świadectwo życia psychicznego autora. • Rodowód literacki mają pojęcia: kompleks Edypa, narcyzm, masochizm (Leopold Sacher-Masoch, powieściopisarz), sadyzm (Markiz de Sade, powieściopisarz). • Sposób opisu zachowań bohaterów, funkcjonowania wyobraźni poetyckiej (Gaston Bachelard: żywioły, przestrzeń, dom, zwierzęta), kulturowych przejawów nieświadomości zbiorowej (teoria archetypów Carla Gustava Junga), analizy zachowań społecznych (Jacques Lacan: pożądanie uznania i posiadania Innego, język zniekształca przedmiot). • Podobnie jak w hermeneutyce: interpretacja to docieranie do istniejącego sensu, uświadomienie go (jest stłumiony). • Interpretacja jest rodzajem autobiografii. • Czytelnik projektuje na dzieło swoje fantazje. Ucieczka przed traumą powołaniem literatury. Danuta Danek, Sztuka rozumienia. Literatura i psychoanaliza, IBL, Warszawa 1997. Problemy stawiane przez psychoanalityków • Kształt przedmiotów… • Archetypy: dom (bez strychu, kuchni?), rodzina (niekompletna?), ogród (bez warzyw, drzew owocowych?), miasto (bez rozrywki?), żywioły, przestrzeń, zwierzęta… • Rodzina domem Ojca, kształtuje społeczne wzory. • Treść zbiorowej nieświadomości… • Męskie marzenia o sławie, wolności, znaczeniu… • Jak język zniekształcił osobowość podmiotu lirycznego? • Kompleks proroka? Jean-Charles Gille-Maisani, Adam Mickiewicz człowiek. Studium psychologiczne, PIW, Warszawa 1987. Przykładowa interpretacja psychoanalityczna wiersza Szymborskiej Przywołane w wierszu podłużne przedmioty należące do bohatera (fajka, flet) podkreślają jego męskość. Archetyp domu sprowadzony został do miejsca jego pracy i wypoczynku, pominięto natomiast strych i kuchnię. Brakuje też sadu i ogrodu warzywnego, który został przez bohatera zamieniony na park. Świadczy to o jednostronności osobowości „wielkiego człowieka” – pozbawionego rodzinnego życia, cielesności i prywatności. Najpotężniejsze z roślin: drzewa – są symbolami płodności, a ich pielęgnacja zastępuje bohaterowi życie rodzinne. Jego kompleks proroka spowodował, że całkowicie poświęcił się pracy, czyli służeniu rządzącym. Dlatego jego dom nie mógł być przekazany spadkobiercom, lecz został zamieniony przez władze na muzeum. 20 Feminizm • W językoznawstwie, wiedzy o kulturze i literaturoznawstwie. • Patricia Meyer-Spacks, Elaine Showalter (ginokrytyka),R. Bar-thes, J. Derrida. • Dzieło w związku z płcią, płeć zjawiskiem kulturowym. • Rozumienie, analiza oraz odbiór dzieła literackiego, języka, instytucji literackich i teorii literatury z punktu widzenia doświadczenia kobiecego. • Badanie sposobu przejawiania się płciowości autora w utworze. • Inspiracje psychoanalityczne, językoznawcze. • Rewizjonistyczna krytyka feministyczna – badanie wątków mizoginicznych w literaturze, krytyce, ustalaniu kanonu (perspektywa jednak androcentryczna). Potrzeba ginokrytyki: na czym polega specyficzność pisarstwa kobiecego? Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie. Antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, IBL, Warszawa 2001. (Załącznik 8.) Maria Janion, Kobiety i duch inności, Sic!, Warszawa 1996. (Załącznik 9.) Interpretacja feministyczna • Jak przejawia się płciowość podmiotu lirycznego? • Jak przejawia się płciowość bohatera? (samotny, szanowany, właściciel) • Dlaczego słowa „człowiek”, „dom” umieszczono w tytule? • Dlaczego wymieniono takie drzewa? Przykładowa interpretacja feministyczna wiersza Szymborskiej Podmiot liryczny wiersza nie ujawnia swojej płci. Akceptuje zasady patriarchalnego społeczeństwa. Tytułowe słowa „człowiek”, „dom”, a także „pokój”, „świat” są rodzaju męskiego, podobnie jak nazwy drzew zasadzonych przez „wielkiego człowieka”. Nazwy te nacechowane są pozytywnie. Niegodna wspomnienia okazała się natomiast kobieta, która opiekowała się „wielkim człowiekiem”, domem i jego otoczeniem. Tak jak one była traktowana przez bohatera jak własność. 21 Postkolonializm • Frantz Fanon Wyklęty lud ziemi 1961 (z Martyniki, algierski psychiatra). • Literatura stronniczką imperialistów. • Badanie wpływu Zachodu na kultury Trzeciego Świata • Badanie symbolicznych sposobów represjonowania mniejszości etnicznych • Konstrukty znaczeniowe uzasadniające panowanie nad podbitymi • Ewa Thompson, Maria Janion: literatura polska była dawniej kolonizowana przez zaborców i komunizm, obecnie przez wzorce amerykańskie. Pytania postkolonialistów • Jakiej rasy jest bohater? • Jaki jest jego stosunek do innych kultur? • Jakie stereotypy kulturowe na jego temat wytworzyli przedstawiciele kultury dominującej? • Jakie stosunki ekonomiczno-własnościowe panują w jego kraju? • W jaki sposób jest represjonowany? • Jakie jest miejsce jego kultury w świecie? Interpretacja postkolonialna wiersza Szymborskiej Bohater wiersza to człowiek rasy białej, Europejczyk. Jego rasa przemocą zdominowała ekonomicznie oraz kulturowo ówczesny świat. Ale zniewolone przez sąsiednie mocarstwo jego państwo nie należało – jak dawniej – do wpływowych w Europie. Wątpliwe, czy „Wielki człowiek” podróżował, aby konfrontować swoją „wielkość” z przedstawicielami innych kultur (chociażby sąsiednich). Nie wiadomo, czy w ogóle zabierał głos w sprawie położenia swojego państwa lub innych, będących w jeszcze trudniejszej sytuacji. Posiadał wielki majątek w postaci usytuowanego w centrum środkowoeuropejskiego miasta wielkiego domu z parkiem. Był bowiem w bardzo dobrych stosunkach z władzą, rządzącą w jego kraju – i nie chciał z tego rezygnować... 22