Pobierz archiWa hetmanóW koronnych i więcej Prezentacje w PDF z Typologia tylko na Docsity!
A rchiwA – KAncelArie – Z biory
nr 2 (4) / 2011
Krzysztof Syta
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
archiWa hetmanóW koronnych
pojęcie , charakter i typologia dokumentacji
Archiwum hetmańskie – pojęcie
P
roces tworzenia się archiwów hetmanów koronnych, tak nietypowy dla innych urzędów ministerialnych Rzeczypospolitej szlacheckiej, nastręcza wielu problemów związanych z określeniem ich istoty. Pojawia się bowiem pytanie, jaką część pozostałości archiwalnej osób sprawujących urzędy het- mańskie można nazwać bez wątpienia archiwum hetmańskim. Czy mówiąc o archiwum hetmańskim, mówi się o archiwum urzędu hetmańskiego, czy też o archiwum osobistym hetmana? Czy możliwe jest w końcu wydzielenie, oczywiście teoretyczne, z archiwum osobistego archiwum urzędu hetmań- skiego? Archiwa hetmanów wielkich i polnych, zarówno koronnych, jak i litew- skieh, nigdy nie funkcjonowały w ramach organizacyjnych choćby zbliżo- nych do archiwów innych urzędów ministerialnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozostaje więc uznanie archiwów hetmańskich za część archiwów prywatnych, a dokładniej mówiąc – za fragmenty zasobów archiwów rodów i rodzin, z których wywodzili się hetmani. Definiując archiwum hetmań- skie, można stosować różne kryteria je opisujące. Najbardziej przekonujące jest kryterium zasobu archiwalnego, pozwalające scharakteryzować to archi-
64 Krzysztof Syta
wum na kilka sposobów. Po pierwsze, do zasobu archiwum hetmańskiego można zaliczyć tylko archiwalia bezpośrednio związane z piastowaniem god- ności hetmana, począwszy od aktu (aktów w przypadku osoby sprawującej urząd hetmana polnego i wielkiego) nominacyjnego na urząd, przez archi- walia odzwierciedlające sprawowanie przez hetmanów właściwej władzy woj- skowej, administracyjnej, skarbowej, sądowniczej i dyplomatycznej, po ko- respondencję odnoszącą się wyłącznie do spraw związanych z dzierżeniem buławy. Po drugie, za archiwum hetmańskie można uznać całość archiwa- liów, które narastały w archiwum prywatnym osoby piastującej godność het- mańską od chwili uzyskania nominacji. Nierzadko bowiem daje się zauważyć związek pomiędzy sprawowaniem urzędu a innymi kierunkami działalności publicznej i prywatnej hetmanów. Po trzecie, za archiwum hetmańskie uzna- my wszystkie archiwalia jak w wariancie drugim, z dołączeniem dokumen- tacji bezpośrednio odnoszącej się do osoby hetmana, odzwierciedlającej jego karierę publiczną, powstałej jednak przed nominacją na urząd hetmański. Do tej grupy wchodziłyby akta nominacyjne na urzędy i godności centralne, nadworne i ziemskie, nadania królewszczyzn oraz inne archiwalia stanowią- ce odbicie działalności publicznej z okresu przedhetmańskiego. Po czwarte, archiwum hetmańskie można uznać za spuściznę archiwalną, wówczas zasób tego archiwum będą tworzyć wszystkie archiwalia związane z wszelką dzia- łalnością osoby sprawującej urząd hetmański. Wydaje się, że spośród wyżej wymienionych możliwości zdefiniowania zasobu archiwum hetmańskiego najbardziej zgodny z ogólnie przyjętymi za- sadami kwalifikowania akt i określenia ich przynależności, w przypadku do- kumentacji urzędu państwowego, jest wersja pierwsza. Oddaje ona najtrafniej regułę związku akt wytworzonych w toku działalności urzędu państwowe- go z ich twórcą. Trzeba jednak zdać sobie sprawę z bardzo istotnego faktu, a mianowicie, że urzędy hetmańskie były specyficzną instytucją w ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej. Duża niezależność hetmanów, a czasami wręcz ich nieograniczona samowola stały na przeszkodzie zaliczeniu ich do grona urzędników państwowych sensu stricto. Znalazło to również wyraz w pozo- stałości archiwalnej po hetmanach, gdyż obok dokumentacji z całą pewno- ścią odzwierciedlającej zwyczajowo uznane kompetencje hetmanów, spotyka się dużą grupę archiwaliów, niemających bezpośredniego związku z działal- nością urzędu hetmańskiego. Nie ulega jednak wątpliwości, że powstały one i znalazły się w archiwach prywatnych hetmanów tylko dlatego, że sprawo- wali oni właśnie tę godność. Chodzi tu między innymi o bardzo liczną kore- spondencję o charakterze prywatnym adresowaną do hetmanów, w której czę- sto przewijają się akcenty dotyczące wysokiej pozycji społecznej i politycznej
66 Krzysztof Syta
właśnie dla tego stulecia. Co więcej, archiwum Adama Sieniawskiego, któ- ry piastował urząd hetmana w latach 1702–1726, pozwala poznać zasób ar- chiwum hetmańskiego w czasie największego rozkwitu władzy tego urzędu (okres wojny północnej), zahamowanego postanowieniami Sejmu Niemego z 1717 r. Dużo gorzej przedstawia się natomiast stan zachowania archiwów hetmańskich z XVI i XVII w. Zasadniczo z wyjątkiem archiwum Jana Za- moyskiego, sprawującego godność hetmana na przełomie XVI i XVII w., do dnia dzisiejszego nie zachowało się w większym fragmencie ani jedno archi- wum hetmańskie z tego okresu. Te, które przetrwały, mają charakter szcząt- kowy bądź fragmentaryczny. W przeważającej mierze w większej liczbie po- została z nich tylko korespondencja, choć w przypadku niektórych archiwów hetmańskich brak nawet i jej.
Prywatny charakter archiwów hetmańskich
- przyczyny
Akta powstające w czasie sprawowania urzędu przez poszczególnych hetmanów były traktowane jako ich własność prywatna i jako akta osobi- ste wchodziły do zasobów ich archiwów. W ten sposób wytworzyła się do- syć paradoksalna sytuacja, kiedy to dokumentacja jednego z najważniejszych urzędów w państwie, urzędu, w którym nierzadko społeczeństwo szlacheckie i osoba panującego widziały zagrożenie dla swoich interesów i bezpieczeństwa państwa, znalazła się poza publicznym obiegiem i kontrolą. Należałoby zasta- nowić się, dlaczego tak się stało, co zadecydowało o odmienności dziejów ar- chiwów związanych z urzędem hetmańskim od tych, które odzwierciedlały działalność innych centralnych urzędów państwowych. Na prywatną proweniencję akt wytworzonych w toku sprawowania wła- dzy hetmańskiej miało wpływ co najmniej kilka czynników. Po pierwsze, stosunkowo późne, w porównaniu z innymi urzędami centralnymi, ukon- stytuowanie się urzędu hetmańskiego w hierarchii urzędów ministerialnych i dygnitarstw koronnych. Po drugie, brak szczegółowego, konkretnego spre- cyzowania kompetencji władzy hetmańskiej. Po trzecie, bardzo rozległy za- kres uprawnień związanych z hetmaństwem. Po czwarte, brak nadzoru króla, sejmu i senatu nad osobami sprawującymi urząd hetmański. Po piąte wresz- cie, duża mobilność hetmanów wynikająca z piastowania urzędu wymagają- cego częstej zmiany miejsca pobytu. Hetmaństwo przez długi czas nie było uznawane za stały urząd, lecz trak- towane jako doraźnie sprawowana funkcja. Bez wątpienia ciągłe zmiany wśród
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 67
dowódców, powoływanych zwykle tylko na czas trwania wyprawy wojennej, nie wpływały stabilizująco na ukonstytuowanie się urzędu hetmańskiego. Do- piero od początku XVI w. osoby wyznaczane do pełnienia funkcji hetmańskiej zajmowały to stanowisko nieprzerwanie przez okres kilku, ewentualnie kil- kunastu lat. Jednak jeszcze Jan Tarnowski, który sprawował władzę hetmań- ską przez lat ponad trzydzieści, kilkakrotnie zrzekał się buławy hetmańskiej, uznając, że nie zapewnia mu ona ani odpowiedniego statusu wśród innych urzędników i dygnitarzy koronnych, ani nie są z nią związane intratne docho- dy. Praktycznie dopiero konstytucje sejmowe z końca XVII oraz z XVIII w. formalnie określiły hetmaństwo jako urząd ministerialny, z prawem do za- siadania w senacie, wynikającym tylko i wyłącznie z racji jego sprawowania. Dotychczas hetmani zasiadali w senacie dzięki jednoczesnemu piastowaniu buławy i urzędu senatorskiego (ministerialnego, wojewodzińskiego lub kaszte- lańskiego). W porównaniu więc z pozostałymi urzędami ministerialnymi, to jest marszałkostwem, kanclerstwem oraz podskarbstwem, które miały o wie- le wcześniejszy rodowód, sięgający XII–XIII w., hetmaństwo było opóźnio- ne o prawie trzy stulecia. W XVI w., kiedy nabrało ono cech stałego urzędu, kiedy powoli uznawano potrzebę i konieczność jego funkcjonowania, urzędy marszałka, kanclerza i podskarbiego odgrywały niebagatelną rolę w życiu po- litycznym i społeczno-gospodarczym całego kraju, tym bardziej jeżeli sprawo- wały je wybitne jednostki, a tych w dziejach Rzeczypospolitej nie brakowało. Wokół centralnych urzędów wyrosła liczna grupa urzędników, których pra- ca coraz częściej znajdowała odzwierciedlenie w materiale aktowym. Zasadniczo przy każdym z wyżej wymienionych urzędów powstała kancelaria obsługują- ca jego bieżącą działalność, a jednocześnie mająca za zadanie przechowywa- nie dokumentacji wyłączonej z bieżącego obiegu, dokumentacji o charakterze archiwalnym. W ten sposób przy urzędzie podskarbiego wielkiego koronne- go utworzono na początku XVI w. kancelarię podskarbińską, której wytwo- rem było co najmniej kilkaset ksiąg i dziesiątki tysięcy luźnych akt, w póź- niejszym czasie zarchiwizowanych w tak zwanym Archiwum Podskarbińskim Krakowskim oraz Archiwum Podskarbińskim Warszawskim. Częściowo trafi- ły one również do Archiwum Dóbr Stołowych (Archiwum Kameralne)^1. Także
(^1) Z ciekawszych prac dotyczących archiwów skarbowych w okresie staropolskim
można wymienić: P. Bańkowski, Archiwum Kameralne i jego losy , Archeion, t. 17, 1948, s. 113–143; J. Karwasińska, Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej , [w:] Straty archi- wów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych , t. 1, Archi- wum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, s. 70–124; taż, Archiwum Skarbowe Ko- ronne i Obojga Narodów , Rocznik Komisji Historycznej TNW, t. 1, 1929, z. 2, s. 1–30;
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 69
Istotny wpływ na charakter archiwów hetmańskich miał brak konkretnego określenia kompetencji urzędu do początku XVIII w. Sprecyzowały je dopiero bardziej szczegółowo postanowienia Sejmu Niemego z 1717 r. Było to przyczy- ną licznych konfliktów pomiędzy hetmanami a pozostałymi urzędnikami cen- tralnymi. Można tu wymienić chociażby wspólny obszar działania hetmanów i kanclerzy w dziedzinie prowadzenia polityki zagranicznej (utrzymywanie po- selstw, przyjmowanie obcych posłów, korespondencja dyplomatyczna) i kon- flikt hetmanów z podskarbimi na tle finansowania wojska. Wskutek tego w ar- chiwach hetmańskich narastała między innymi dokumentacja, która w zasadzie powinna znaleźć się w archiwum koronnym bądź też podskarbińskim, a nie w prywatnym archiwum hetmańskim. Jednak właśnie brak sprecyzowanych kompetencji, a co za tym idzie – niezbyt jasne pojęcie o charakterze dokumen- tacji narastającej w archiwum hetmańskim przyczyniły się do akceptacji takiego stanu rzeczy przez czynniki rządzące. Szeroki zakres uprawnień hetmaństw koronnych i litewskich, szczególnie hetmana wielkiego, również sprzyjał procesowi uprywatnienia dokumenta- cji z nimi związanej. Ich bardzo rozległe kompetencje wymykały się bowiem nierzadko kontroli społeczeństwa szlacheckiego. W dużym stopniu zwyczajo- we, a nie prawnie opisane, kompetencje hetmanów nie znajdowały się z reguły w centrum uwagi społeczeństwa szlacheckiego. Oczywiście, o ile władza buławy nie ingerowała zbytnio w jego wolności. Brak określenia konkretnych kompetencji związanych z hetmaństwem sta- wiał ten urząd niejako poza prawem. Hetmani nie podlegali bowiem kontro- li żadnych instytucji państwowych. Najczęściej przedstawiali tylko ustne spra- wozdania ze swoich działań przed królem, senatem lub izbą poselską. Działo się to oczywiście post factum wydarzeń, z których składali relacje. Wobec tego nie byli zobowiązani do dostarczania jakiejkolwiek dokumentacji związanej ze spra- wowanym urzędem^5. Ich akta były niejako wyłączone z publicznego obiegu i nie podlegały kontroli instytucji państwowych. Jako przykład owej prywatności ar- chiwów hetmańskich, nawet w przypadku akt o zdecydowanie publicznym cha- rakterze, może służyć sprawa dyplomu elekcyjnego, na mocy którego w 1610 r. syn Zygmunta III, Władysław Waza, został wybrany na wielkiego księcia mo-
(^5) Wiadomo jednak, że hetmani, występując przed sejmem i argumentując swoje
posunięcia, przedstawiali niekiedy archiwalia ze swojego prywatnego archiwum. Uczy- nił tak na przykład hetman Stanisław Żółkiewski, który odpierając zarzuty, związane z zawarciem traktatu z Turkami pod Buszą, przedłożył „oryginały pism, powoływał się na instrukcje od króla”, zob. T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przed- rozbiorowa , t. 2, Kraków 1912, s. 198–199.
70 Krzysztof Syta
skiewskiego. Główną osobą, prowadzącą pod Moskwą rokowania z duchowień- stwem prawosławnym i bojarami, był Stanisław Żółkiewski, wówczas hetman polny koronny. Otóż po otrzymaniu owego dyplomu Żółkiewski przesłał go Zygmuntowi III Wazie, ten jednak dyplomu nie przyjął. Po 25 latach, kiedy po- słowie moskiewscy w trakcie negocjacji zażądali od strony polskiej zwrotu owe- go dyplomu, okazało się, że nie jest znane miejsce jego przechowywania. Wśród osób, które mogły go posiadać, od 1610 r. wymieniano między innymi, obok kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy i pisarza litewskiego Jana Druckiego Soko- lińskiego, również spadkobierców Stanisława Żółkiewskiego 6. Z odmienną sytuacją można spotkać się w przypadku innych urzędów mi- nisterialnych, na przykład podskarbich. Osoby sprawujące ten urząd często przechowywały w swoich prywatnych archiwach dokumentację urzędową. Je- żeli jednak przed śmiercią podskarbiego owe akta nie trafiły z powrotem do państwowego archiwum, wówczas proszono o ich zwrot jego spadkobierców. Świadczą o tym liczne konstytucje sejmowe^7. Bez wątpienia czynnikiem, który odegrał znaczącą rolę w dziejach archi- wów hetmańskich, była duża mobilność hetmanów, zobowiązanych do częste- go przebywania wraz z wojskiem z dala od prywatnych rezydencji. Szczególnie w XVI i XVII w. hetmani koronni, w związku z okresem ciągłych, długolet- nich wojen, byli zmuszeni do mieszkania w obozie. Zmiany miejsca pobytu nie wpływały budująco na stabilność ich archiwów. Nie bez znaczenia był też fakt częstego przewożenia archiwum bieżącego przez poszczególnych hetma- nów z jednego miejsca postoju na drugie. Poza tym dużo prostsze okazywało się składowanie akt hetmańskich w prywatnych siedzibach hetmanów, położo- nych zazwyczaj blisko teatrów działań wojennych, niż odsyłanie ich do Warsza- wy, gdzie znajdowała się od początku XVII w. większość archiwów koronnych. Na pewno pośredni wpływ na prywatny charakter archiwów hetmańskich miała też znaczna grupa urzędników i dostojników wojskowych – przejmując część kompetencji hetmanów i współdziałając z nimi, wytwarzali oni własne archiwa, w których narastała dokumentacja związana ze sprawami organiza- cji i administracji wojska. To odciążenie hetmanów pociągało za sobą pewien spadek znaczenia akt w archiwach hetmańskich na korzyść archiwów ich pod-
(^6) A. S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce , t. 1: 1632–1636 , oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980, s. 428. (^7) Volumina Legum (dalej: VL), t. 7, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860: Kwit suk- cessorom W. niegdyś Ossolinskiego Podskarbiego Wielkiego Koronnego, s. 147; tamże, Kwit sukcessorom W. Iana Kantego Moszyńskiego Podskarbiego W. Koronnego; tamże, Kwit Sukcessorom zmarłych Podskarbich: Czapskiego y Grabowskiego, s. 148; tamże, Kwit W. Teodorowi Wesslowi Podskarbiemu Wielkiemu Koronnemu, s. 148.
72 Krzysztof Syta
sprawowanie innych urzędów oraz funkcji jednocześnie z dzierżeniem buła- wy hetmańskiej. Do takich czynników należy zaliczyć również miejsce osób sprawujących władzę hetmańską w konkretnych realiach społeczno-politycz- nych, ich aktywność we wszystkich dziedzinach życia publicznego i prywat- nego, a co za tym idzie – określenie ich pozycji wśród elity społeczeństwa szla- checkiego, odgrywającej inspirującą rolę w życiu społecznym i politycznym kraju. Nie można w końcu rozpatrywać archiwów hetmańskich w oderwaniu od realiów, w jakich kształtowały się powstające równolegle z nimi archiwa urzędów ministerialnych i archiwa rodowe. Odrębna analiza każdego z wyżej wymienionych czynników mogłaby do- prowadzić do bardzo mylących wniosków. Otóż biorąc pod uwagę tylko dłu- gość sprawowania hetmaństwa, można by wydzielić grupę hetmanów, którzy teoretycznie nie powinni byli pozostawić po sobie większej liczby akt związa- nych z dzierżeniem buławy. Najbardziej spektakularnym przykładem jest osoba Stefana Czarnieckiego, mianowanego hetmanem polnym koronnym 2 stycz- nia 1665 r., po odebraniu tego urzędu Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu. Czarniecki jednakże nie cieszył się nową godnością zbyt długo, ponieważ zmarł już 16 lutego tego roku. Mikołaj Hieronim Sieniawski sprawował urząd hetma- na polnego koronnego przez niecały rok (nominacja między 29 stycznia a 8 lu- tego 1683 r., zgon 15 grudnia 1683 r.). Podobnie Piotr Ożarowski, który pia- stował to stanowisko między 19/20 listopada 1793 a 9 maja 1794 r. Mikołaj Mielecki urząd hetmana wielkiego sprawował około roku (nominacja pod ko- niec 1578 lub na początku 1579 r., rezygnacja na początku 1580 r.). Niewiele ponad dwa lata urząd hetmana polnego sprawował Stanisław Chomentowski (w latach 1726–1728), ponad dwa i pół roku hetmanem polnym był zaś Sta- nisław Lanckoroński (1654–1657). Bez wątpienia archiwa pozostałe po Janie Klemensie Branickim (który urzędy hetmana polnego, a potem wielkiego spra- wował łącznie przez 36 lat), Janie Amorze Tarnowskim (32 lata; w tym miejscu należy jednak przypomnieć, że Tarnowski kilkakrotnie zrzekał się hetmańskiej buławy) czy Stanisławie Koniecpolskim (28 lat sprawowania hetmaństwa) mu- siały siłą rzeczy zawierać większą liczbę archiwaliów związanych z piastowaniem godności hetmana. Rodzaj sprawowanego hetmaństwa miał również istotne znaczenie dla wiel- kości i charakteru archiwum. Wynikało to z zasady podległości hetmana pol- nego hetmanowi wielkiemu. Hetman polny jako podwładny, ewentualnie zastępca hetmana wielkiego w razie jego nieobecności, czy to z powodu wakatu, czy wypadków losowych (choroba, wyjazd zagraniczny), miał o wiele mniejsze uprawnienia, w związku z tym liczba akt powstających w czasie jego urzędowa- nia powinna być mniejsza od dokumentacji tworzącej archiwum hetmana wiel-
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 73
kiego. Sytuacja była odmienna tylko wówczas, gdy hetman polny przez okres kilku-, czy nawet kilkunastoletni z powodu wakatu na urzędzie hetmana wiel- kiego praktycznie przejmował wszystkie jego obowiązki i prerogatywy. Jako przykład można podać osobę Stanisława Żółkiewskiego, który czekał na het- maństwo wielkie, mimo śmierci Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wiel- kiego koronnego, w 1605 r., do 1618 r. Podobnie było w przypadku Stanisła- wa Koniecpolskiego, który przez blisko 12 lat jako hetman polny samodzielnie sprawował władzę wojskową, a nominację na urząd hetmana wielkiego otrzy- mał dopiero w 1632 r., mimo że hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski nie żył już od 1620 r. Następny czynnik, mający wpływ na charakter archiwów hetmańskich, to znaczenie urzędu hetmana w okresie sprawowania go przez daną osobę. Chodzi mianowicie o jego uprawnienia i obowiązki, o jego prawne opisanie. Czym in- nym było bowiem hetmaństwo Jana Amora Tarnowskiego w pierwszej połowie XVI w. czy Adama Mikołaja Sieniawskiego na początku XVIII w., czymś in- nym zaś hetmaństwo Franciszka Ksawerego Branickiego w drugiej połowie tego stulecia. Jak wiadomo, kompetencje i obowiązki urzędu hetmańskiego kształ- towały się przez cały czas jego istnienia. Najpierw, do końca XVI w., hetmań- stwo było traktowane jako funkcja z ogólnie sformułowanymi uprawnieniami i nałożonymi na nie obowiązkami. Koniec XVI i początek XVII w. w historii hetmaństwa charakteryzuje się jego prawnym ukonstytuowaniem, określeniem bardziej szczegółowych kompetencji i powinności. Następny okres do 1717 r., czyli do postanowień Sejmu Niemego, to z jednej strony próby ukrócenia jego kompetencji, z drugiej zaś walka hetmanów i ich frakcji o utrzymanie, a nawet poszerzenie zakresu władzy. Apogeum wpływu hetmanów na całokształt życia społecznego i politycznego Rzeczypospolitej nastąpiło w latach wojny północ- nej, szczególnie w jej początkowym okresie. Ograniczenia kompetencji hetmań- skich postanowieniami z 1717 r. zdegradowały dosyć znacznie urząd hetmana, pozostawiając przy nim tylko część dawnych kompetencji. Powoływanie kole- gialnych ciał w epoce stanisławowskiej, w których hetmani sprawowali w zasa- dzie jedynie funkcje ich przewodniczących, odsunęły osoby piastujące ten urząd od nieograniczonego wpływu na wojsko. W tym jednak czasie nastąpiła meta- morfoza urzędu hetmańskiego – stał się on de facto urzędem politycznym. Taka sytuacja trwała do końca istnienia Rzeczypospolitej. Ten nieco przydługi, acz – jak się wydaje – potrzebny wywód może tłuma- czyć prostą zależność, w myśl której po hetmanie sprawującym urząd w okresie rozkwitu władzy hetmańskiej powinno pozostać dużo więcej akt niż po osobie piastującej ten sam urząd wówczas, gdy jego kompetencje były jeszcze niespre- cyzowane lub ograniczone.
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 75
torów hetmańskich. Ich meldunki, raporty czy listy były nadsyłane do hetma- nów w bardzo dużej liczbie. Tematyka w nich poruszana była różna, dotyczyły one m.in. spraw wojskowych. Omawiając archiwa poszczególnych hetmanów, należy uwzględnić również okres, w którym piastowali oni swój urząd. Można bowiem założyć, że akta związane ze sprawowaniem hetmaństwa z archiwum Stanisława Żółkiewskie- go, zajmującego w latach 1588–1618 stanowisko hetmana polnego, a w latach 1618–1620 hetmana wielkiego, były liczniejsze niż akta związane ze sprawowa- niem hetmaństwa polnego w latach 1633–1636 przez Marcina Kazanowskiego. Hetmani czasów wojen, napiętej sytuacji politycznej, gromadzili zapewne dużo więcej dokumentacji w archiwach niż ci, którzy piastowali urząd w okresach po- litycznej i militarnej stabilizacji. W końcu trzeba wziąć pod uwagę zmiany zachodzące w zasobie aktowym archiwów hetmańskich w związku ze swego rodzaju biurokatyzacją życia po- litycznego i społeczno-gospodarczego, obejmującą swoim zasięgiem również siły zbrojne. O ile dla XVI i XVII w. dokumentacja archiwalna gromadzona w archiwach hetmanów była dosyć jednorodna pod względem treści i formy, a dodatkowo niezbyt liczna, o tyle w XVIII w. nastąpił olbrzymi rozkwit zaso- bów tych archiwów. Ten proces jest szczególnie zauważalny od lat trzydziestych XVIII w., kiedy to w archiwach hetmańskich zaczęła pojawiać się masa różne- go rodzaju raportów, sprawozdań i jednolitych pod względem formy wykonania i zawartych treści tabel. Odrębnym zagadnieniem, związanym jednak mocno z charakterem ar- chiwów hetmańskich, jest problem ich postrzegania przez instytucje publicz- ne i osoby prywatne, współczesne czasom, w których te archiwa powstawały, a następnie stawały się fragmentami większych archiwów rodowych lub rodzin- nych. Innymi słowy, czy te akta były traktowane jako archiwalia o charakte- rze publicznym, czy też widziano w nich własność prywatną hetmanów. Moż- na wysunąć przynajmniej dwa argumenty na uzasadnienie tezy o publicznym charakterze archiwów hetmańskich: fakt ich narastania przy osobach sprawują- cych jeden z najbardziej prestiżowych urzędów w państwie oraz bardzo szeroki zakres władzy hetmańskiej. Jednak argumenty, przemawiające za prywatnością archiwów hetmańskich, były mocniejsze. Przede wszystkim archiwa pierwszych hetmanów z XVI w. były najprawdopodobniej bardzo niewielkie pod względem zasobu, na który składała się głównie korespondencja z królem, najwyższymi urzędnikami i dostojnikami w państwie oraz pozostałymi osobami związanymi z hetmanami zależnościami wojskowymi i prywatnymi. Obok korespondencji niezbyt licznie występowały różnego rodzaju zestawienia i inwentarze żołnierzy i sprzętu wojskowego. Jak już wcześniej wspomniano, dosyć późne ukształto-
76 Krzysztof Syta
wanie się urzędu hetmańskiego i precyzowanie jego kompetencji na podstawie zwyczajowej, a nie prawnej, rzutowało początkowo na uznawanie hetmaństwa przez społeczeństwo szlacheckie za doraźną funkcję. Wobec tego zapewne uwa- żano, że dokumentacja narastająca przy hetmanach nie ma zbyt dużego zna- czenia. W późniejszym zaś czasie prywatny charakter archiwów hetmańskich został usankcjonowany prawem zwyczajowym, które odgrywało w Rzeczypo- spolitej nie mniejszą rolę niż prawo stanowione.
Typologia dokumentacji
występującej w archiwach hetmańskich
W archiwach hetmanów koronnych zachowała się dokumentacja archi- walna różnorodna zarówno pod względem formalnym, kancelaryjnym, jak i merytorycznym. Nie dziwi to jednak, jeśli weźmie się pod uwagę wielo- kierunkowość kompetencji związanych z hetmaństwem. Długi okres kształ- towania się hetmaństw koronnych oraz zmiany w ich uprawnieniach zade- cydowały o tym, że nie można spodziewać się występowania w archiwum Jana Zamoyskiego takiej samej dokumentacji jak w archiwum Mikołaja Sie- niawskiego czy Jana Klemensa Branickiego. Różne były bowiem prerogaty- wy urzędu hetmańskiego w XVI w., a zupełnie inne w połowie XVIII w. Nie można także pominąć aspektu rozwoju administracji państwa, zasad komu- nikowania się, ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa szlacheckiego czy w końcu stanu biurokratyzacji życia społecznego. Pierwsze kryterium, za pomocą którego można podzielić dokumentację wy- stępującą w archiwach hetmańskich, to jej postać kancelaryjna. Tutaj zdecydo- wanie na pierwsze miejsce wysuwa się korespondencja, następnie zestawienia tabelaryczne, akta spraw, księgi, w końcu dokumenty. Jest rzeczą niemożliwą ustalenie procentowej wielkości poszczególnych rodzajów archiwaliów w archi- wach hetmańskich, gdyż była ona na pewno różna w zależności od okresu, w ja- kim sprawowano hetmaństwo. Wydaje się jednak, że zawsze dużą grupę stano- wiła korespondencja, a w XVIII w. zestawienia tabelaryczne. Inne kryterium, jakie można zastosować przy klasyfikacji hetmańskich ar- chiwaliów, to zasada przynależności kancelaryjnej. Według niej można wy- różnić archiwalia, które trafiły do archiwum z zewnątrz, a ich adresatem był hetman, ewentualnie osoby blisko z nim związane (chociażby pracownicy kan- celarii). Drugą grupę stanowią archiwalia wytworzone przez hetmana lub jego otoczenie. Należy tu rozróżnić te wytworzone na użytek własny hetmana oraz te skierowane do osób trzecich. W końcu do trzeciej grupy archiwaliów należy
78 Krzysztof Syta
służących na Podolu w latach 1577–1578^9 , regestr piechoty służącej w Wielkim Księstwie Litewskim w 1578 r.^10 , listę hajduków biorących udział w oblężeniu Połocka w 1579 r.^11 , regestr roty Janusza Horwatha dokonany pod Pskowem 30 sierpnia 1582 r.^12 , regestr roty strażnika koronnego Jana Zamoyskiego z 1 li- stopada 1600 r.^13 czy w końcu stan załogi stacjonującej w zamku derpskim z lat osiemdziesiątych XVI w.^14 Inną grupą zestawień stanu osobowego wojsk są spisy nowozaciężnych żoł- nierzy, np. „regestr przyjmowania żołnierzów na potrzebę wojenną do Moskwy” z 1581 r.^15 oraz lista puszkarzy zaciągniętych w Gdańsku w 1601 r. na wypra- wę inflancką^16. Do tej grupy dokumentacji można również zaliczyć archiwa- lia związane z zaopatrzeniem wojska w sprzęt, żywność oraz z jego wynagro- dzeniem. W archiwum Zamoyskiego znajdują się między innymi: zestawienie artylerii z okresu wojny inflanckiej^17 oraz zapotrzebowanie na wojsko i sprzęt wojenny do Inflant z 1601 r.^18 Należy przypuszczać, że większość tego rodzaju spisów służyła doraźnym celom, związanym głównie ze sprawami finansowania oddziałów zaciężnych^19. Wynika to chociażby z zestawień zawierających obok liczbowych wykazów żołnierzy także informacje na temat długości pełnienia przez nich służby^20. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w XVI w. hetmani nie mieli uprawnień finansowych. Z racji sprawowania naczelnego dowództwa byli jedynie zainteresowani systematycznym wypłacaniem należności wojsku. Nie- dopełnienie tej formalności automatycznie stwarzało możliwość osłabienia sił zbrojnych podległych hetmanom w związku z porzuceniem służby przez nie- opłaconych żołnierzy. Można uznać z całą pewnością, że w XVII w., mimo że z tego okresu nie zachowało się zbyt dużo archiwaliów proweniencji hetmańskiej, akta o cha- rakterze zestawień stanów osobowych formacji wojskowych i ich wyposa-
(^9) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Za-
moyskich 1155–1938 (dalej: AZ), sygn. 3112, k. 1–2. (^10) Tamże, k. 2–3. (^11) Tamże, k. 4. (^12) Tamże, k. 21–22. (^13) Tamże, sygn. 38, s. 38–39. (^14) Tamże, sygn. 3112, k. 39–42. (^15) Tamże, k. 17–18. (^16) Tamże, sygn. 38, s. 87. (^17) Tamże, sygn. 3112, k. 13–14. (^18) Tamże, k. 94–95. (^19) Szerzej to zagadnienie omawia M. Plewczyński, Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta , Warszawa 1985. (^20) AGAD, AZ, sygn. 3112, k. 81–82.
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 79
żenia w sprzęt nadal stanowiły poważny fragment zasobów archiwów het- mańskich. Hetmani, jako naczelni wodzowie, byli zainteresowani wielkością i składem osobowym podporządkowanych im wojsk. Dlatego też oczywiste jest to, że w ich ręce trafiał ten rodzaj dokumentacji archiwalnej. Pod wzglę- dem formalnym nie odbiegał on najprawdopodobniej od zestawień z XVI w. Porównując archiwalia tego typu w archiwum hetmańskim z końca tego stu- lecia (archiwum Jana Zamoyskiego) oraz archiwum hetmańskiego z początku XVIII w. (archiwa Mikołaja Hieronima Sieniawskiego i Stanisława Mateusza Rzewuskiego), można zaryzykować twierdzenie, że ewolucja zarówno w te- matyce, jak i formie zewnętrznej akt nie przybrała jakiegoś znaczącego roz- miaru. Oczywiście, pewne istotne zmiany są widoczne, choć mają one raczej charakter ilościowy niż jakościowy. To zjawisko wynikało ze stałości kom- petencji urzędu hetmańskiego, przynajmniej w sprawach administrowania wojskiem. Wzrost liczby wytwarzanej dokumentacji następował wraz z po- większeniem liczby oddziałów podległych hetmanom w związku z licznymi działaniami wojennymi prowadzonymi w XVII i na początku XVIII w. Za- chowane w archiwach i bibliotekach akta o charakterze wojskowym najczę- ściej mają właśnie postać regestrów i rolli. Jako przykład może tu posłużyć materiał archiwalny z drugiej połowy XVII w., związany z kompanią husar- ską najpierw wojewody kijowskiego, później królewicza Jakuba Sobieskiego, w końcu samego Jana III Sobieskiego^21. Składają się nań między innymi: spe- cyfikacja szwadronów prawego i lewego skrzydła, komput wojsk polskiego i cudzoziemskiego autoramentu ustanowiony na sejmie w 1673 r., kwartal- ne, imienne zestawienia kompanii husarskiej, wyszczególniające towarzyszy w niej służących wraz z liczbą koni. Podobne archiwalia występują również w archiwum pozostałym po pułkowniku Marcjanie Ściborze Chełmskim, oboźnym wielkim koronnym z drugiej połowy XVII w. Jest to między inny- mi księga w formie dutki, zawierająca rolle regimentu dragońskiego, którego Chełmski był dowódcą 22. W końcu przykład najbliższy archiwum hetmań- skiemu, mianowicie rolle regimentu pieszego hetmana polnego koronnego Je- rzego Lubomirskiego^23.
(^21) Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: Ossol.), sygn. 11 906/III, s. 1–5, 9–12, 13–14. (^22) Tamże, sygn. 1180/III, m.in. papiery wojskowe Marcjana Ścibora Chełmskiego, pułkownika i oboźnego wielkiego koronnego. (^23) AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa [1347] 1427–1945 (dalej: AR), Dział VII, sygn. 224, Rolle regimentu pieszego Jerzego Lubomirskiego, a później Michała Kazimierza Radziwiłła.
Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia… 81
publiczne, rachunki i korespondencje regimentowe, na których bardzo wiele należy, powinny być przekopiowane, z oryginałami przez kilku oficerów z regimentu, skon- frontowane, podpisane i zapieczętowane na pewnym miejscu dysponowane, od zgu- by zachowane były. Jeśli chodzi o tabele, rejestry miesięczne i extrakty do nich nale- żące, każdy regiment tabelę miesięczną, modeluszem niżej podanym z rotą przysięgi na ostatku dołożoną, przez wszystkich sztabsoficerów z regimentu podpisaną, wespół z extraktami ubytku i przybytku ludzi, królowi, hetmanowi, szefowi wojska cudzo- ziemskiego zaciągu oraz inspektorowi wojskowemu ultimis każdego miesiąca, punk- tualnie odesłać powinien nie tylko dla informacji wiele jest żołnierzy znajdujących się w gotowości do służby, ale też i na pokazanie pieczołowitości około konserwacji każ- dego w ogólności i w szczególności 27.
W archiwach hetmańskich opócz dotychczasowych, prostych pod względem formy i zawartości zestawień pojawiły się więc znormalizowane raporty. W póź- niejszym czasie kwestię obowiązkowego ich składania hetmanom normowały nawet ustawy sejmowe, chociażby z 1765 r. „Dozwolenie Prerogatyw Hetma- nom teraźniejszym oboyga narodów”^28 , ustawa z 1768 r. „Kommisye Woysko- we oboyga narodów”^29 czy ustawy z 1775 r.: „Powinności generał-lieutnanta”^30 , „Powinności generała-majora”^31 oraz „Powinności Generała Artylerii”^32. Utworzenie urzędu generalnego inspektora armii w 1717 r. miało również istotny wpływ na wzrost dokumentacji narastającej w archiwach hetmańskich. Wiązało się to z główną funkcją inspektorów, którą była lustracja, przynajmniej raz w roku, wszystkich jednostek cudzoziemskiego autoramentu. Przez owe inspekcje, w czasie których generał inspektor kontrolował między innymi do- kumentację lustrowanych jednostek, wymuszał na ich dowódcach obowiązek regularnego składania pisemnych sprawozdań u zwierzchników, w tym rów- nież hetmanów. Ponadto sam generalny inspektor był zobowiązany do przed- stawiania po takiej lustracji dokładnego raportu hetmanowi, w którym zawie- rał propozycje usunięcia ewentualnych niedociągnięć. Jak się wydaje, do zadań inspektorów generalnych należało też opracowywanie schematów raportów i sprawozdań składanych przez dowódców poszczególnych oddziałów. Między innymi w jednym z listów adresowanych do hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego wojewoda rawski i zarazem generalny inspektor wojsk
(^27) Archiwum Państwowe w Krakowie (dalej: AP w Krakowie), Archiwum Sangusz- ków 1284–1945 [2000]: Archiwum Podhoreckie II (dalej: APd II), sygn. 263. (^28) VL, t. 7, s. 205. (^29) Tamże, s. 315. (^30) VL, t. 8, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 102–103. (^31) Tamże, s. 103–104. (^32) Tamże, s. 102.
82 Krzysztof Syta
koronnych Kazimierz Granowski powiadamiał hetmana, że opracował nowy schemat raportów miesięcznych 33. Branicki przykładał dużą wagę do dobrej współpracy z generalnym inspektorem. Świadczy o tym „Regulamen Generalny Regimentu Pieszego Najjaśniejszej Królowej Jej mci”, przygotowany najprawdo- podobniej w kancelarii hetmańskiej Jana Klemensa Branickiego. Otóż w punk- cie poświęconym lustracji regimentów wspomniano, że komendanci i oficerowie dopuszczali się nadużyć i oszustw, najczęściej polegających na zawyżaniu stanu liczbowego oddziałów. Aby temu zapobiec:
więc z tych i innych przyczyn Monatstabelle z przychodem i odchodem effecti- ve z monatslisty, specyfikacje urlopowanych, extrakty wszelkich ordynansów według schemmatów, które do Regimentu wydane będą co miesiąc Generał Inspektorowi Re- gimenta odsyłać mają, aby przy lustracji mógł konfrontować i inwestygować, jeże- li Raporty mnie odsyłane były rzetelne i jeżeli tak się effective Regiment znajdował, jak którego miesiąca z raportem był mi podany, wszelkie ordynanse i dyspozycje moje Hetmańskie do Regimentu przysłane, jeżeli instantaneam dla siebie miały executio- nem, i Szeff lub kommendant Regimentu w approbowaniu krixrechtów, w dawaniu officerskich Patentów więcej sobie nie pozwolił nad to, co mu z władzy i dyspozycji mojej hetmańskiej in scripto jest akorodowano^34.
Bardzo ciekawym dokumentem dotyczącym składania różnego rodzaju ra- portów przez wojskowych było pismo hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, datowane w Warszawie 23 kwietnia 1775 r.^35 , a więc wystawione w okresie konfliktu Branickiego z Komisją Wojskową, dotyczące-
(^33) AGAD, Archiwum Roskie 1372–1911 (dalej: ARo), Korespondencja, pudło 7/29, s. 86. (^34) Tamże, Militaria, pudło 6, Regiment pieszy królowej, plik 1, s. 36. W owym re- gulaminie znajduje się także rozdział „O Xięgach Regimentowych i Kompanicznych”, w którym są wymienione wszystkie akta, jakie miał prowadzić każdy regiment i kom- pania. Były to księgi: rachunków, płac, generalnego przychodu pieniędzy, wielkiego i małego moderunku, broni, lederwerku, namiotów i innych rekwizytów. Dodatkowo oddziały były zobowiązane do prowadzenia tzw. żurnala rozkazów (befelów), sztam-, le nunx- i vacansbuchów, książeczki obrachunkowej kapitana z podoficerami i żołnierza- mi. Ponadto zawarto w nim również zestawienie raportów, jakie miały być wysyłane do hetmana: „miesięczne Tabelle z przychodem i odchodem effective sztaabs i oberoffice- rów, Monats Revisions, Conduit Listy, Tabelle Kadetów, Inwalidów, specyfikacje urlo- powanych, ekstrakty ordynansów”, do których schematy za zgodą hetmana przygotował Generalny Inspektor. Natomiast archiwum regimentowe powinno być zabezpieczone w formie sumariusza sporządzonego na podstawie akt, zob. tamże, s. 40. (^35) AP w Krakowie, Archiwum Sanguszków 1284–1945 [2000]: Archiwum Podho-
reckie hr. Andrzeja Potockiego (dalej: APhAP), sygn. IX 3/48.
