Pobierz Art. 45 – Prawo do sądu i więcej Streszczenia w PDF z Postępowanie karne tylko na Docsity!
Art. 45 – Prawo do sądu
_1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
- Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie._
Każdy może zwrócić się do sądu, gdy poszukuje sprawiedliwości lub gdy odczuwa potrzebę ustalenia swojego statusu prawnego. Prawo do sądu oznacza, że o statusie jednostki decyduje ostatecznie sąd – i nikt inny. Prawo do sądu jest również gwarancją praw i wolności jednostki, pod warunkiem, że sąd jest niezawisły i niezależny. Z takiego ukształtowania artykułu 45 wynika także zasada dostępności do sądów. Powinno być to względnie łatwe (także w sprawach rozpoznawanych przez wyższe instancje), a wszelkie ograniczenia w tym zakresie muszą być zgodne z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prawo do niezawisłego i niezależnego sądu wynika także z dalszych szczegółowych rozwiązań konstytucyjnych (art. 173, 178 oraz 186 Konstytucji). Sąd nie może sprzyjać żadnej ze stron procesowych, musi być bezstronny, także – a może szczególnie – w sprawach, w których jednostka procesuje się z państwem. Tak rozumiana bezstronność sędziów jest elementem ich niezależności i niezawisłości. Artykuł 45 charakteryzuje również sposób działania sądów – sprawy powinny być rozpatrywane sprawiedliwie, jawnie i bez nieuzasadnionej zwłoki.
Jakie reformy wymiaru sprawiedliwości są zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich
c) Wysokość stawek wynagrodzenia adwokata w sprawach z zakresu prawa pracy
- Art. 45 – Prawo do sądu
- konieczne?
- Wzrost liczby spraw napływających do sądów ................................................................................
- Biegli sądowi ................................................................................................................................
- Lekarze sądowi .............................................................................................................................
- Przesyłki sądowe ..........................................................................................................................
- Uprzywilejowanie wierzytelności bankowych .................................................................................
- Prawa osób zatrudnionych w wymiarze sprawiedliwości .................................................................
- Problem dostępu osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości ................................
- Bezpłatna pomoc prawna, rola adwokatów i radców prawnych, koszty postępowań ........................
- a) Nieodpłatna pomoc prawna ............................................................................................
- b) Minimalne stawki za czynności adwokackie i za czynności radców prawnych
- bezskuteczne, przywrócenia do pracy lub ustalenia sposobu ustania stosunku pracy dotyczących nawiązania umowy o pracę, uznania wypowiedzenia umowy o pracę za
- lekarzy d) Zwrot kosztów ustanowienia jednego obrońcy z wyboru w postępowaniu dyscyplinarnym
- postępowania e) Zasady ponoszenia kosztów postępowania w sprawach o wykroczenia w razie umorzenia
- przez profesjonalnego pełnomocnika f) Dopuszczalność środka odwoławczego w postępowaniu cywilnym, błędnie nazwanego
- dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym g) Określenie stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu
- Konsekwencje zmian w sądownictwie wprowadzonych w 2017 r.
- Nowelizacja Prawa o ustroju sądów powszechnych.......................................................................
- a) Wpływ Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego na sądy
- b) Możliwość nacisku Ministra Sprawiedliwo ści-Prokuratora Generalnego na sędziów
- Prokuratora Generalnego c) Orzekanie po uzyskaniu wieku emerytalnego za zgodą Ministra Sprawiedliwości-
- Nowelizacja ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa
- a) Wybór większości składu KRS przez polityków
- b) Reprezentacja przedstawicieli różnych sądów w KRS
- c) Przerwanie kadencji członków KRS
- Ustawa o Sądzie Najwyższym
- a) Przerwanie kadencji sędziów SN
- b) Przerwanie kadencji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
- c) Wymóg posiadania wyłącznie obywatelstwa polskiego
- d) Skarga nadzwyczajna
- e) Nadzwyczajny Rzecznik Dyscyplinarny
- f) Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych
- Opinie organów międzynarodowych na temat zmian prawnych
- a) Opinie OBWE
- b) Opinia Komisji Weneckiej
- Status prokuratury
- Wniosek do TK w sprawie statusu prokuratury
- Opinia Komisji Weneckiej na temat statusu prokuratury
- Status pokrzywdzonych oraz ofiar przestępstw
- Ochrona praw pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
- a) Pomoc dla pokrzywdzonego i świadka
- b) Pomoc dla ofiar w rozumieniu i byciu rozumianym
- c) Pomoc dla ofiar, które nie znają języka, którym posługują się przedstawiciele organu
- w którym dokonano przestępstwa d) Prawo ofiary do złożenia zawiadomienia przedstawicielom jej państwa, a nie państwa,
- e) Unikanie kontaktu ofiar i sprawców
- f) Prawo do przesłuchania przez te same osoby
- g) Prawo do wystąpienia o wyłączenie jawności rozprawy
- h) Unikanie wielokrotnych przesłuchań dzieci
- Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich
- oskarżonym jest jedno z rodziców Ustanowienie kuratora dla małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w którym
Jakie reformy wymiaru sprawiedliwości są zdaniem
Rzecznika Praw Obywatelskich konieczne?^1
Rzecznik Praw Obywatelskich powtarzał w 2017 r., że reforma wymiaru sprawiedliwości jest niezbędna zarówno dla obywateli, jak i dla środowiska sędziowskiego. Wskazywał też na konkretne problemy wymagające rozwiązania. Kiedy latem 2017 r. Prezydent – po zawetowaniu dwóch z trzech ustaw dotyczących wymiaru sprawiedliwości – podjął prace nad swoją propozycją zmian, RPO w wystąpieniu do Sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta zwrócił uwagę na problemy w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, które wynikają z treści skarg indywidualnych, wpływających do Biura RPO^2.
Wzrost liczby spraw napływających do sądów
W ocenie Rzecznika prawodawca powinien znaleźć odpowiednie rozwiązania, które dużą część spraw rozpoznawanych w chwili obecnej przez sądy, bez uszczerbku dla ochrony praw jednostki, przekażą do rozstrzygnięć w trybie procedur pozasądowych. Niezależnie od tego Rzecznik wskazał na propozycję legislacyjne służące lepszemu zagwarantowaniu obywatelom konstytucyjnego prawa do sądu, w tym m.in. na potrzebę wprowadzenia pouczeń o możliwości złożenia wniosku o umorzenie, odroczenie lub rozłożenie na raty opłaty kancelaryjnej od wniosku o wydanie odpisu wyroku z uzasadnieniem oraz wprowadzenia obligatoryjnego ustanawiania pełnomocnika dla osoby, względem której prowadzone jest postępowanie o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym bez jej zgody. Rzecznik wymienił szereg zagadnień, które usprawniłyby funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości. Są to m.in.: zmniejszenie zakresu spraw, które mają rozstrzygać sądy (kognicji sądów) przy zachowaniu standardów wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji, wsparcie sędziów poprzez zwiększenie liczby asystentów, przyznanie komornikom prawa do polubownego dochodzenia należności, dopuszczenie zeznań świadków w sprawach cywilnych na piśmie lub przed urzędnikiem oraz wprowadzenie specjalizacji sędziów. wykorzystanie alternatywnych sposobów rozwiązywania sporów (np. mediacje)
(^1) VII.510.45. (^2) VII.510.45.2017 z 11 września 2017 r.
wzmocnienie udziału czynnika społecznego (ławników) w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości lepsza komunikacja między sądem, a uczestnikami postępowania,
Biegli sądowi
Jednym z większych wyzwań dla polskiego wymiaru sprawiedliwości jest pilne wprowadzenie kompleksowej ustawy dotyczącej biegłych sądowych. Dziś prawo nie reguluje jasno, w jaki sposób są oni powoływani, czy posiadają odpowiednie kwalifikacje oraz jak mają oni pracować – w efekcie obywatele, których sprawy są rozstrzygane przez sądy często w oparciu o opinie biegłych są krzywdzeni przewlekłością postępowań i błędami biegłych, a skarb państwa wypłaca za to ogromne odszkodowania. RPO występuje w tej sprawie od dłuższego czasu. Z ostatniej odpowiedzi, którą uzyskał w 2016 r. wynikało, że termin realizacji projektu ustawy nie został jeszcze ustalony, ponieważ Instytut Wymiaru Sprawiedliwości opracowuje dopiero wyniki badań funkcjonowania biegłych w postępowaniu cywilnym^3. RPO ponowił ten postulat w 2017 r. w wystąpieniu do Prezydenta.
Sprawa pana Y. 10 miesięcy czekania na opinię biegłego
lekarza w sprawie o rentę^4
Pan Y. był stroną przedłużającego się postępowania w sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Pozostawał bez środków do życia. Sąd dopuścił dowód z opinii biegłych lekarzy (specjalisty chorób wewnętrznych, neurologa oraz reumatologa), ale zastrzegł, iż termin oczekiwania na badanie wynosi około 10 miesięcy. Biegli w końcu przeprowadzili badania, ale nie wydawali opinii. W odpowiedzi na wystąpienie Pełnomocnika Terenowego RPO w Gdańsku, Prezes Sądu wyjaśnił, że terminy opinii są odległe, bo biegłych lekarzy jest za mało. Ci, którzy są, mają tyle spraw, że na załatwienie jednej trzeba czekać ponad 10 miesięcy. Żeby to zmienić, w ocenie Prezesa Sądu, należałoby zmienić obowiązujące regulacje prawne tak, by wykonywanie czynności biegłego lekarza sądowego przez wysokiej klasy specjalistów było dla nich atrakcyjne finansowo.
(^3) VII.510.20.2015, pismo z dnia 8 sierpnia 2016 r. (^4) BPG.514.6.
☞ Omówienie tego problemu– przy art. 76 Konstytucji (Ochrona praw
konsumentów)
Prawa osób zatrudnionych w wymiarze sprawiedliwości
Poprawy wymaga sytuacja sędziów odwoływanych przez Ministra Sprawiedliwości do innego sądu a także zasady dostępu do stanowisk poprzedzających dojście do zawodu sędziego. Zmiany wymagają regulacje dotyczące umożliwienia wniesienia środka zaskarżenia od decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie odwołania sędziego z delegacji do innego sądu oraz określenia przesłanek, jakimi powinien kierować się Minister Sprawiedliwości odwołując sędziego z delegacji. Trzeba też zapewnić równy dostęp do stanowisk w wymiarze sprawiedliwości poprzedzających dojście do zawodu sędziego, tj. referendarza sądowego, asystenta sędziego, a obecnie asesora sądowego^6 Wskazywane przez RPO problemy dotyczące wymiaru sprawiedliwości^7 nie zostały w 2017 r. rozwiązane.
Problem dostępu osób z niepełnosprawnościami do
wymiaru sprawiedliwości^8
Rzecznik zwrócił także uwagę na problemy związane z dostępem osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości. Do postulatów z tego obszaru należą m.in.: konieczność zniesienia instytucji ubezwłasnowolnienia i zastąpienia jej modelem wspieranego podejmowania decyzji, konieczność popularyzowania stosowania przesłuchań na odległość oraz przeprowadzania dowodu na odległość z wykorzystaniem urządzeń technicznych rozważenie ewentualnych zmian o charakterze legislacyjnym w zakresie przepisów ograniczających możliwość składania zeznań w charakterze świadka przez osoby z niepełnosprawnościami,
(^6) VII.603.3. (^7) VII.510.45.2017 z 11 września 2017 r. (^8) XI.411.1.
potrzeba cyklicznych szkoleń dla wszystkich osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości w zakresie specyfiki różnych rodzajów niepełnosprawności, a także szczególnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Nierozwiązanym problemem pozostaje dostęp osób niewidomych i słabowidzących do Wyszukiwarki Krajowego Rejestru Sądowego^9. Uzyskanie informacji z bazy jest bowiem uzależnione od przepisania kodu z obrazka – formularz zabezpieczono mechanizmem CAPTCHA w taki sposób, że nie może być odczytany przez czytniki ekranu. Ministerstwo Sprawiedliwości uznało, że termin określony w §19 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności^10 nie dotyczy serwisów istniejących wcześniej i niepoddanych modernizacji po wydaniu ww. aktu. Rzecznik nie zgodził się z takim stanowiskiem^11 , a po jego interwencji Ministra Sprawiedliwości upomniał Minister Cyfryzacji^12.
Raport „Dostępność wymiaru sprawiedliwości dla osób
z niepełnosprawnościami”
Informacje o problemach i ograniczeniach, z którymi spotykają się osoby z niepełnosprawnościami w wymiarze sprawiedliwości znalazły potwierdzenie w wynikach badań społecznych, zrealizowanych na zlecenie Rzecznika i zawartych w raporcie „Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości – analiza i zalecenia”^13. Do urzeczywistnienia prawa osób z niepełnosprawnościami do sądu na zasadzie równości z innymi niezbędne są także zmiany w zakresie dostępu do informacji i komunikacji z organami wymiaru sprawiedliwości. Przede wszystkim konieczne jest kontynuowanie działań na rzecz cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości, tak aby możliwie duża część dokumentacji w postępowaniu była dostępna w wersji elektronicznej. Aktualny pozostaje także problem dostępności pomocy tłumaczy języka migowego w trakcie postępowania sądowego oraz w kontaktach z pracownikami sądu, prokuratury lub profesjonalnym pełnomocnikiem. Ograniczenia w zakresie dostępu osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości łączą się także z niedostępnością architektoniczną budynków sądów
(^9) XI.815.34. (^10) Rozporządzenie Rady Ministrów z 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych (Dz.U. 11 z 2016 r. poz. 113, ze zm.) 12 XI.815.34.2016 z 12 kwietnia 2017 r. 13 Pismo z 29 czerwca 2017 r. Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości – analiza i zalecenia
sądowoadministracyjnym. Tymczasem właściwe sformułowanie takiego pisma oraz zawarcie w nim odpowiedniej treści wydaje się być najtrudniejszym zadaniem z punktu widzenia osoby bez wykształcenia prawniczego. Nieodpłatnej pomocy prawnej udziela się tylko osobiście^17 , przez co nie mogą z niej skorzystać np. osoby z niepełnosprawnościami czy mieszkające daleko od punktów pomocy prawnej. Kolejna kwestia dotyczy miejsca, gdzie świadczona jest pomoc prawna – większość punktów działa w starostwach, urzędach gminy lub siedzibach miejskich ośrodków pomocy społecznej. Osoby będące w konflikcie z urzędem i szukające w związku z tym porady prawnej, mogą obawiać się przyjść tam po pomoc. Warto też, zdaniem Rzecznika, ponownie rozważyć włączenie do systemu studenckich poradni prawnych, a także poradnictwa obywatelskiego rozumianego jako metoda wspierania osób w poszukiwaniu rozwiązań ich problemów poprzez udzielanie porad i informacji o prawach i obowiązkach obywatela oraz pomoc w wyborze optymalnego rozwiązania w oparciu o analizę sytuacji, przedstawienie różnorodnych ścieżek postępowania i zobaczenie ich konsekwencji. Warto również przeanalizować wprowadzenie tzw. instytucji pierwszego kontaktu – kiedy pierwsze spotkanie odbywa się z osobą (niekoniecznie prawnikiem), która wstępnie rozpoznałaby problem, a następnie wskazywałaby jakie kroki podjąć i do kogo się udać w pierwszej kolejności. Wypracowanie spójnego i sprawnego systemu informacji prawnej i obywatelskiej jest przedsięwzięciem, które wymaga długoletniego planowania, praktyki, a przede wszystkim szeroko zakrojonej akcji informacyjnej. Rzecznik poprosił^18 Prezydenta RP o wskazanie kierunków i zakresu zmian w ustawie, planowanych w ramach zapowiadanych prac legislacyjnych. Co prawda Prezydent nie udzielił odpowiedzi, jednakże w prezydenckim projekcie zmian do ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej uwzględniono większość zgłaszanych postulatów. Projekt ten został już wniesiony do Sejmu^19.
(^17) Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu udzielania i dokumentowania
18 nieodpłatnej pomocy prawnej^ z 15 grudnia 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 2186, ze zm.) 19 IV.510.9.2014 z 6 lipca 2017 r. Druk sejmowy nr 1868
b) Minimalne stawki za czynności adwokackie i za czynności
radców prawnych^20
Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek^21 Rzecznika dotyczący przekroczenia upoważnienia ustawowego przy uregulowaniu w rozporządzeniach kwestii wysokości stawek za czynności radców prawnych i adwokatów w postępowaniu cywilnym. Działając na podstawie wskazanych w ustawie upoważnień, Minister Sprawiedliwości miał określić w rozporządzeniach stawki minimalne za czynności adwokackie i czynności radców prawnych. Zobowiązany był wziąć pod uwagę rodzaj i zawiłość sprawy oraz wymagany nakład pracy. W ocenie Rzecznika, akty wykonawcze wydane przez Ministra Sprawiedliwości nie realizowały tych wytycznych. Wyrokiem z 19 grudnia 2017 r.^22 Trybunał Konstytucyjny uznał zaskarżone regulacje za zgodne z Konstytucją.
c) Wysokość stawek wynagrodzenia adwokata w sprawach
z zakresu prawa pracy dotyczących nawiązania umowy
o pracę, uznania wypowiedzenia umowy o pracę za
bezskuteczne, przywrócenia do pracy lub ustalenia
sposobu ustania stosunku pracy^23
Sprawa ta dotyczy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie, które przewidywało że stawka minimalna w sprawach z zakresu prawa pracy dotyczących umowy o pracę wynosi 60 złotych. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał pytanie prawne jednego z sądów powszechnych w sprawie, w której również Rzecznik zgłosił^24 stanowisko. W ocenie Rzecznika określenie stawki opłaty na tak niskim poziomie godzi w konstytucyjne prawo do sądu. Trybunał Konstytucyjny tej oceny nie podzielił i 21 czerwca 2017 r. uznał^25 zakwestionowane uregulowania za zgodne z Konstytucją.
(^20) IV.5150.4. (^21) Informacja RPO za 2014 r., str. (^22) Sygn. akt U 1/ (^23) IV.510.200. (^24) Informacja RPO za 2015 r., str. 49 (^25) Sygn. akt SK 35/
Minister Sprawiedliwości podtrzymał^33 stanowisko o konieczności niezwłocznej nowelizacji Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia w zakresie wskazanym przez Rzecznika.
f) Dopuszczalność środka odwoławczego w postępowaniu
cywilnym, błędnie nazwanego przez profesjonalnego
pełnomocnika^34
Mylne oznaczenie pisma procesowego (nazwanego zażaleniem zamiast apelacją) nie powinno być przeszkodą do rozpoznania apelacji, nawet gdy jej autorem jest adwokat lub radca prawny. Sąd Najwyższy podjął^35 uchwałę zbieżną ze stanowiskiem Rzecznika^36. Postępowanie przed SN dotyczyło zagadnienia prawnego w kwestii możliwości samodzielnego zakwalifikowania przez sąd środka odwoławczego, błędnie nazwanego przez profesjonalnego pełnomocnika. Rzecznik przedstawił pogląd, iż wniesiony przez profesjonalnego pełnomocnika środe k odwoławczy od postanowienia rozstrzygającego sprawę co do istoty, podlegającego zaskarżeniu apelacją, a zatytułowany „zażalenie” i określony jako zażalenie zarówno w petitum, jak i w uzasadnieniu środka odwoławczego, należy traktować zgodnie z jego rzeczywistą treścią.
g) Określenie stawek wynagrodzenia biegłych, taryf
zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania
wydatków niezbędnych dla wydania opinii
w postępowaniu karnym^37
W 2017 r. nie została jeszcze rozpoznana przez Trybunał Konstytucyjny sprawa, w której Rzecznik zgłosił^38 udział. To skarga konstytucyjna dotycząca określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym. Nieproporcjonalnie niska wartość stawek za czynności biegłych może prowadzić do nieuzasadnionego pokrzywdzenia biegłych względem ich kolegów, którzy do pełnienia takich
(^33) Pismo z 11 kwietnia 2017 r. (^34) IV.511.54. (^35) Uchwała z 24 maja 2017 r., sygn. akt III CZP 2/ (^36) IV.7210.6.2017 z 28 marca 2017 r. (^37) II.801.1. (^38) II.801.1.2017 z 10 kwietnia 2017 r., sygn. akt SK 4/17.
zadań przez organy wymiaru sprawiedliwości nie są powoływani i mogą w tym czasie wykonywać działalność zarobkową na zasadach rynkowych. Rzecznik zwrócił także uwagę na fakt, że rozporządzenie w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym^39 przewiduje możliwość podwyższenia stawki o 50% w razie złożonego charakteru problemu będącego przedmiotem opinii, jeżeli biegły ma dyplom ukończenia studiów wyższych lub dyplom mistrzowski oraz pełni funkcję biegłego sądowego nie krócej niż jedną kadencję lub funkcję rzeczoznawcy przez okres co najmniej pięciu lat, ale żeby podwyższenie stawki było możliwe, wszystkie te przesłanki muszą zostać spełnione łącznie. W ocenie Rzecznika stali biegli sądowi oraz biegli ad hoc znajdują się w analogicznej sytuacji z punktu widzenia ich obowiązków w postępowaniu karnym, lecz ich prawo do uzyskania wynagrodzenia ukształtowane zostało inaczej. Ponadto, rozporządzenie pomija w wytycznych nakład pracy, kwalifikacje biegłego oraz poziom wynagrodzeń uzyskiwanych w danym zawodzie. Wprowadzenie przesłanki kadencji w charakterze biegłego sądowego należy więc ocenić negatywnie z punktu widzenia zasady równości określonej w Konstytucji.
(^39) Rozporządzenie z 24 kwietnia 2013 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 508, ze zm.)
b) Możliwość nacisku Ministra Sprawiedliwości-
Prokuratora Generalnego na sędziów
Ustawa wprowadziła nowe sposoby wywierania nacisków na sędziów. Instrument w postaci możliwości przeniesienia sędziego do innego wydziału bez jego zgody może być odbierany jako rodzaj ukrytej kary dyscyplinarnej wobec „niepokornych” (będą w ten sposób zobowiązani do rozpatrywania spraw, w których się nie specjalizują). Negatywnie należy także ocenić dodatkowy środek nacisku na sędziów, polegający na możliwości obniżenia dodatku funkcyjnego (to składnik wynagrodzenia, a nie uznaniowa premia za wyniki). Zmienione również zostały przesłanki uprawniające do powołania na stanowisko sędziego sądu apelacyjnego. „Szybka ścieżka awansowa” z sądu rejonowego do apelacyjnego stanowi zagrożenie dla obywateli, bo sędziowie sądów niższych instancji są mniej doświadczeni a więc mniej profesjonalni w orzekaniu o sprawach o dużym ciężarze gatunkowym, jakie trafiają do sądów apelacyjnych Rzecznik zakwestionował również zasadność wprowadzenia delegacji sędziego do Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Kancelarii Prezydenta RP. Może wiązać się to z tym, iż w sądach będzie jeszcze mniej sędziów orzekających. Grozi to dalszym wydłużeniem terminów rozpatrywania spraw i przewlekłością postępowań sądowych.
c) Orzekanie po uzyskaniu wieku emerytalnego za zgodą
Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego
Wątpliwości Rzecznika wzbudziło także to, że ustawa dała w 2017 r. Ministrowi Sprawiedliwości możliwość decydowania o tym, czy sędzia, który osiągnął wiek emerytalny, może kontynuować pracę na stanowisku sędziego. Kryteria, którymi kierować się ma Minister Sprawiedliwości, są określone lakonicznie. Są to: racjonalne wykorzystanie kadr sądownictwa powszechnego oraz potrzeby wynikające z obciążenia zadaniami poszczególnych sądów. Ustawodawca nie przewidział przy tym, by Minister Sprawiedliwości miał uzasadnić decyzję o niewyrażeniu zgody na kontynuację zatrudnienia przez sędziego po osiągnięciu wieku przejścia w stan spoczynku. W ten sposób organ władzy wykonawczej uzyskał niekontrolowaną możliwość decydowania o tym, kto będzie wykonywał władzę sądowniczą. Zmiana budzi wątpliwości z punktu widzenia art. 180 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym sędziowie są nieusuwalni. Tak daleko posunięta ingerencja władzy wykonawczej w możliwość kontynuowania zatrudnienia po osiągnięciu wieku stanu spoczynku może naruszać zasadę trójpodziału władzy
określoną w Konstytucji, konstytucyjną zasadę odrębności i niezależności sądów od innych władz oraz może podważać zasadę niezawisłości sędziowskiej. Już w 2018 r. przepis ten został zmieniony^42 tak, że o tym, czy sędzia może pełnić funkcję po osiągnięciu wieku emerytalnego, decydować ma nowa Krajowa Rada Sądownictwa (w której większość wskazali politycy), ale nie sam Minister Sprawiedliwości.
☞ Problem wieku emerytalnego sędziów-kobiet opisany jest przy art. 33
Konstytucji (Równe traktowanie kobiet i mężczyzn)
Nowelizacja ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa^43
W 2017 r. zmieniona została także ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa^44 w sposób wzbudzający poważne wątpliwości z punktu widzenia ochrony wolności i praw obywatelskich, w szczególności w kontekście zapewnienia każdemu prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Krajowa Rada Sadownictwa jest konstytucyjnym organem stojącym na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Rozpatruje i ocenia kandydatury do pełnienia urzędu sędziowskiego i asesorskiego oraz przedstawia Prezydentowi wnioski o powołanie sędziów. Pierwsza wersja ustawy, przyjęta 12 lipca 2017 r., została przez Prezydenta zawetowana 31 lipca 2017 r. Następnie, w dniu 26 września 2017 r. Prezydent przekazał do Sejmu RP^45 własny projekt i ten ostatecznie został przyjęty (wobec zakresu poprawek wprowadzonych w parlamencie Rzecznik zwrócił się^46 do Prezydenta o wycofanie projektu, ale ten na to nie zareagował^47 ). Ustawa został przyjęta i 20 grudnia 2017 r. podpisana przez Prezydenta^48.
a) Wybór większości składu KRS przez polityków
Ustawa odebrała władzy sądowniczej uprawnienia do wyboru sędziów pełniących funkcję członków KRS i przekazała to uprawnienie władzy ustawodawczej (początkowo Sejm miał wybierać członków KRS zwykłą większością, w kolejnym projekcie – większością 3/5). Oznacza (^42) Ustawa z 12 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy 43 o^ Krajowej Radzie Sądownictwa oraz ustawy^ o^ Sądzie Najwyższym,^ Dz.U. 2018 r. poz. 848 44 VII.510.2. 45 VII.510.2.2017 z 11 grudnia 2017 r.^ i 19 grudnia 2017 r., Dz.U. 2018 r. poz. 3 46 VII.510.2.2017 z^ 31 października 2017 r. 47 VII.510.2.2017 z 30 listopada 2017 r., VII.510.35. 48 VII.510.2.2017 z 5 grudnia 2017 r. Druk senacki nr 686
Ustawa o Sądzie Najwyższym^50
W 2017 r. zmieniona została także ustawa o Sądzie Najwyższym. W toku prac nad pierwszym^51 , zawetowanym przez Prezydenta projektem, jak i nad propozycją samego Prezydenta, Rzecznik przedstawiał uwagi mając na względzie to, że zmiany dotyczą bezpośrednio sfery konstytucyjnych gwarancji dostępu obywateli do sądu.
a) Przerwanie kadencji sędziów SN
Ustawa przerywa kadencje czynnych sędziów Sądu Najwyższego. W zawetowanej ustawie dotyczyło to wszystkich sędziów, w projekcie uchwalonym i podpisanym przez Prezydenta – tych, którzy przekroczyli obniżony przez ustawodawcę wiek przejścia w stan spoczynku (z 70 do 65 lat). Po osiągnięciu tego wieku sędzia Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego może w dalszym ciągu zajmować swoje stanowisko wyłącznie za zgodą Prezydenta (w zawetowanej ustawie mowa była o decyzji Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego). Rzecznik podkreślał w debacie nad projektami, że obniżanie wieku przejścia w stan spoczynku jest możliwe, ale tylko wobec osób, które obejmą dopiero stanowisko sędziego SN, czyli ze skutkiem na przyszłość. W tym zakresie zaproponowane rozwiązanie wprost godzi w konstytucyjny zakaz usuwania sędziego, ponieważ odnosi się do sędziów, którzy obecnie zajmują stanowiska w Sądzie Najwyższym i w Naczelnym Sądzie Administracyjnym. Jest także niezgodne z zasadą niezawisłości sędziowskiej. Ochrona niezawisłości sędziowskiej przez zapewnienie nieusuwalności nie służy samemu sędziemu, lecz umożliwia realizację prawa do niezawisłego sądu. W tym znaczeniu przyjęte rozwiązanie pozostaje także w kolizji z konstytucyjnym prawem do sądu. Ponadto, przyznanie Prezydentowi i Prezesowi Rady Ministrów (który kontrasygnuje decyzję Prezydenta) jako organom władzy wykonawczej, kompetencji do decydowania o dalszych losach sędziego narusza zasadę podziału władzy, zasadę niezawisłości sędziowskiej i zasadę odrębności i niezależności władzy sądowniczej. Obniżenie wieku, w którym sędzia Sądu Najwyższego, a także sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego przejdzie w stan spoczynku może też być niezgodne z prawem Unii Europejskiej, a jego uchwalenie spowodować może naruszenie przez Polskę zobowiązań wynikających z członkostwa w UE.
(^50) VII.510.37. (^51) Druk sejmowy nr 1727, pismo z 12 lipca 2017 r., druk senacki nr 685, pismo z 18 lipca 2017 r.
b) Przerwanie kadencji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
Rzecznik wskazywał również, że przerwanie kadencji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego stanowi oczywiste naruszenie art. 180 ust. 3 Konstytucji, z którego wynika, że Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego powołuje Prezydent RP na kadencję sześcioletnią.
c) Wymóg posiadania wyłącznie obywatelstwa polskiego
Ustawa o Sądzie Najwyższym wprowadziła zakaz posiadania przez sędziego obywatelstwa obcego państwa – to nowy warunek konieczny, by móc być sędzią. W ocenie Rzecznika sędziowie oraz asesorzy, którzy sprawują swój urząd na podstawie dotychczasowych przepisów, nie mogą zostać go pozbawieni ze względu na wprowadzenie nowego wymogu. Konstytucja przewiduje, iż „złożenie sędziego z urzędu może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu”. Oznacza to, że żaden inny organ władzy publicznej nie może mieć kompetencji do podejmowania rozstrzygnięć w tym zakresie.
☞ Więcej o ograniczaniu dostępu do służby publicznej wobec sędziów,
asesorów i ławników na skutek wprowadzenia wymogu posiadania
wyłącznie obywatelstwa polskiego przy art. 60 (Prawo równego dostępu
do służby publicznej)
d) Skarga nadzwyczajna
Ustawa o SN wprowadziła nowy środek zaskarżenia w postaci skargi nadzwyczajnej. Zdaniem Rzecznika idea ta co do zasady zasługuje na aprobatę, jednak tylko w tych sprawach, w których obowiązujący obecnie system prawny nie przewiduje już takiego nadzwyczajnego środka prowadzącego do uchylenia zaskarżonego prawomocnego orzeczenia. Środek ten powinien służyć naprawie błędów sądowych i mieć wyraźne, niezbyt odległe ramy czasowe wyznaczające jego dopuszczalność. Tymczasem teraz w istotnej części spraw sądowych dopuszczalne będzie postępowanie w czterech instancjach, przy czym dwa szczeble tego postępowania będą obejmowały postępowanie nadzwyczajne już po uprawomocnieniu się orzeczenia sądowego.
e) Nadzwyczajny Rzecznik Dyscyplinarny
Do prowadzenia sprawy dotyczącej sędziego Sądu Najwyższego Prezydent może wyznaczyć Rzecznika Dyscyplinarnego (NRZD) również spośród prokuratorów Prokuratury Krajowej.
