Barok: omówienie epoki historycznej, literackiej i kulturowej, Opracowania z Język polski

Pobierz Barok: omówienie epoki historycznej, literackiej i kulturowej i więcej Opracowania w PDF z Język polski tylko na Docsity! BAROK WPROWADZENIE DO EPOKI BAROK Źródła, wzory, inspiracje:  Antyk: mitologia, retoryka, historia, odwołania do twórczości autorów greckich i rzymskich  Biblia: motywy maryjne  Średniowiecze: motywy kultury rycerskiej; sztuki umierania Ramy czasowe  Europa: koniec XVI – koniec XVII w.  Polska: pocz. XVII – lata 30. XVIII w. POCHODZENIE NAZWY EPOKI Słowo barok pochodzi od portugalskiego barocco oznaczającego rzadką, cenną perłę o nieregularnym kształcie lub od terminu oznaczającego w dawnej logice rodzaj błędnego rozumowania. Jest to nawiązanie do charakteru epoki, której zarzucano barbarzyństwo i wypaczenie kanonów sztuki. Jednak w języku francuskim baroque oznacza także bogactwo zdobnictwa. Giovanni Lorenzo Bernini, Ekstaza św. Teresy, 1647–1652 Centra kulturalne  Włochy: Florencja, Rzym  Francja: Paryż, Wersal  Polska: Kraków, Warszawa, dwory: królewskie (Wilanów), magnackie CENTRA KULTURALNE  W początkach baroku europejskim centrum kulturalnym nadal (po okresie renesansu) pozostawały Włochy – Rzym jako siedziba papiestwa, Florencja, Wenecja. Renomą cieszyły się wciąż włoskie uniwersytety.  Powoli jednak punkt ciężkości przesuwał się w kierunku Francji, która za panowania Ludwika XIV (1643–1715) zyskała dominującą pozycję w Europie. Pałac, zbudowany przez króla w podparyskim Wersalu, stał się wzorcem dla wielu rezydencji, a panującą tam etykietę przejęły inne dwory monarsze. Tendencje barokowe trwały w kulturze Francji dość krótko – szybko zwyciężył w niej klasycyzm, który w XVIII w. stał się dominujący w całej Europie. Hyacinthe Rigaud, Portret Ludwika XIV, 1701  W Polsce coraz większego znaczenia nabierała Warszawa, do której Zygmunt III przeniósł monarszą siedzibę (1596). W pobliżu nowej stolicy, w Wilanowie, Jan III Sobieski zbudował reprezentacyjny pałac (1677–1694).  Ważną rolę odgrywał nadal Kraków jako siedziba uniwersytetu i miejsce pochówku królów. Lokalnymi centrami kulturalnymi stały się niektóre rezydencje magnackie, jak Łańcut Lubomirskich czy Nieśwież Radziwiłłów. MECENAT - Nadal decydującą rolę odgrywał mecenat kościelny, królewski oraz magnacki. W niektórych krajach (np. Niderlandach) bardzo istotna rolę we wspieraniu artystów odgrywało bogate mieszczaństwo. Historia  wojna trzydziestoletnia  monarchia absolutna we Francji  potop szwedzki  odsiecz wiedeńska KALENDARIUM EPOKI Polska Europa 1584 śmierć Jana Kochanowskiego 1655–1660 najazd szwedzki na Polskę (potop) 1652 pierwsze zerwanie sejmu z zastosowaniem liberum veto 1658 wygnanie arian z Polski 1683 odsiecz wiedeńska 1740 założenie Collegium Nobilium 1618–1648 wojna trzydziestoletnia 1643–1715 panowanie Ludwika XIV we Francji 1682–1725 panowanie Piotra Wielkiego w Rosji Światopogląd  mistycyzm (prąd filozoficzno-religijny uznający możliwość łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem)  panteizm (pogląd filozoficzny i religijny utożsamiający Boga z przyrodą i zachodzącymi w niej zjawiskami)  sceptycyzm (stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej, prawdy)  kontrreformacja (ruch w Kościele katolickim, zainicjowany na soborze trydenckim (1545– 1563), zmierzający do reformy wewnątrz Kościoła. Zwalczał reformację w celu odbudowy własnej potęgi oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych wpływów. Rozwijał się głównie we Włoszech, Francji i w Niderlandach od połowy XVI do schyłku XVII w., a w Polsce w latach 1564–1768. Działacze kontrreformacyjni dążyli w swych działaniach do pogłębienia życia religijnego, wzmożenia dyscypliny, eliminacji najbardziej rzucających się w oczy nadużyć duchowieństwa. Kontrreformacja ograniczała wolność słowa (temu służył m.in. Indeks ksiąg zakazanych), działała poprzez wszechstronnie rozwiniętą propagandę, którą zajmował się przede wszystkim zakon jezuitów, skierowaną przeciwko Kościołom protestanckim.) Nauka i technika  astronomia (Galileusz)  prawo ciążenia (Isaac Newton)  rozwój matematyki i nauk przyrodniczych  wynalazki: teleskop, mikroskop, barometr Sztuka barokowa Ważne pojęcia kontrast – wystąpienie elementów, zjawisk, postaw itp. o cechach przeciwstawnych lub o mocno jako istota rozumna i dysponująca wolną wolą, powinien panować nad swymi namiętnościami, skłonnościami i popędami, prowadzić życie zrównoważone i zgodne z obyczajami otaczającej go społeczności Blaise Pascal(1623– 1662) Francuski filozof odrzucił kartezjańskie zaufanie do rozumu, twierdził, że nie rozum i dedukcja, ale intuicja, porządek serca pozwalają człowiekowi orientować się w świecie. Jednak to rozum, uświadamiający naszą znikomość, stanowi o naszej godności. Nie mogąc udowodnić istnienia Boga, pragnął przekonać wahających się, że warto w Niego uwierzyć, że należy postawić wiarę przed rozumem, gdyż to się po prostu opłaca. Jeśli uwierzysz i będziesz żył zgodnie z bożymi przykazaniami – przekonywał Pascal – niczego nie stracisz, a możesz zyskać zbawienie i szczęście wieczne (zakład Pascala) Benedykt (Baruch) Spinoza(1632– 1677) Holenderski filozof sceptycznie odnosił się do poznania zmysłowego oraz prawd głoszonych przez uznane autorytety, a za jedyne pewne narzędzie poznania uważał rozum. Podstawą swojego systemu uczynił pojęcie substancji jako bytu, który – wieczny i nieskończony – sam jest przyczyną swego istnienia i można go utożsamić z Bogiem (panteizm). Uważał, że człowiek jako cząstka natury podlega jej prawom, a wszelkie jego działania są przez nie zdeterminowane. By osiągnąć szczęście, należy stosować zasady stoików – trzymać na wodzy emocje, pogodzić się z losem, nie trwonić energii na przeciwstawianie się temu, co konieczne. W codziennym życiu trzeba kierować się rozsądkiem i zasadą współdziałania, solidarności z innymi ludźmi Gottfried Wilhelm Leibniz(1646–1716) Niemiecki filozof i uczony, który chciał stworzyć podstawy nowoczesnego przyrodoznawstwa i rozwiązać problem opisu związku duszy i ciała. Opracował dwójkowy (binarny) system liczbowy, odkrył rachunek różniczkowy, skonstruował maszynę do liczenia. Fryderyk Wielki powiedział o nim: „Sam dla siebie jest całą akademią” SZTUKA BAROKU Sztuka baroku trudna jest do jednoznacznego scharakteryzowania przede wszystkim dlatego, że występuje w niej wiele kontrastujących ze sobą zjawisk. Przykładem może być sposób przedstawienia postaci ludzkiej. Z jednej strony z barokiem nierozłącznie kojarzą się kobiety z obrazów Rubensa o wybujałych kształtach, z drugiej zaś ascetyczne, jak gdyby rozciągnięte w pionie, postacie z obrazów El Greca. Generalnie jednak sztuka baroku to sztuka skrajności, wyolbrzymienia (hiperbolizacji) i deformacji. Widać w niej przepych, okazałość, rozmach, bogactwo, dynamizm, dekoracyjność, oryginalność, żywiołowość, Johannes Vermeer van Delft, Dziewczyna z perłą (Dziewczyna w perłowych kolczykach), ok. 1665 indywidualizm, subiektywizm. Twórcy tej epoki lubowali się w stwarzaniu iluzji (malarstwo). W baroku można obserwować dążenie do syntezy sztuk. Najpełniej realizowała się ona w operze, gdzie bogata scenografia miała w sobie elementy architektury, malarstwa i rzeźby, a partie wokalne wykonywane przez śpiewaków łączyły muzykę, tekst literacki i teatralne środki wyrazu. Diego Velázquez, Wenus ze zwierciadłem, ok. 1650 CECHY SZTUKI BAROKOWEJ A rc h it ek tu ra monumentalizm, malarskość, okazałość, ekspresja, łączenie różnych środków wyrazu, bogactwo sztukaterii, łamane i zaokrąglone gzymsy, spiralne kolumny, horror vacui (łac.; ‘lęk przed pustką’) – dążenie do wypełnienia całej powierzchni ścian i sufitu malowidłami, płaskorzeźbami, sztukateriami. Macierzysta świątynia zakonu jezuitów w Rzymie stała się prototypem wielu kościołów katolickich budowanych po soborze trydenckim. Wnętrze kościoła Il Gesù (Jezus) w Rzymie, 1568–1584 Fasada dawnego kościoła Dominikanów we Lwowie (obecnie cerkiew greckokatolicka), XVIII w. M al ar st w o asymetryczna kompozycja, gra światłocieniem, skróty perspektywiczne, nieliczenie się z realiami, zagubienie proporcji, iluzja trójwymiarowości Realne zdarzenie rozgrywa się na drugim planie, podczas gdy pierwszy wypełniają postacie mitologiczne, ochraniające królewski statek w drodze do Marsylii: Neptun, trytony (pół ludzie, pół ryby) i nereidy (nimfy morskie). Nad schodzącą z pokładu Marią unosi się Fama (bogini wieści), która dmie jednocześnie w dwie trąby. Peter Paul Rubens, Przybycie Marii Medycejskiej do Marsylii, ok. 1622–1625 R ze źb a ukazywanie postaci w ruchu (stąd powiedzenie: każdy święty ma swoje wykręty), nienaturalne pozy, teatralność, odzwierciedlenie uczuć na twarzach postaci, pofałdowane stroje i draperie, jaskrawe, kontrastowe barwy, precyzja w przedstawianiu szczegółów Giovanni Lorenzo Bernini, Dawid 1624-32 marmur, wys. 170 cm Galleria Borghese, Rzym M u zy k a zerwanie ze skomplikowaną polifonią zagłuszającą tekst; powstanie nowych gatunków wokalno- instrumentalnych - opera, kantata, oratorium – i instrumentalnych - concerto grosso, koncert solowy, fuga, toccata; rozwój muzyki organowej TWÓRCZOŚĆ REMBRANDTA Rembrandt Harmensz van Rijn (1606–1669) – holenderski malarz i grafik. Jeden z największych artystów w dziejach sztuki, mistrz światłocienia, twórca umiejący zajrzeć w głąb ludzkiej duszy. Sławę wśród współczesnych zawdzięczał Lekcji anatomii doktora Tulpa, będącej zbiorowym portretem studentów obserwujących sekcję zwłok. Stał się wziętym portrecistą, otrzymującym wiele zamówień. Początkowo dzieła jego cechowało dramatyczne napięcie, jednak prace późniejszego okresu twórczości są coraz spokojniejsze i bardziej uduchowione. W roku 1642 powstał sławny obraz zwany Straż nocna (Wymarsz strzelców), stanowiący punkt zwrotny w twórczości Rembrandta od silnego realizmu do swoistego wizjonerstwa i mistycyzmu. Obok portretów malował obrazy o tematyce biblijnej oraz pejzaże. Pozostawił po sobie ok. 300 obrazów olejnych oraz ponad 300 grafik. Lekcja anatomii doktora Tulpa – obraz namalowany w 1632 religijna, lekceważenie ludzi niższego stanu, zabobonność, nieposzanowanie dla prawa, warcholstwo, pieniactwo, fanatyzm religijny (Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki ) Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki Autor był typowym barokowym sarmatą i raczej nie planował publikacji Pamiętników, ale zapewne liczył się z tym, że ktoś będzie je czytał. Utwór – wydany w romantyzmie – dzieli się na dwie części: bohaterem pierwszej jest Pasek jako żołnierz, drugiej – Pasek jako ziemianin. Pasek zachował żywy język szlachecki XVIII w., pełen typowych dla barokowej polszczyzny makaronizmów, czyli wtrąceń z łaciny, za pomocą których pisarz podkreślał swój status (poza nielicznymi wyjątkami znajomością tego języka – nie zawsze zresztą najlepszą – mogła się pochwalić jedynie szlachta). Wzorował się na nim m.in. Henryk Sienkiewicz, gdy pisał Trylogię (archaizacja). Patriota – niezłomny wojownik dzielnie znoszący wszelkie wojenne trudy, mądry wódz dbający o swoich podkomendnych, przedkładający dobro ojczyzny nad osobiste interesy. (Wacław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej) NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY I ICH DZIEŁA LITERATURA OBCA Kraj Autor Przykładowe dzieła Francja Pierre Corneille Cyd (tragedia) Jean Baptiste Racine Fedra (tragedia) Molier Świętoszek, Skąpiec, Mizantrop (komedie) Nicolas Boileau Sztuka poetycka (poemat dydaktyczny – kodeks klasycyzmu) Jean de La Fontaine Bajki Włochy Giambattista Marino Adon (poemat), Lira (zbiór wierszy) Hiszpania Lope de Vega Nowa sztuka pisania komedii (rozprawa), Pies ogrodnika (komedia) Pedro Calderón Życie snem, Książę niezłomny (dramaty) Molier, Skąpiec, 1668 Tytułowy skąpiec to Harpagon, który kocha jedynie swój skarb – szkatułkę z pieniędzmi. Utwór jest gorzką komedią o dramacie uzależnienia, braku miłości i więzi rodzinnych. W czasie premiery 9 września 1668 r. w roli Harpagona wystąpił Molier. Molier, Świętoszek, 1664 Bogaty mieszczanin Orgon przyjmuje do swojego domu bezdomnego, ale – jak sądzi – bardzo pobożnego człowieka i nakazuje rodzinie traktować Tartuffe’a jako szczególnego gościa. Przybysz narzuca się domownikom, usiłuje uwodzić gospodynię, akceptuje propozycję małżeństwa z córką Orgona. Wszyscy poza panem domu dostrzegają jego fałszywą pobożność. Rodzina próbuje zdemaskować obłudnika. Wydaje się jednak, że jest już za późno, gdyż oszust sięga po cały majątek swego dobroczyńcy, a nawet zagraża jego wolności. Dzięki dobroduszności władcy historia kończy się szczęśliwie dla Orgona i jego bliskich, a Tartuffe zostaje ukarany za tę intrygę oraz oszustwa, których dopuścił się w przeszłości. LITERATURA POLSKA Autor Przykładowe dzieła Mikołaj Sęp Szarzyński Rytmy abo wiersze polskie (sonety) Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia (zbiory wierszy) Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej (epos), Ogród, ale nieplewiony..., Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg (zbiory wierszy) Daniel Naborowski Na oczy królewny angielskiej, Krótkość żywota, Marność (wiersze) Jan Sobieski listy do Marysieńki TUNKI LITERACKIE Liryka Epika Dramat  sonet  hymn  pieśń  oda  epitafium  epigramat  poemat heroiczny  hagiografia  pamiętnik  diariusz  raptularz  tragedia  komedia  farsa CO NAM ZOSTAŁO Z BAROKU Twórcy oświecenia widzieli w baroku upadek obyczajów i zepsucie smaku artystycznego. Kulturę XVII w. docenili dopiero romantycy (metafizyka, indywidualizm, motyw śmierci, teatralizacja), mniej zafascynowani nią byli pozytywiści, choć akcja Trylogii Henryka Sienkiewicza rozgrywa się właśnie w czasach baroku. W poezji XX w. inspirował się tą epoką m.in. Stanisław Grochowiak. W słownictwie i nazewnictwie wiele zwrotów i pojęć pochodzi z baroku, np. myślę, więc jestem, indeks ksiąg zakazanych (cenzura), każdy święty ma swoje wykręty, zastaw się, a postaw się, od Sasa do Lasa, Rubensowskie kształty, barokowa przesada, złota wolność (szlachecka), liberum veto, przedmurze chrześcijaństwa, metody jezuickie, sarmata, koncept. We współczesnej polszczyźnie funkcjonuje wiele słów zapożyczonych w okresie baroku − odzwierciedlają one kontakty Polski zarówno z kulturą zachodnią, jak i wschodnią (m.in. turecką), np. tapczan, kiosk, ułan, bazar, wataha. PRZYKŁADY NAWIĄZAŃ I KONTYNUACJI Literatura  Jan Lechoń, Sejm  Kazimierz Brandys, Wariacje pocztowe  Stanisław Grochowiak, np. Lekcja anatomii, Menuet z pogrzebaczem, Dla zakochanych to samo staranie, Piersi królowej utoczone z drewna  Jarosław Marek Rymkiewicz, np. Na ciało, gdy umiera  Ernest Bryll, Portret sarmacki  elementy barokowej stylistyki można dostrzec we wczesnej twórczości Mirona Białoszewskiego (np. Ballada z makaty, Rozprawa o stolikowych baranach, Szare eminencje zachwytu, Podłogo, błogosław!) Malarstwo i rzeźba  Kolumbijski malarz i rzeźbiarz Fernando Botero stworzył specyficzny styl odwołujący się do malarstwa barokowego. Jego akty kobiece w sposób karykaturalny nawiązują do twórczości Rubensa Fernando Botero, Porwanie Europy, 1992  Malarstwo batalistyczne XIX w. często wykorzystywało tematy związane z wojnami XVII w. w Polsce (np. Jan Matejko, Sobieski pod Wiedniem; Juliusz Kossak, Sobieski pod Wiedniem i Chodkiewicz pod Smoleńskiem; Józef Brandt, Bitwa pod Chocimiem i Czarniecki pod Koldyngą; Wojciech Kossak, Kircholm i Jasyr tatarski)  We współczesnym malarstwie polskim do baroku nawiązywali Jerzy Duda-Gracz (np. Motyw polski, Wielki finał) i Franciszek Starowieyski (np. Komt der Todt ‘nadejście śmierci’) Teatr  synteza sztuk (np. teatr wizji i plastyki, pantomima)  sztuki Moliera w repertuarze wielu teatrów. Rysunek  twórczość Rolanda Topora Architektura  wzorce barokowe wykorzystywane są przez architektów postmodernistycznych „Krzywy dom” w Sopocie, 2004