Bezpieczeństwo systemu finansowego - Notatki - Ekonomia, Notatki z Ekonomia

Pobierz Bezpieczeństwo systemu finansowego - Notatki - Ekonomia i więcej Notatki w PDF z Ekonomia tylko na Docsity!

Wykład 2

Bezpieczeństwo systemu finansowego

1. Zmiany na międzynarodowych rynkach finansowych a częstotliwość wybuchu kryzysów bankowych

Przemiany na rynkach finansowych spowodowały ich głębokie przeobrażenia, które przyniosły im wiele korzyści w postaci łatwiejszego dostępu do kapitału, lepszej alokacji zasobów czy poprawy jakości świadczonych usług. Jednakże skala zmian oraz ich siła i szybkość spowodowały „kruchość” i niestabilność systemów finansowych, która przyczyniła się do większej wrażliwości instytucji finansowych na szoki i kryzysy finansowe. Konsekwencją tego jest wzrost częstotliwości występowania różnego rodzaju zaburzeń na rynkach finansowych, w tym kryzysów bankowych czy walutowych. Dodatkowo intensyfikacja powiązań pomiędzy poszczególnymi krajami umożliwia łatwiejsze przenoszenie i rozprzestrzenianie się kryzysów finansowych. W związku z tym w ostatnich dwóch dekadach obserwować możemy wyraźne zwiększenie częstotliwości występowania kryzysów finansowych. Stały się one coraz bardziej powszechne i dotkliwe oraz z coraz większą łatwością przenoszą się na inne kraje za pomocą efektu domina. Prowadzi to do tego, że konsekwencje wybuchu kryzysu finansowego odczuwalne są nie tylko w kraju, w którym kryzys wystąpił, ale wykraczają daleko poza jego granice, prowadząc do negatywnych zaburzeń finansowych w całym regionie, a często całej gospodarce światowej.

2. Stabilność finansowa jako dobro publiczne Zagrożenia, jakie niesie za sobą utrata stabilności rynków finansowych są ogromne i wykraczają daleko poza kraj, w którym niestabilność wystąpiła. Najpoważniejszą i najbardziej dotkliwą konsekwencją niestabilności systemu finansowego jest wystąpienie kryzysu finansowego. Niestabilny system finansowy nie zawsze musi prowadzić do pojawienia się kryzysu. Nie ulega jednak wątpliwości, że brak stabilności znacznie zwiększa ryzyko pojawienia się kryzysu finansowego, pogłębia jego negatywne skutki (dla sektora finansowego i sfery realnej) oraz zwiększa koszty wyjścia z kryzysu. Przez stabilność finansową (stabilność systemu finansowego) rozumie się stabilność kluczowych instytucji i rynków składających się na system finansowy. Według tej definicji stabilność finansowa ma miejsce wtedy, gdy: ● kluczowe instytucje finansowe są stabilne , co oznacza wysoki poziom zaufania co do tego, że są one w stanie regulować swoje zobowiązania wynikające z umów bez zakłóceń czy pomocy zewnętrznej oraz ● kluczowe rynki są stabilne , co oznacza, że uczestnicy mogą z zaufaniem zawierać na nich transakcje po cenach, które odzwierciedlają wartość fundamentalną i które nie wahają się w krótkim okresie, gdy nie ma do tego podstaw fundamentalnych.

Stabilność finansowa leży w interesie wszystkich uczestników życia gospodarczego i należy ją traktować jako dobro publiczne. Rynek finansowy może bowiem funkcjonować efektywnie tylko wtedy, gdy jest stabilny. Stabilność tworzy zatem sprzyjające środowisko dla inwestorów, wymusza efektywność działania pośredników finansowych, powoduje lepszą alokację zasobów oraz stwarza lepsze warunki do prowadzenia polityki makroekonomicznej. Niestabilność natomiast, może nieść za sobą bardzo poważne konsekwencje zaburzające funkcjonowanie całego systemu finansowego a nawet sfery realnej. Szczególne znaczenie dla zapewnienia stabilności systemu finansowego kraju ma stabilność systemu bankowego. Dzieje się tak, po pierwsze, ze względu na fakt, że jest on nadal najważniejszym komponentem systemu finansowego w większości krajów. Po drugie natomiast, ze względu na jego doniosłą rolę oraz specjalny status banku jako instytucji zaufania publicznego, którego upadłość niesie za sobą dalekosiężne skutki i może powodować całkowitą utratę zaufania do systemu finansowego, a także efekt domina. Ze względu na fakt tak znaczącej roli systemu bankowego w systemie finansowym, jak i całej gospodarce, uważa się, że oparcie go o czyste zasady rynkowe nie zapewnia optymalnego poziomu bezpieczeństwa, stąd nad działalnością instytucji bankowych ustanawia się nadzór i szereg regulacji.

3. Przesłanki regulacji systemu bankowego i tworzenia sieci bezpieczeństwa finansowego

Do najważniejszych przesłanek tworzenia sieci bezpieczeństwa finansowego zalicza się:  znaczenie stabilności finansowej dla rynków finansowych i konieczność jej ochrony;  szczególna skłonność banków do destabilizacji w przypadku braku mechanizmów regulujących;  zagrożenie ryzykiem systemowym, prowadzącym do rozprzestrzeniania się zaburzeń w systemie finansowym i poza nim;  znaczenie zaufania dla działalności instytucji bankowych i potrzeba jego zapewnienia;  potrzeba ograniczenia niedoskonałości rynku, wynikającej m.in. z asymetrii informacji;  znaczenie systemu bankowego dla gospodarki (m.in. konieczność zapewniania sprawnego systemu rozliczeń, dostarczanie kapitału do rozwoju przedsiębiorstw). Mechanizmy rynkowe nie zawsze są w stanie zapewnić stabilność systemów finansowych. Szczególny charakter instytucji finansowych, w szczególności banków, powoduje bowiem, że są one narażone na ryzyko destabilizacji, które wynika m.in. z:  specyficznej struktury terminowej bilansów banków (krótkoterminowe i płatne na żądanie pasywa i długoterminowe i płatne z terminem zapadalności aktywa);  niewielkiego, w porównaniu do przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, udziału kapitału własnego w bilansie banków w efekcie czego każda strata instytucji finansowej ma istotny wpływ na jej wypłacalność;

istnienie niedoskonałości rynku, w tym występowanie asymetrii informacji sprawia, że dyscyplina rynkowa nie wystarcza, aby rynek działał efektywnie. I choć zjawisko asymetrii informacji obserwowane jest także poza rynkiem bankowym, to jednak ze względu na specyfikę działalności banków, jest ono na tym rynku szczególnie niebezpieczne. Asymetria informacji rozumiana jako nierówność dostępu do wiedzy i brak pełnej informacji dotyczy tutaj obu stron uczestniczących w wymianie na rynku bankowym – zarówno bank nie posiada pełnej wiedzy o swoim kredytobiorcy, jak również podmiot deponujący swoje środki w banku nie jest w stanie ocenić właściwie kondycji banku i oszacować ryzyka związanego ze swoją lokatą. I chociaż zjawisko asymetrii informacji występuje na wielu rynkach, to jednak w przypadku instytucji finansowych takich jak banki może ono być szczególnie niebezpieczne. Wynika to z charakterystycznych cech banków, jako instytucji szczególnie wrażliwych na utratę zaufania, która z kolei może przełożyć się na problemy z zachowaniem płynności finansowej. System finansowy wymaga interwencji w mechanizm rynkowy z co najmniej kilku dodatkowych powodów. Po pierwsze, rynek finansowy ma decydujące znaczenie dla funkcjonowania systemu płatniczego kraju, a wszelkie zaburzenia w tym systemie wywołują poważne skutki dla gospodarki, prowadząc do powstawania zatorów płatniczych. Ponadto, w niektórych systemach finansowych banki są podstawowymi dostarczycielami kapitału , w związku z czym występowanie zaburzeń w systemie bankowych (np. kryzysów finansowych) oznacza często drastyczne zmniejszenie podaży kredytu, odcinając wiele podmiotów od źródeł finansowania i zmuszając ich do ponoszenia kosztów poszukiwania alternatywnych źródeł finansowania bądź zaniechania inwestycji. Dlatego też kryzysom finansowym (zwłaszcza ze współtowarzyszącym kryzysem płynności) często towarzyszy załamanie na rynku kredytów ( credit crunch ), co zazwyczaj prowadzi do znaczącego spadku aktywności gospodarczej lub wręcz pojawienia się recesji. W związku z powyższym pojawia się konieczność ingerencji w mechanizmy rynkowe, mająca na celu zmniejszenie naturalnie występującego ryzyka destabilizacji systemów bankowych. Wynika to z tego, że pojawienie się zaburzeń w funkcjonowaniu systemu finansowego, przyjmujących często postać kryzysów finansowych, niesie za sobą bardzo poważne konsekwencje zaburzające nie tylko funkcjonowanie całego systemu finansowego, ale także sfery realnej. Ogrom kosztów związanych z wystąpieniem kryzysu oraz innych bardzo dotkliwych dla gospodarki skutków powoduje podejmowanie różnorodnych inicjatyw służących wspieraniu stabilności systemu finansowego. Właściwie skonstruowana i efektywnie działająca sieć bezpieczeństwa finansowego jest zatem niezbędna w zmniejszeniu ryzyka wybuchu kryzysu finansowego. Istnieje wiele przesłanek uzasadniających funkcjonowanie sieci bezpieczeństwa finansowego, sprowadzających się w głównej mierze do zwiększenia stabilności systemu finansowego, a przez to zmniejszenia ryzyka występowania w nim różnorodnych zaburzeń, w tym kryzysu finansowego. Związane są one z funkcjami, jakie ma do spełniania sieć, polegających na zapobieganiu kryzysom

finansowym i zarządzaniu nimi. Jednakże trzeba pamiętać, że stworzenie i utrzymanie sprawnie funkcjonującej sieci wymaga ponoszenia związanych z tym szeroko rozumianych kosztów , do których zalicza się przede wszystkim:

• bezpośrednie koszty finansowe związane z funkcjonowaniem sieci,
• koszty kreowania pokusy nadużycia i osłabienia dyscypliny rynkowej. Przede wszystkim trzeba pamiętać o tym, że stworzenie sieci bezpieczeństwa, której celem jest zapewnienie stabilności, a więc m.in. ochrona klientów instytucji bankowych przed stratami w przypadku ich niewypłacalności, powoduje de facto poniesienie kosztów stworzenia takiej ochrony, w szczególności w przypadku wspomagania finansowego banków. Różne formy finansowego wsparcia banków, które znalazły się w trudnej sytuacji finansowej na skutek wystąpienia zaburzeń, są przecież udzielane ze środków publicznych, co powoduje ponoszenie kosztów takiej pomocy przez wszystkich podatników. Jednakże pomimo skali kosztów ponoszonych podczas interwencji w działalność banków dotkniętych kryzysem, wskazuje się, że skala korzyści wynikająca z podjęcia takich działań jest również bardzo duża. Głównymi korzyściami z przeprowadzanych interwencji jest stabilizacja sytuacji w systemie bankowym, ograniczenie paniki bankowej i uspokojenie nastrojów, jak również uzdrowienie kondycji finansowej systemu bankowego. Szczegółowa analiza pozwala wyróżnić następujące korzyści:  utrzymanie sprawności mechanizmu kredytowego; zaburzenia w funkcjonowaniu systemu bankowego przekładają się bowiem także na nieprawidłowości w funkcjonowaniu systemu kredytów, w tym w szczególności na rzetelność oceny zdolności kredytowej kredytobiorców, właściwą alokację kredytu czy ich dywersyfikację, co z kolei powoduje pojawienie się nieprawidłowości w całym systemie bankowym;  utrzymanie integralności systemu płatniczego; pojawienie się kryzysu bankowego powoduje bardzo poważne zaburzenia systemu płatniczego;  utrzymanie ogólnej stabilności finansowej; pojawiająca się na skutek kryzysu duża niepewność powoduje wzrost ryzyka kraju, co przekłada się na wzrost kosztu kredytu dla kredytobiorców, spadek cen aktywów, jak również przenoszenie się niestabilności poza system bankowy;  utrzymanie stabilności ekonomicznej; negatywnym następstwem pojawienia się kryzysu bankowego jest często załamanie na rynku kredytów i trudności z ich uzyskaniem, wysokie koszty kredytów, spadek cen aktywów czy problemy płynnościowe, co przyczynia się do spadku aktywności gospodarczej o charakterze recesyjnym;  promowanie efektywnej struktury systemu bankowego; podjęcie działań interwencyjnych wiąże się zazwyczaj z optymalizacją struktury systemu bankowego poprzez wykluczenie mało efektywnych podmiotów z rynku. Również utrzymanie sieci bezpieczeństwa finansowego w pełnej gotowości do pełnienia swych funkcji prewencyjnych w okresach względnej stabilności wiąże się z koniecznością ponoszenia kosztów jej funkcjonowania (jak choćby kosztów administracyjnych czy kosztów sprawowania nadzoru).

Termin sieć bezpieczeństwa finansowego ( financial safety net ) obejmuje zatem swoim zakresem różne instytucje, zasady i procedury, których celem jest zapewnienie (albo przynajmniej zwiększanie) bezpieczeństwa systemu finansowego. Konkretnie celem działalności instytucji wchodzących w skład sieci bezpieczeństwa finansowego są z jednej strony działania profilaktyczne , polegające na zmniejszeniu ryzyka, jak i rozmiarów potencjalnych zaburzeń w systemie finansowym (przede wszystkim kryzysów bankowych), a z drugiej – w sytuacji ich wystąpienia – zarządzanie kryzysem, tj. ograniczaniu ich rozmiarów i skutków. Ochrona i wspieranie stabilności systemu finansowego jest zadaniem złożonym, które wykracza poza możliwości jednej instytucji. Dlatego też szczególne kompetencje związane z realizacją tej funkcji skupiają się w gestii specjalnych instytucji, tworzących sieć bezpieczeństwa finansowego. W większości krajów sieć bezpieczeństwa finansowego tworzą:  bank centralny – w funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji,  instytucje nadzoru nad sektorem finansowym,  systemy gwarantowania depozytów.  rząd, który jest dysponentem publicznych funduszy w przypadku potrzeby nadzwyczajnego wsparcia finansowego (jednak zaangażowanie rządu nie przyjmuje postaci sformalizowanej).

Najpoważniejszą i najbardziej dotkliwą konsekwencją niestabilności systemu finansowego jest wystąpienie kryzysu finansowego. Niestabilny system finansowy nie zawsze musi prowadzić do pojawienia się kryzysu. Nie ulega jednak wątpliwości, że brak stabilności znacznie zwiększa ryzyko pojawienia się kryzysu finansowego, pogłębia jego negatywne skutki (dla sektora finansowego i sfery realnej) oraz zwiększa koszty wyjścia z kryzysu. Rodzaje kryzysów:  Kryzys finansowy to sytuacja, w której pojawiają się poważne zakłócenia na rynku finansowym, które objawiają się znacznym spadkiem cen aktywów oraz upadłością wielu instytucji finansowych i niefinansowych. Najczęściej do kryzysów finansowych zalicza się, kryzys bankowy, walutowy i kryzys zadłużenia.  Kryzys bankowy odnosi się do sytuacji, w której występuje rzeczywisty lub potencjalny run na banki oraz ich upadłości, co prowadzi do zawieszenia regulowania zobowiązań przez banki lub wymaga interwencji rządu na dużą skalę, aby tego uniknąć.  Kryzys walutowy ma miejsce wtedy, gdy następuje spekulacyjny atak na kurs waluty, który powoduje dewaluację (lub ostrą deprecjację) tej waluty lub wymusza na władzach obronę kursu tej waluty poprzez uruchomienie znacznej wartości rezerw walutowych lub podwyższenie stóp procentowych.

 Kryzys zadłużenia definiuje się jako sytuację, w pożyczkobiorca nie spłaca długu lub gdy pożyczkodawca uważa taką sytuację za prawdopodobną i wobec tego odmawia udzielenia nowych kredytów i stara się „upłynnić” istniejące.

 Geneza kryzysu subprime w Stanach Zjednoczonych

1. Sytuacja przed wybuchem kryzysu finansowego W ostatnich latach w wielu krajach, w tym również w Stanach Zjednoczonych, mogliśmy obserwować boom na rynku kredytów, szczególnie hipotecznych. Ten silny wzrost kredytów powodowany był m.in. poprzez stosunkowo niskie stopy procentowe, łatwą dostępność kredytu, rozwój innowacji finansowych, dających możliwość przenoszenia ryzyka kredytowego oraz bardziej odważne podejście do ryzyka rekompensowane – w przypadku kredytów hipotecznych – rosnącymi cenami nieruchomości. Niski poziom stóp procentowych, jaki możemy obserwować w Stanach Zjednoczonych od 2002/ r. był efektem polityki FED ukierunkowanej na pobudzenie gospodarki dotkniętej recesją. Seria obniżek stóp procentowych rozpoczęta od połowy 2000 r., przyczyniła się do znaczącego obniżenia poziomu stóp procentowych w kraju, a tym samym do zwiększenia dostępności kredytu. Tani i łatwo dostępny kredyt przez długi okres czasu przyczyniał się do silnego globalnego wzrostu, uruchamiając tym samym mechanizm ekspansji kredytowej. Tak więc łagodne warunki kredytowe oraz silny wzrost gospodarczy napędzały ponadnormatywny wzrost cen aktywów na światowych rynkach. Ceny dóbr konsumpcyjnych szybowały w górę, a ceny nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych rosły w zastraszającym tempie, podwajając się w przeciągu 5-10 lat. Podmioty planujące zakup mieszkań czy domów przyspieszały swoją decyzję w obawie przed dalszym wzrostem cen, co jeszcze bardziej nakręcało spiralę wzrostu cen nieruchomości. Masowo kupowano także nieruchomości dla celów spekulacyjnych. Rosnące ceny powodowały wzmożony popyt na kredyty hipoteczne i nasilały walkę konkurencyjną banków o wzrost udziału w finansowaniu rynku nieruchomości. Banki rozpoczęły więc aktywne poszukiwanie nowych, niezagospodarowanych nisz klientów chętnych do zaciągnięcia kredytu hipotecznego. W ten właśnie sposób wiele banków weszło na segment rynku zwany subprime mortgages , tj. kredytów kierowanych do klientów o niskiej zdolności kredytowej czy bez pozytywnej lub wręcz z negatywną historią kredytową, jak również osób nieposiadających stałego źródła dochodu. Proceder ten był na tyle rozpowszechniony, że pojawiło się nawet określenie na takich klientów, tj. NINJA ( no income, no job, no assets ). W świetle definicji Międzynarodowego Funduszu Walutowego^2 przez kredyt subprime rozumiemy kredyt udzielany kredytobiorcom spełniającym jeden lub więcej wymienionych warunków:

(^2) IMF, Global Financial Stability Report October 2007. Financial Market Turbulence. Causes, Consequences, and Polices , World Economic and Financial Surveys, Washington 2007, s. 7.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

2001-062001-102002-022002-062002-102003-022003-062003-102004-022004-062004-102005-022005-062005-102006-022006-062006-102007-022007-062007-

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Federal Reserve Board of Governors, Statistics: Releases and Historic Data.

Największym problemem była nieterminowa obsługa kredytów hipotecznych, szczególnie subprime, gdyż właśnie Ci kredytobiorcy byli najbardziej wrażliwi na wzrost stóp procentowych ze względu na niską zdolność kredytową. Problem szczególnie przybrał na sile w 2006 roku, gdzie możemy obserwować znaczący wzrost wskaźnika opóźnień w spłacie kredytu (rys. 2).

Rys. 2. Opóźnienia w spłacie kredytów subprime przekraczające 60 dni (jako procent wartości kredytu)

Źródło: IMF, Global Financial Stability Report October 2007. Financial Market Turbulence. Causes, Consequences, and Polices , World Economic and Financial Surveys, Washington 2007, s. 7.

Co więcej, spadek dostępności kredytu wynikający ze wzrostu jego ceny przyczyniał się do spadku cen na rynku nieruchomości. Biorąc pod uwagę fakt, że banki udzielały kredytów (w szczególności subprime ) w sposób dość ryzykowny, utrzymując jako jedyne zabezpieczenie hipotekę na nieruchomości, to spadek ich wartości powodował szybki spadek wartości posiadanych przez bank zabezpieczeń. Topnienie wartości przyjętych zabezpieczeń skutkowało pogorszeniem się sytuacji finansowej wielu banków, szczególnie tych z dużym udziałem w portfelu kredytów subprime.

Pogarszająca się sytuacja na rynku nieruchomości, pogłębiona częściowo za sprawą upadłości New Century Financial Corporation – największej amerykańskiej firmy kredytowej doprowadziła w konsekwencji do tego, że banki musiały spieniężać przedmioty zabezpieczenia ze stratą. W mechanizmie rozprzestrzeniania się kryzysu duże znaczenie miała sekurytyzacja kredytów hipotecznych. Z tej właśnie przyczyny kryzys obecnie występujący na międzynarodowych rynkach finansowych jest również kryzysem sekurytyzacji ( crisis of securitization ). Banki, wykorzystując w coraz szerszym zakresie transakcje sekurytyzacji, przeszły z roli instytucji zarządzających ryzykiem do roli instytucji transferujących ryzyko do innych uczestników rynku. Co więcej, obecny system udzielania kredytów prowadzi do unikania ryzyka przez większość uczestników rynku finansowego. Klient zaciągając kredyt bez wkładu własnego nie ponosi ryzyka. Ponosi je kredytodawca, ale właśnie dzięki wykorzystaniu sekurytyzacji dokonuje transferu ryzyka przenosząc je ostatecznie na inwestorów nabywających pochodne instrumenty kredytowe. Poprzez globalny rynek pochodnych instrumentów kredytowych kryzys ten przeniósł się z instytucji kredytowych, obejmując swoim zasięgiem także inne podmioty sektora finansowego, takie jak firmy ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjnych czy banki inwestycyjne, jak również swobodnie przeniknął poza granice kraju. Kryzys ten ujawnił więc drugie oblicze sekurytyzacji, ukazując ją jako instrument, który poza ograniczaniem ryzyka (przez banki), przenosząc je na instytucje pozabankowe oraz inwestorów generuje ryzyko systemowe dla całego systemu finansowego. Sekurytyzacja bowiem osłabia bodźce do rzetelnej oceny jakości udzielanych kredytów i ich efektywnego monitoringu, przyczyniając się do wzrostu pokusy nadużycia i powodując uzależnienie stabilności rynku kredytowego od orientacji inwestorów co do jakości portfeli kredytowych banków transferujących ryzyko. Ta orientacja, a więc ryzyko związane z emitowanymi CDO ( Collateraliezed Debt Obligations ), powinna być wspomagana przez oceny nadawane przez instytucje ratingowe, jednakże w trakcie obecnego kryzysu ten mechanizm zawiódł. Agencje ratingowe nie dostrzegły na czas, nie umiały ze względu na stopień złożoności tych instrumentów, lub nie chciały dostrzec z uwagi na finansowanie tych ocen przez emitentów CDO, skali rzeczywistego ryzyka związanego z tymi instrumentami. Stopień skomplikowania tych instrumentów utrudniał ich wycenę, a brak rozeznania inwestorów co do rzeczywistej wartości papierów wartościowych zabezpieczonych kredytami subprime, powodowała ogólny wzrost niepewności, jak również obawy o jakość sekurytyzowanych kredytów, co skutkowało zamarciem rynku międzybankowego i ogromną presją banków na pomoc płynnościową z publicznych środków. Kryzys ten ukazał także słabości regulacyjne istniejące w amerykańskim systemie finansowym. Zbyt duża skala ryzyka podejmowanego przez banki, brak bieżącego, rzetelnego monitoringu kredytów subprime, poleganie na wewnętrznych regulacjach dotyczących modeli szacowania ryzyka w bankach czy konflikt interesów oraz brak przejrzystości i właściwego nadzoru nad działalnością agencji ratingowych to inne często wskazywane w literaturze czynniki, które przyczyniły się do kryzysu. Jak