Bilans i skutki powstania warszawskiego, Publikacje z Historia

Pobierz Bilans i skutki powstania warszawskiego i więcej Publikacje w PDF z Historia tylko na Docsity!

Bilans i skutki powstania warszawskiego

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Andrzej Pankowicz, Historia 4. Polska i świat współczesny, Warszawa 1991, s. 150.

Warszawska organizacja Armii Krajowej liczyła ponad 40 tys. ludzi. Jej dowództwo zakładało, że mając za sobą taką siłę, Polakom uda się opanować miasto na chwilę przed wkroczeniem Rosjan, a potem nie dać się im rozbroić i w ten sposób nakłonić Sowietów do rozmów z rządem RP na uchodźstwie. Przyjmowano, że Sowieci w pościgu za Niemcami będą chcieli zająć Warszawę jak najszybciej, tak aby uchwycić przyczółek na zachodnim brzegu Wisły, która była ostatnią, naturalną, linią obrony na wschód od III Rzeszy.

Tymczasem Stalin miał już powołaną przez siebie reprezentację przyszłych władz – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) – i wybuch powstania w Warszawie zagroził jego planom podporządkowania sobie kraju. Postanowił więc poczekać, zrezygnować chwilowo z zajmowania miasta, a problem władz i żołnierzy AK rozwiązać na terenie stolicy niemieckimi rękami.

Powstanie warszawskie osiągnęło częściowy sukces militarny (Polacy opanowali spore fragmenty miasta), ale zniweczył go błąd polityczny. Komenda Główna AK, nie mając praktycznie żadnego kontaktu z wojskami sowieckimi, nie przewidziała reakcji Sowietów. W konsekwencji zniszczenie stolicy oraz wykrwawienie się oddziałów AK ułatwiło komunistom późniejszą sowietyzację kraju. W walkach zginęła bowiem duża część najbardziej ideowej, demokratycznie i antykomunistycznie nastawionej młodzieży,

Sierpień 1944 roku. Żołnierze 163 plutonu 1. kompanii „Wigry” batalionu „Kiliński” w czasie pogrzebu przed kamienicą przy ulicy Zgoda 5. W początkowej fazie powstania oddziały batalionu brały udział w zdobyciu wieżowca Prudenalu i opanowaniu placu Napoleona (dziś Powstańców Warszawy), gmachu Poczty Głównej i gmachu PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). Potem utrzymywały linię obrony w czworokącie ulic Świętokrzyskiej, Nowego Światu, Alei Jerozolimskich i Marszałkowskiej. Źródło: Fot. Wikimedia Commons, domena publiczna.

Bilans i skutki powstania warszawskiego

Przeczytaj

Polityczne i wojskowe skutki powstania

Powstańcy, przystępując do walki, nie osiągnęli efektu zaskoczenia. Niemcy domyślali się przygotowań do zbrojnego wystąpienia Polaków. 27 lipca 1944 r. Adolf Hitler, przebywający wówczas w Wilczym Szańcu, ogłosił stolicę Polski miastem twierdzą. Kilka godzin przed początkiem walk Niemcy zarządzili alarm i zajęli ufortyfikowane pozycje w strategicznych obiektach. Naprzeciw ponad 12 tys. niemieckich żołnierzy i policjantów stanęło wprawdzie kilkadziesiąt tysięcy powstańców, ale zaledwie nieco ponad 3 tys. z nich było uzbrojonych (AK miała w Warszawie ok. 1 tys. karabinów, 300 pistoletów maszynowych, 1,7 tys. pistoletów, lecz tylko 7 ciężkich karabinów maszynowych i 20 karabinów przeciwpancernych).

To miała być krótka, kilkudniowa, walka z Niemcami wycofującymi się pod naporem Armii Czerwonej. Zamieniła się w trwającą dwa miesiące rozpaczliwą obronę, zakończoną zagładą miasta. Ani w początkowej fazie, ani tym bardziej później walczącym oddziałom AK i ochotnikom nie udało się opanować najważniejszych obiektów (mostów na Wiśle, lotnisk, linii kolejowych), a powstanie na lewobrzeżnej Pradze załamało się po kilkunastu godzinach. Na kilka dni sparaliżowano jedynie biegnącą przez miasto główną arterię zaopatrzeniową sił niemieckich na wschodnim brzegu Wisły.

Pożary na głównej, reprezentacyjnej ulicy Warszawy – Marszałkowskiej, sierpień 1944 roku. Wielu ówczesnych polskich oficerów sił zbrojnych na Zachodzie, m.in. gen. Władysław Anders, domagało się postawienia przed sądem dowództwa AK za wywołanie walk w mieście pełnym cywilów. Zastanów się, jak ty oceniasz tę decyzję. Czy dla osiągnięcia celu politycznego można ryzykować życie ludzi?

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Powstanie było kulminacją planu „Burza”, operacji, która miała na celu wyzwolenie Polski przez AK i objęcie władzy w kraju przez przedstawicieli legalnego rządu polskiego. Działania te na terenie Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej wiosną i latem 1944 r. zakończyły się militarnym i politycznym niepowodzeniem. Wprawdzie oddziały AK wzięły udział w walkach o Wilno, Kowel, Włodzimierz Wołyński i Lwów, ale wszędzie tam przełom w walce i ostateczne wyzwolenie tych miast następowały wraz z włączeniem się do walki Armii Czerwonej. Armia Krajowa była za słaba, aby samodzielnie sprostać regularnej armii niemieckiej. W dodatku na wspomnianych terenach po okresie początkowej współpracy władze sowieckie nakłaniały żołnierzy AK do wstąpienia do tzw. Armii Berlinga, a w razie odmowy – rozbrajały Polaków i aresztowały.

Początkowo Warszawy nie uwzględniano w planach „Burzy”. Kierownictwo AK obawiało się zniszczenia stolicy i strat wśród ludności cywilnej. Jeszcze na początku lipca 1944 r. wysłano stąd na Wołyń transport 900 karabinów maszynowych z amunicją. Jednak kilkanaście dni później, 21 lipca, pod wpływem klęski „Burzy” na Kresach po raz pierwszy rozważano podjęcie działań w Warszawie. To miała być ostatnia szansa na uchwycenie władzy przed komunistami. Zajęcie miasta miało być też polskim atutem podczas planowanego za kilka dni spotkania premiera Stanisława Mikołajczyka z Józefem Stalinem. Powstanie wybuchło w momencie, gdy sowiecka 2. Armia Pancerna zbliżała się do przedmieść prawobrzeżnej Warszawy i wydawało się, że szybko je zajmie. Godzina „W” zbiegła się jednak z niemieckim przeciwnatarciem, którego nie przewidziało dowództwo AK. Cztery niemieckie dywizje pancerne w największej bitwie pancernej na ziemiach polskich rozgromiły jeden z sowieckich korpusów i zatrzymały Rosjan na przedpolach miasta.

Od tej chwili los Warszawy znalazł się w rękach Stalina. Powstanie zaplanowano najwyżej na trzy dni – do momentu wkroczenia do stolicy Rosjan. Polacy zupełnie nie brali pod uwagę zatrzymania się Sowietów na przedmieściach. Mikołajczyk, który miał w Moskwie wystąpić jako przedstawiciel rządu już obecnego w Warszawie, 3 sierpnia 1944 r. musiał prosić Stalina o ratunek dla ginącego miasta. Tymczasem Związek Sowiecki nie miał powodu, aby pomagać politycznym przeciwnikom. Stalin postanowił zaczekać, aż Niemcy rozwiążą za niego problem z walczącymi o niepodległość Polakami.

Przez cały sierpień i pierwszą dekadę września 1944 r. sowieckie lotnictwo nie pojawiało się nad Warszawą, pozostawiając Niemcom zupełną swobodę w pacyfikowaniu miasta. Po ponad miesiącu, 9 września, Rosjanie zgodzili się, aby samoloty alianckie latające z Włoch z zaopatrzeniem dla powstańców (zrzucanym na spadochronach) mogły lądować po sowieckiej stronie frontu w razie uszkodzenia i dla zatankowania paliwa na powrót. Dopiero w 44. dniu powstania rosyjskie maszyny po raz pierwszy same dokonały takich zrzutów. Nie mogło to już jednak zaważyć na wyniku walk w Warszawie.

Żołnierze AK i Armii Berlinga wzięci do niewoli na Czerniakowie. Źródło: Bundesarchiv, Bild 146-2005-0038 / August Ahrens, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dane odnośnie do strat wśród cywilów różnią się w zależności od źródeł, ale przyjmuje się, że w konsekwencji działań militarnych w trakcie powstania zginęło od 150 tys. do 200 tys. mieszkańców Warszawy. Podczas walk oraz po ich zakończeniu Niemcy wypędzili z domów ze stolicy od 500 tys. do 550 tys. osób oraz ok. 100 tys. z podwarszawskich miejscowości. Blisko 90 tys. z nich skierowano na roboty przymusowe w głąb Rzeszy, a 60 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych. Według państwowego Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi (niem. Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge) w czasie powstania warszawskiego Niemcy stracili w Warszawie ok. 3 tys. zabitych i zmarłych z ran, a ok. 12 tys. zostało rannych.

Konsekwencją powstania były nie tylko straty wśród powstańców i cywili. W trakcie dwumiesięcznych walk zniszczeniu uległo 25 proc. zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Niektóre dzielnice przestały praktycznie istnieć, na Starym Mieście przetrwał tylko jeden budynek. Wycofując się z Pragi, Niemcy wysadzili wszystkie mosty na Wiśle i spalili dworce kolejowe. W akcie zemsty za powstanie 9 października 1944 r. Heinrich Himmler, dowódca SS, nakazał zupełne zniszczenie Warszawy, po uprzednim opróżnieniu jej z wszystkich wartościowych przedmiotów i materiałów. Skierowano do tego specjalne niemieckie oddziały saperskie, które przez trzy miesiące prowadziły systematyczne wyburzanie miasta, a ich „pracę” dokumentowała grupa fotografów i ekipa filmowa.

Ocenia się, że skala tych planowych zniszczeń przekroczyła straty poniesione w trakcie walk powstańczych i objęła ponad jedną trzecią obiektów, które jeszcze przetrwały (łącznie, w toku różnych faz działań wojennych, lewobrzeżna Warszawa utraciła ponad 84 proc. zabudowy). Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie dworce, pomniki, zabytkowe budowle (m.in. Pałac Saski) i kościoły, elektrownię na Powiślu, stację pomp rzecznych, elektrownię

tramwajową, a tramwaje i autobusy zabrano do Niemiec. Wielkie straty poniosła również kultura polska. Niemcy spalili m.in. gmach dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich wraz z częścią zbiorów Biblioteki Narodowej, przepadły większość dokumentów Archiwum Akt Nowych oraz zasoby warszawskiego Archiwum Miejskiego. Wprawdzie pracownicy Biblioteki Narodowej już na początku II wojny światowej rozpoczęli zabezpieczanie najcenniejszych zbiorów (część wywieziono we wrześniu 1939 r. do Kanady), a sporą część wartościowych obiektów Biblioteki Narodowej oraz Biblioteki Uniwersyteckiej polscy bibliotekarze przenieśli do podziemi budynku, to jednak w październiku 1944 r. żołnierze niemieccy specjalnie podłożyli ogień pod złożone tam zabytki polskiego piśmiennictwa. Ocalały podstawowe zbiory obu bibliotek, jak również część zbiorów Muzeum Narodowego. Choć Niemcy pod koniec listopada zapowiadali, że wysadzą jego budynek i spalą wszystko, co się tam znajduje, polskim naukowcom udało się podstępem – pod pretekstem konieczności dokończenia prac konserwatorskich oraz ewakuacji zabytków – uniemożliwić wykonanie decyzji Paula Ottona Geibla, dowódcy niemieckiej policji i SS na dystrykt warszawski, odpowiedzialnego za metodyczne niszczenie Warszawy.

Tak stłumienie powstania warszawskiego opisywał w końcowym raporcie Ludwig Fischer, gubernator dystryktu warszawskiego. Przedstawił je generalnemu gubernatorowi okupowanych ziem polskich Hansowi Frankowi.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: hps://zpe.gov.pl/b/PW4f4vDSb

Sprawozdanie końcowe gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera dla Hansa Franka, na temat powstania warszawskiego, z listopada 1944 r.

Zwycięstwa w Warszawie nie należy jednak oceniać wyłącznie z punktu widzenia militarnego. Znacznie poważniejsze było polityczne znaczenie tego wydarzenia.

Wzniecając powstanie polski ruch oporu miał na celu zlikwidowanie władzy niemieckiej w Warszawie i po osiągnięciu zwycięstwa zmierzał do rozpętania powstania w całej Generalnej Guberni, aby w ten sposób utworzyć nowe państwo polskie. Ta „wolna Polska” miała być wywalczona przed nadejściem bolszewików, aby móc wobec Sowietów stanąć jako samodzielne państwo, które wyzwoliło się własnymi siłami.

Że taki był cel powstania, świadczą jednomyślne oświadczenia licznych przywódców powstańców.

Rezultat walki wskazuje, że cel ten bynajmniej nie został osiągnięty. Za to milionowa Warszawa, uprzednio metropolia państwa polskiego, została tak doszczętnie zniszczona, że przedstawia ona obecnie jedno wielkie rumowisko. (...)

operacja wojskowa podjęta przez Armię Krajową przeciwko wojskom niemieckim; rozkaz rozpoczęcia akcji wydał w listopadzie 1943 r. Komendant Główny AK gen. Tadeusz Bór‐Komorowski; do zrealizowania akcji konieczne było odtworzenie części dywizji i pułków walczących w 1939 r., co miało symboliczne znaczenie i podkreśliło nieprzerwaną ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, ale też skutkowało oficjalnym uznaniem Armii Krajowej za wojska sprzymierzone

Armia Berlinga

inaczej: Armia Polska w ZSRS albo Polskie Siły Zbrojne w ZSRS; nazwa polskich jednostek wojskowych, które tworzono w Związku Sowieckim pod kierownictwem polskich komunistów; ich formowanie rozpoczęło się po tym, jak ZSRS opuścili w 1942 r. polscy żołnierze tworzący armię pod dowództwem gen. Władysława Andersa

Armia Krajowa (AK)

polska konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i przeprowadzenie – w sprzyjającej sytuacji militarnej – powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‐sabotażową oraz partyzancką

Godzina „W”

kryptonim daty wybuchu powstania warszawskiego wyznaczonego na wtorek 1 sierpnia 1944 r. na godz. 17:

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)

tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, powołany w Moskwie i kontrolowany przez ZSRS; działał od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r., przewodniczącym był Edward Osóbka‐Morawski, na jego miejsce utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

pacyfikacja

(z łac. pacificatio – uspokojenie, wprowadzenie pokoju, od pax, D. pacis – pokój) siłowe stłumienie manifestacji, strajku, powstania itp. przy użyciu wojska, policji

Polskie Państwo Podziemne

tajne struktury państwowe funkcjonujące na terenie okupowanej Polski, podległe rządowi emigracyjnemu w Londynie

SS

(od niem. Die Schutzstaffel der NSDAP – oddział ochronny NSDAP) paramilitarna organizacja nazistowska, podlegająca partii nazistowskiej, w 1947 r. uznana za zbrodniczą

Słowa kluczowe

powstanie warszawskie, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie, ziemie polskie pod okupacją

Bibliografia

J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2014.

N. Davies, Powstanie ’44, tłum. E. Muskat‐Tabakowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2014.

A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. 1, Wydawnictwo Puls, Londyn 1994.

Polecenie 1

Zapoznaj się z nagraniem prezentującym różne oceny powstania warszawskiego, a następnie wykonaj kolejne polecenia.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: hps://zpe.gov.pl/b/PW4f4vDSb

Powstanie warszawskie - próba oceny

Powstanie warszawskie i jego ocena są jednymi z najbardziej kontrowersyjnych tematów w polskiej historiografii. Do dzisiaj budzą liczne dyskusje i to nie tylko wśród historyków oraz publicystów. Jedni uważają, że powstanie było działaniem o charakterze krótkowzrocznym, podyktowanym romantycznym patriotyzmem. Decyzję o jego wybuchu podjęto zaś, nie licząc się z tragicznymi konsekwencjami. Jak pisał żołnierz, historyk wojskowości i współautor planu akcji zbrojnej „Burza” Jerzy Kirchmayer:

Powstanie było klęską wojskową. Nie tylko dlatego, że siły powstańcze zostały zniszczone

• legły lub poszły w niewolę. Było klęską także dlatego, że poniesione straty nie stały w żadnym stosunku do osiągniętych wyników.

[...] Powstanie było klęską polityczną. Jej widomym objawem była dezorientacja polityczna i szybki rozkład sił kierowniczych, które powstanie wywołały i wzięły za nie odpowiedzialność. Powstanie było bowiem epopeją bohaterską, ale zarazem polityką bez historii. W imię jakich celów politycznych wywołano powstanie? W imię walki ze Związkiem Radzieckim, politycznej obrony ziem za Bugiem, podtrzymania misji Mikołajczyka w Moskwie, przeciwstawienia się PKWN-owi, ochrony niepodległości? Przecież polityczna walka ze Związkiem Radzieckim była romantycznym wybrykiem, los ziem za Bugiem był przesądzony. [...]

Jak dodaje Kirchmayer, powstanie było również wielką klęską materialną. Podsumowuje to następująco:

Twierdzenie, że Warszawa zostałaby zniszczona także w wypadku, gdyby powstania nie było, nie jest uzasadnione. Niemieckie postanowienie zniszczenia Warszawy, wiąże się ściśle z wybuchem powstania. [...]

To są ciemne strony powstania. Pozwalają one uznać decyzję o wybuchu powstania za całkowicie nietrafioną, a same walki za niepotrzebny rozlew krwi, który generalnie nic Polsce i Polakom nie przyniósł poza dodatkowym cierpieniem i stratami. Powstanie jednak

miało też wiele racjonalnych przesłanek i jak przyznał przytoczony powyżej historyk do dziś „świeci z nie byle jaką siłą”. Dodawał:

Powstanie we wszystkim tym, co wzniosłe i piękne, i z tym wszystkim, co było też ludzką słabością i małością, odgrywa ważną rolę na drodze do odzyskania i utrwalenia

niepodległości Polski, a co najmniej w utrwaleniu pojęć o niepodległości, stałych dążeń narodowych, pojęć o suwerenności i stałych dążeń w tym zakresie. [...].

Według historyka Ryszarda Kaczmarka powstanie było „jednym z największych zrywów

niepodległościowych na terenach okupowanej przez Niemców Europy i największą bitwą miejską podczas II wojny światowej”. Historycy zwracają uwagę, że decyzja o wybuchu

powstania warszawskiego nie miała charakteru spontanicznego. Była koniecznością historyczną i najlepszym wyborem w tak tragicznej sytuacji, w jakiej znalazła się Polska i

Polacy podczas II wojny światowej. Młodzież była gotowa, by chwycić za broń przeciwko nazistowskiemu okupantowi. Pytaniem tylko było, kto wykorzysta zapał i chęć do walki

polskiej młodzieży - czy rząd polski na emigracji czy komuniści? Podczas rozmowy z legendarnym kurierem z Londynu Janem Nowakiem Jeziorańskim w lipcu 1944 roku

ówczesny pełnomocnik Rządu na Kraj, wiceminister Jan Stanisław Jankowski, mówił tak:

My nie mamy wyboru. Burza - kryptonim akcji - nie jest w Warszawie czymś odsobnionym, to jest ogniwo w długim łańcuchu, który zaczął się we wrześniu [1939].

Walki w mieście wybuchną, czy my tego chcemy, czy nie. Za dzień, dwa lub trzy, Warszawa będzie na pierwszej linii frontu. Nie wiem, może Niemcy wycofają się od razu,

może dojdzie do walk ulicznych, jak w Stalingradzie. Czy pan sobie wyobraża, że nasza dysząca żądzą odwetu młodzież , którą myśmy szkolili od lat, sposobili do tej chwili,

daliśmy jej broń do ręki, będzie się biernie przyglądała albo da się Niemcom bez oporu wywieźć do Rzeszy? Jeżeli my nie damy sygnału do walki, ubiegną nas w tym komuniści,

ludzie wtedy rzeczywiście uwierzą, że chcieliśmy stać z bronią u nogi. [...]

W ocenie powstania zwraca się uwagę na to, że przy podejmowaniu decyzji o jego

wybuchu dowództwo chciało uprzedzić Armię Ludową w przejęciu kontroli nad stolicą. Armia Ludowa, która była konspiracyjną organizacją militarną działającą u boku Polskiej

Pari Robotniczej, według wszelkiego prawdopodobieństwa szykowała się, by po wkroczeniu Armii Czerwonej do Warszawy w lecie 1944 roku opanować miasto. Jak pisał

Władysław Bartoszewski, polski historyk i polityk, a jednocześnie uczestnik powstania warszawskiego:

Armia Ludowa szykowała się, aby - kiedy armia sowiecka wkraczać będzie w lecie 1944 r. do Warszawy - skoncentrować swe siły, opanować ratusz, zabarykadować się, wywiesić

czerwoną flagę, proklamować objęcie władzy i wzywać pomocy. To bardzo realistyczny

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Do podanych dziedzin przypisz po jednym skutku powstania warszawskiego.

Ćwiczenie 2

Wskaż właściwe dokończenie zdania.

W wyniku powstania warszawskiego…

ok. 8 tys. powstańców poległo i ok. 15 tys. zostało rannych.

ok. 18 tys. powstańców poległo i ok. 25 tys. zostało rannych.

ok. 5 tys. powstańców poległo i ok. 5 tys. zostało rannych.

ok. 10 tys. powstańców poległo i ok. 20 tys. zostało rannych.

Ćwiczenie 5

Zapoznaj się z podanym źródłem i wykonaj polecenia.

Źródło z epoki. Źródło: wikimedia.org, domena publiczna.

Rozstrzygnij, czy formacja wojskowa, do której nawiązuje źródło, ujawniła się, czy zeszła do konspiracji bezpośrednio po upadku powstania warszawskiego.

zeszła do konspiracji

ujawniła się

Wskaż właściwe dokończenie zdania. Formacja wojskowa, do której nawiązuje źródło, po upadku powstania warszawskiego…

została rozwiązana.

wzięła udział w akcji „Burza”.

ujawniła się.

Ćwiczenie 6

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia.

Przez obóz w Pruszkowie przeszło ok. 650 tys. osób. Do obozów

koncentracyjnych i obozów pracy w Niemczech deportowano 153 810

[…]. Wiele tysięcy wywieziono na roboty do Rzeszy.

Rozstrzygnij, czy podane w tekście źródłowym dane są skutkami powstania w getcie warszawskim, czy powstania warszawskiego.

powstania warszawskiego

powstania w getcie warszawskim

Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do źródeł i własnej wiedzy.