Pobierz BIOETYKA KONFUCJAŃSKA JAKO ODPOWIEDŹ NA ... i więcej Notatki w PDF z Bioetyka tylko na Docsity!
KAROL GREGORCZUK
BIOETYKA KONFUCJAŃSKA JAKO ODPOWIEDŹ
NA WYZWANIA WSPóŁCZESNEJ BIOMEDYCYNY
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie podstawowych założeń etyki konfucjańskiej w kontekście współczesnej refleksji bioetycznej, poruszającej różne aspekty narodzin, życia i śmierci człowieka. Przedmiotowa analiza ma charakter przeglądowy, pozwala przybliżyć dorobek tradycyjnej myśli chińskiej, wywodzącej się z nauk Konfucjusza i rozwijanej przez jego kontynuatorów. Opisano kształ- towanie się globalnego rynku nowych technologii w warunkach wysoko konku- rencyjnych gospodarek, spośród których czołowe miejsce zajmują Chiny mogące rywalizować z zachodnimi firmami biotechnologicznymi. Wskazano na możliwość aplikacji doktryny konfucjańskiej, opartej na cnotach humanitarności, prawości, właściwego zachowania, mądrości i wierności, na gruncie bioetyki i bioprawa.
Kształtowanie się refleksji bioetycznej we współczesnych Chinach
Dynamiczny rozwój biologii, medycyny i technologii stał się przyczynkiem do pod- jęcia pogłębionej refleksji etycznej dotyczącej ingerencji w naturalne procesy życia, co doprowadziło do wyłonienia się w drugiej połowie XX wieku nowej dziedziny – bioetyki. Dyscyplina ta ma łączyć wiedzę naukową z systemem wartości etycznych, stanowiąc swoisty pomost między współczesnymi osiągnięciami nauk przyrodni- czych a dorobkiem myśli humanistycznej, ma skłaniać do zastanowienia się nad problemem wzajemnej relacji nauki i etyki. Przegląd stanowisk różnych autorów zajmujących się zagadnieniem bioetyki pozwala zauważyć, że obecnie „bioetyczny” wektor jest skierowany od bioetyki globalnej ku bioetyce lokalnej (np. afrykańska, buddyjska, islamska, japońska, konfucjańska), a tym samym następuje stopniowe przejście od myślenia uniwersalnego na rzecz optyki regionalnej. Dokonanie wielu odkryć na polu nauk przyrodniczych w ciągu ostatnich lat dało asumpt do przygotowania innowacyjnych metod diagnostycznych i terapeu- tycznych, niosąc osobom chorym nadzieję na poprawę stanu zdrowia lub powrót do pełnej sprawności. W różnych regionach świata podejmowane są zaawansowa- ne prace mające na celu zorganizowanie sektora wysokich technologii ( hi-tech ), na szczególną uwagę zasługują tutaj region wschodnioazjatycki (Chiny, Japonia, Korea
Południowa, Malezja, Singapur), północnoamerykański (Kanada, Meksyk, USA) i zachodnioeuropejski (Francja, Holandia, Niemcy). Symptomatycznym zjawiskiem jest zajmowanie przez Chiny pierwszej lokaty w rankingu dotyczącym eksportu pro- duktów zaawansowanych technologii, co podkreśla ważną rolę Państwa środka na globalnym rynku nowych rozwiązań technicznych 1. Rząd chiński dąży do rozwijania krajowej bazy technologicznej i stopniowego ograniczania zależności od państw za- chodnich w tej sferze, podejmując działania ukierunkowane na wzrost jakości lokal- nych firm technologicznych 2. Wyrazem opisywanej dynamiki jest ekspansja giganta biotechnologicznego BGI (Beijing Genomics Institute), jednej z największych na świecie firm zajmujących się sekwencjonowaniem DNA, posiadającej swoje labora- toria w Chinach, Europie i Ameryce Północnej^3. Początki badań biomedycznych i bioetyki w ojczyźnie Konfucjusza należy łą- czyć z powstaniem w 1986 r. strategii w sprawie przyspieszenia rozwoju zaawan- sowanych technologii (tzw. program 863), która zyskała aprobatę chińskiego przywódcy Denga Xiaopinga 4. Z pewnością rząd ChRL doskonale wyczuł trendy związane z badaniami biomedycznymi, gdyż – jak wiadomo – właśnie w połowie lat 80. rozpoczęto prace w ramach międzynarodowego projektu poznania ludzkie- go genomu (HGP), dzięki czemu w 2003 r. zakończono w ponad 99% sekwencjo- nowanie genomu człowieka. Warto dodać, że w tym zakrojonym na szeroką skalę przedsięwzięciu swój udział miały również Chiny, jako że BGI był odpowiedzialny za odczytanie sekwencji 1% genomu człowieka. W następnych latach naukowcy z Chin dokonali m.in. przeszczepu tkanki psiego pęcherza do organizmu myszy, odczytali sekwencje genomów ryżu, pandy wielkiej, ogórka, człowieka z epoki sta- rożytnej i ponad tysiąca bakterii jelitowych, podobno nawet sklonowali ludzkie em- briony, używając komórek jajowych królika i ludzkiego DNA 5. W podanym okresie stworzono również China Kadoorie Biobank, stanowiący bazę do prospektyw- nych badań kohortowych z wykorzystaniem ludzkiego materiału genetycznego, liczący obecnie próbki pochodzące od około 0,5 mln uczestników. W listopadzie 2018 r. jeden z chińskich naukowców poinformował, że dzięki zastosowaniu me-
(^1) W 2016 r. łączny eksport produktów hi-tech z Chin wynosił 496,007 mld USD – dla porów-
nania eksport hi-tech z Niemiec to 189,646 mld USD, zaś z USA to 153,189 mld USD; http:// wdi.worldbank.org/table/5.13 (dostęp: 1.10.2018). Zob. stanowisko polemiczne: Y. Xing, China’s High-Tech Exports: The Myth and Reality , „Asian Economic Papers” 2014, vol. 13, no. 1, s. 109–123. (^2) Postęp technologiczny priorytetem w rozwoju chińskiej gospodarki , oprac. WPHI Szanghaj, http://
www.gochina.gov.pl/files/?id_plik=414 (dostęp: 1.10.2018). (^3) Por. D. Cyranoski, China’s genomics giant to make stock-market debut , „Nature” 2017, vol. 546, s. 461;
http://www.nature.com/news/china-s-genomics-giant-to-make-stock-market-debut-1. (dostęp: 1.10.2018). (^4) The Editors of The New Atlantis, Chinese Bioethics? , „The New Atlantis”, Spring 2003, no. 1,
s. 138–140; http://www.thenewatlantis.com/publications/chinese-bioethics (dostęp: 1.10.2018). (^5) D. Cyranoski, China’s genomics giant …, s. 461; V. Barry, Cengage Advantage Books: Bioethics in
a Cultural Context: Philosophy, Religion, History, Politics , Boston–Wadsworth 2012, s. 241.
kosmosu, uczestniczy przez całe życie w naturalnym procesie przemian. Zgodnie z chińską tradycją ciało człowieka składa się z pięciu podstawowych elementów: wody, ognia, ziemi, metalu i drzewa, i to właśnie zachowanie właściwych proporcji pomiędzy nimi ma decydować o naszej kondycji fizycznej lub moralnej^9.
Problemy narodzin, życia i śmierci
w kontekście myśli konfucjańskiej
Godny uwagi jest pogląd Konfucjusza, zgodnie z którym życie biologiczne nie sta- nowi wartości najwyższej. W tym miejscu wypada odwołać się do dwóch kardynal- nych cnót konfucjańskich, tj. humanitarności ( ren ) i prawości ( yi ), będących w prze- konaniu myśliciela nadrzędnym dobrem, cenniejszym niż konieczność zachowania jednostkowego życia. Jak sam to podkreśla: „Człowiek życzliwy, pełen dobrych chęci / To za życzliwość swe życie poświęci. / I nie pozwoli, aby jego życie / Mogło zaszkodzić życzliwości skrycie”^10. Przestrzeganie ren oraz yi jest nakazem moralnym skierowanym do człowieka szlachetnego (君子 – junzi ), dążącego do humanitarnego, mądrego i uczciwego postępowania. Zgodnie z tym stanowiskiem życie nie jest wartością autoteliczną, a jego sens zależy od wypełniania ren oraz yi jako podstawy wszelkich ludzkich działań. Z tego punktu widzenia nie chodzi już o to, by zachować i chronić życie za wszelką cenę czy też o godne umieranie, gdyż bezwarunkowym obowiązkiem człowieka staje się przede wszystkim utrzymywanie dwóch wymienionych cnót 11. Etyka konfucjańska opiera się zatem na założeniu, że tylko dzięki kultywowa- niu cnoty człowiek może osiągać wewnętrzną harmonię i rozwijać dobre relacje z innymi ludźmi. Zdaniem Konfucjusza podejmowanie wysiłku na wspomnianej drodze ma przejawiać się poprzez zachowywanie pięciu podstawowych cnót: huma- nitarności (仁 – ren ), prawości (義 – yi ), właściwego zachowania (禮 – li ), mądrości (智 – zhi ) oraz wierności (信 – xin ). Termin ren oznacza wewnętrzną zdolność każdego człowieka do czynienia do- bra, odróżniającą go od zwierząt; można go przetłumaczyć jako humanitarność, życzliwość, altruizm lub dobro. Starożytny myśliciel próbuje opisać ren za pomocą jego atrybutów, do których zalicza wytrwałość i umiejętność znoszenia trudności,
(^9) Por. R. Fan, Introduction: Towards a Confucian Bioethics [w:] Confucian Bioethics , ed. R. Fan, vol. 61,
New York–Boston–Dordrecht 2002, s. 4–8; E.Y. Zhang, The Neo-Confucian Concept of Body and Its Ethical Sensibility [w:] Confucian Bioethics …, s. 46. Nietrudno dostrzec analogię między chińską kon- cepcją pięciu elementów a grecką koncepcją czterech żywiołów (ogień, powietrze, woda, ziemia). (^10) Cyt. za: Rozważania (Dialogi konfucjańskie) , tłum. J. Zawadzki, Seattle 2012, s. 187. (^11) P.-Ch. Lo, Confucian Views on Suicide and Their Implications for Euthanasia [w:] Confucian Bio-
ethics …, s. 70–72.
brak pretensji i żalu do innych, empatię, okazywanie miłości ludziom, zdobywanie i pogłębianie wiedzy. Z kolei pojęcie yi łączy się z prawością, sprawiedliwością, uczci- wością, dzięki czemu określona jednostka zachowuje się, jak należy, czyli podejmuje właściwe działanie w odpowiedniej sytuacji. Prawość jest jedną z najważniejszych cech wymaganych od osób sprawujących władzę, opiekę czy nadzór, np. nauczy- ciela, sędziego i lekarza. Trzeci element podanej kompozycji, czyli li , odnosi się do właściwego zachowania, rozumianego jako konieczność stosowania etykiety, kurtu- azji, rytuału, a więc zespołu zwyczajów i konwencji społecznych ukształtowanych na drodze tradycji, wzmacniających więzi międzyludzkie^12. Zhi to zarówno wiedza, jak i wewnętrzna zdolność do odróżniania dobra i zła, natomiast xin to uczciwość, dotrzymywanie obietnic, wierność danemu słowu^13. W centrum myśli konfucjańskiej leży zasada humanitarności, u której podstaw jest wiara w zdolność wszystkich ludzi do podnoszenia na wyższy poziom swo- ich indywidualnych oraz wspólnotowych warunków życia, w szczególności dzięki samodoskonaleniu i samorozwojowi. Jeszcze raz należy przypomnieć charaktery- styczne dla tej szkoły stanowisko, zgodnie z którym w razie konieczności powin- no się poświęcić życie w celu utrzymania rudymentarnych wartości ren oraz yi^14. Według chińskiego myśliciela większą rolę we wzajemnym współżyciu jednostek odgrywają normy moralne i obyczajowe, mniejszą zaś – prawo stanowione. Warto zastanowić się, w jaki sposób konfucjanizm zapatruje się na drażliwe kwestie spo- łeczne, budzące duże kontrowersje, jak np. eutanazja, samobójstwo, aborcja, kara śmierci. Zrezygnowanie z wypełniania w życiu podstawowych cnót prowadzi w kie- runku etycznej degradacji człowieka, co przynosi skutki gorsze niż śmierć. Biorąc to pod uwagę, w myśl konfucjanizmu w pewnych okolicznościach odebra- nie życia może być etycznie usprawiedliwione, gdy służy jakimś nadrzędnym warto- ściom. Odmiennie niż w kulturze zachodniej, w kręgu chińskiej kultury przypisuje się prymat doktrynie świętości cnót moralnych, nie zaś doktrynie świętości ludzkiego życia. I tak bezwarunkowemu obowiązkowi kontynuowania życia przeciwstawia się bezwarunkowy nakaz utrzymania wewnętrznego porządku moralnego. Konieczność ochrony godności lub honoru, jak chociażby w sytuacji upokorzenia przez wroga (np. śmierć cesarza Zhao Binga w 1279 r. podczas najazdu mongolskiego) lub w celu uniknięcia hańbiącego zarzutu przed sądem (np. przypadek japońskiego księcia Konoe w 1945 r.), zyskuje – w podanej perspektywie etycznej – akceptację. Powyższa konstatacja pokazuje, że w przeciwieństwie do dominujących na Zacho- dzie poglądów tradycyjna etyka chińska dopuszczała możliwość popełnienia samo- bójstwa w imię jakichś wyższych wartości. W nauce klasycznej szkoły konfucjańskiej
(^12) Por. The Analects of Confucius , tłum. A.Ch. Muller; http://www.acmuller.net/con-dao/ana-
lects.html (dostęp: 5.10.2018). (^13) Y. Cong, Bioethics in China [w:] Annals of Bioethics: Regional Perspectives in Bioethics , eds. J.F. Pep-
pin, M.J. Cherry, New York 2017, s. 242–243. (^14) H. Epps, The Universal Golden Rule , Morrisville, North Carolina 2012, s. 62.
wych zasad etycznych niż wprowadzanie regulacji prawnych wspieranych sankcja- mi. W dziejach cesarskich Chin odnotowano przypadki stosowania na szeroką skalę szczególnie surowych środków dla zabezpieczenia porządku państwa, np. okres rzą- dów cesarza Shi-Huangdi (221–210 r. p.n.e.) czy powstanie tajpingów (1851–1864)^19. Konfucjusz przywiązuje raczej większą wagę do edukacji prawnej społeczeństwa niż do „ślepego przymusu” wobec woli władcy: „Gdy ludność poddana / Nie otrzy- mała wytycznych od pana, / A władca śmiercią nieposłusznych karze, / To jest opre- sja. Jeżeli w wymiarze / Im dostatecznym nie udzieli rady, / Aby poprawić mogli swo- je wady, / A będzie czekał na wynik jedynie, / To okrucieństwo”^20. Tym samym kara śmierci dowodzi nie tyle odstraszającej siły państwa, ile w istocie słabej skuteczności norm pozaprawnych we wpływaniu na zachowanie członków danej społeczności. Jednym z ważniejszych problemów bioetycznych jest kwestia aborcji, czyli za- mierzonego przerwania ciąży w wyniku podjęcia czynności i środków zmierzających do zakończenia życia zarodka/płodu. Do dzisiaj nie zachowały się miarodajne in- formacje z epoki cesarstwa, które bezpośrednio odnosiłyby się do podanego zagad- nienia w kontekście idei konfucjanizmu czy neokonfucjanizmu 21. W perspektywie chińskiej filozofii należy zwrócić uwagę na dwa aspekty – z jednej strony na wartość rodziny i ogólny szacunek dla życia, co wiąże się z postrzeganiem kobiety jako isto- ty ludzkiej z przyrodzonymi jej prawami, z drugiej zaś na funkcjonowanie kobiety w społeczeństwie i jej szczególną rolę w życiu rodzinnym. Myśl konfucjańska stara się uzyskać względną równowagę między oboma wyżej wymienionymi dobrami, nie zaś dokonać prostego wyboru jednego z nich na rzecz drugiego. Aby zrozumieć specyfikę chińskiej mentalności, należy zwrócić uwagę na pod- stawowe znaczenie rodziny i cnót rodzinnych, która to relacja stanowi czynnik sta- bilizujący całe życie społeczne. Rodzina jest pojmowana w pewnym sensie jako rozciągająca się w czasie „sztafeta pokoleń”, obejmując przeszłe, obecne i przy- szłe generacje. Z jednej strony aborcja jest moralnie naganna, ponieważ pozostaje w sprzeczności z zasadą szacunku do życia i ideału rodziny, w tym potrzebą na- rodzin i wychowania potomstwa. Z drugiej strony, gdyby ciąża miała powodować dodatkowe trudności dla kobiety, uniemożliwiając jej realizację określonych celów życiowych czy kształtowanie relacji społecznych, może to być przyczynkiem do podjęcia decyzji o aborcji^22.
(^19) Por. China’s Death Penalty: History, Law and Contemporary Practices , eds. H. Lu, T.D. Miethe, New
York–London 2007, s. 31. (^20) Cyt. za: Rozważania (Dialogi konfucjańskie) …, s. 241. (^21) N. Jing-Bao, Radical Disagreements of Chinese Views on Fetal Life [w:] The Bioethics of Regenerative
Medicine , ed. K.-T. Ip, Dordrecht 2009, s. 69. (^22) Por. P.J. Ivanhoe, A Confucian Perspective on Abortion , „Dao”, March 2010, vol. 9, issue 1,
s. 41–43. Etyka konfucjańska uznaje aborcję za moralnie złą, co jest uzasadnione nie tyle prawem do życia jednostki jako takiej, ile wynika z szacunku dla indywidulanego życia jako nierozerwalnie złączonego z innymi członkami rodziny żyjącymi wcześniej, obecnie i później.
Podobne problemy mogą się ponadto pojawić w sytuacji eksperymentów naukowych na ludziach. Zgodnie ze starożytną legendą, opisaną przez Huai Nan Tze, powstanie tradycyjnej medycyny chińskiej łączy się z historią mitycznego cesarza Shennonga – bo- skiego rolnika, który podjął się sprawdzenia na sobie samym właściwości zdrowotnych różnych gatunków roślin (traw), by pomóc członkom społeczności, do jakiej przybył z wizytą. Główną jego motywacją było doświadczalne poznanie poszczególnych roślin, oddzielenie jadalnych i szkodliwych, co było ważne dla kondycji zdrowotnej całej zbio- rowości. Dla Konfucjusza wiedza powinna przynosić określony pożytek, łączyć w sobie znajomość danej dyscypliny naukowej oraz praktyczną mądrość życiową^23. We wskazanym ujęciu inicjowanie działań umożliwiających poszerzenie zakresu wiedzy o człowieku jest zgodne ze sprawiedliwością służącą dobru wszystkich ludzi. Wiele myśli chińskiego mistrza daje jasne wskazówki, że jakiekolwiek doświadcze- nia medyczne należy prowadzić z należytą troską o bliźnich, współczuciem i życzli- wością. Czytamy m.in.: „Na miejscu innych kto się stawia osób, / Ten na życzliwość dobry posiadł sposób”; „Zmuszać do czegoś nie pragnę nikogo, / Niech sobie każdy swoją idzie drogą. / I niech mnie też do niczego nie zmusza”; „Jeżeli jest coś, co tobie niemiłe, / Nie zmuszaj innych do tego na siłę”^24. Zapewnienie prawidłowej opieki medycznej nad pacjentem wymaga nie tylko postawienia prawidłowej diagnozy i wyboru odpowiednich środków leczniczych, ale również należytej troski, szlachetności, dobrego słowa. Aby móc w pełni reali- zować etos lekarza, należy zadbać o ciało i duszę osoby chorej, a więc chodzi tutaj o kompleksowe utrzymanie w należytym stanie obu powyższych elementów. Kon- fucjanizm stanowił ważną inspirację dla dalszego rozwoju wschodniej medycyny, wywarł przemożny wpływ na ukształtowanie się zasad współczesnej deontologii le- karskiej. To właśnie szesnastowieczny lekarz dynastii Ming, Gong TingXian, kiero- wał się myślą starożytnego mędrca przy opracowaniu słynnych dziesięciu maksym dla lekarzy i dziesięciu maksym dla pacjentów^25. Zgodnie z podanymi przezeń zaleceniami lekarze powinni m.in. kierować się w codziennej praktyce zasadą humanitaryzmu, studiować nauki Konfucjusza, roz- poznawać przyczyny chorób, ujawniać prawdę o stanie zdrowia, przywiązywać większą wagę do zasad niż do zysków. Z kolei od pacjentów oczekuje się, aby przy- jęli taką postawę, która złagodzi ból i przyspieszy powrót do zdrowia: gotowość do podjęcia leczenia, rozpoczęcie terapii we wczesnej fazie choroby, unikanie emocji i złych myśli, umiarkowanie w jedzeniu i piciu, ponoszenie wydatków na leczenie^26.
(^23) Por. X. Chen, A Confucian Reflection on Experimenting with Human Subjects [w:] Confucian Bio-
ethics …, s. 212–213. (^24) Cyt. za: Rozważania (Dialogi konfucjańskie) … (^25) X. Chen, A Confucian Reflection …, s. 213–214. (^26) Tekst dziesięciu maksym dla lekarzy i dziesięciu maksym dla pacjentów, autorstwa Gong
Ting Xiana jest dostępny na stronie: http://www.ruhr-uni-bochum.de/healthliteracy/hl-classi- cal-tingxiani-maxime.pdf (dostęp: 5.10.2018).
ingerencja w istniejący rytm zdarzeń i zjawisk jest niezgodna z naturalnym po- rządkiem rzeczy (無為 – wu-wei ). Dzięki taoizmowi konfucjańska wizja życia zo- stała wzbogacona o elementy indywidualizmu, perfekcjonizmu czy podporządko- wania naturze rzeczy 30. Narodziny oraz śmierć człowieka jako dwa punkty graniczne jego egzystencji były ważnym elementem rozważań etycznych nie tylko w Chinach, ale również w zachodnim kręgu kulturowym. Przerywanie ciąży praktykowano w antycznej Grecji i Rzymie, ze względów eugenicznych było aprobowane przez Platona i Ary- stotelesa, mimo traktowania nienarodzonych jako istot duchowo-cielesnych. Intere- sujące jest, że stanowisko to było uzasadnione nie tyle dobrem ciężarnej kobiety, ile ochroną kondycji biologicznej ogółu społeczeństwa. Wraz z powstaniem chrześci- jaństwa i uformowaniem koncepcji osoby aborcja została oceniona jako moralnie niedopuszczalna, porównywalna z zabójstwem. Z kolei eutanazja traktowana jako „dobra śmierć” spotkała się z negatywną oceną Hipokratesa i Pitagorasa, w prze- ciwieństwie do wyżej wspomnianych Platona i jego ucznia. Jednak samobójstwo jako takie nie zyskało uznania w ich oczach, aczkolwiek miało zwolenników wśród cyników, cyrenaików, stoików. Ponadto na uwagę zasługuje twierdzenie Arystotelesa w sprawie wykonywania kary śmierci, która jego zdaniem powinna pełnić funkcję lekarstwa dla samego przestępcy za popełnione zło, nie zaś stanowić narzędzie ze- msty społeczeństwa^31. Współczesne odkrycia naukowe na polu biomedycyny uświadomiły nam, że rozwój technologiczny powinien być paralelny z praktyką etyczną, dzięki czemu można harmonijnie pogodzić obie sfery życia ludzkiego. Okazuje się, że wiele za- gadnień poruszanych w dawnych tradycjach filozoficznych pozostaje jak najbardziej aktualnych również w dzisiejszych warunkach społecznych. Myśl Konfucjusza żyją- cego na przełomie VI/V wieku p.n.e., następnie rozwijana przez jego kontynuato- rów (Mencjusza, Xunzi), była istotnym czynnikiem kulturotwórczym w Chinach, oddziałując na kształt ideologii państwowej, instytucje prawne, zasady etyczne. Konfucjanizm stanowi nieodłączny element mentalności współczesnych mieszkań- ców wielu krajów Dalekiego Wschodu, mając podobne znaczenie kulturowe jak chrześcijaństwo na Zachodzie 32. Pojęcie „bioetyka konfucjańska” należy ogólnie ro- zumieć jako refleksję na temat życia w kontekście postępu naukowo-badawczego, przy wykorzystaniu dorobku myśli Konfucjusza i jego następców. Wydaje się, że to dziedzictwo intelektualne Dalekiego Wschodu może twórczo oddziaływać nie tylko na kierunek rozważań teoretycznych, ale również na aktualną praktykę biomedycz- ną. Paradygmat zachodniej bioetyki ma tendencję do uniwersalizacji, przez co ogra-
(^30) R. Tokarczyk, Prawa narodzin, życia i śmierci , Warszawa 2012, s. 55. (^31) Por. M. Czachorowski, hasła: Aborcja ; Eutanazja ; Kara śmierci [w:] Powszechna encyklopedia filozo-
fii , t. 1, red. A. Maryniarczyk, Lublin 2000, s. 22–26, 321–325, 483–486. (^32) Por. R. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne , Warszawa 2010, s. 247–248.
nicza wpływy „bioetyk regionalnych”, które wyrażają swoisty dla danego obszaru geograficznego sposób postrzegania rzeczywistości. U podstaw nowożytnej zachodniej koncepcji społeczeństwa leży przeświadcze- nie, że powstaje ono w drodze dobrowolnej umowy racjonalnych i wolnych jedno- stek w celu osiągania wspólnych korzyści. Zawarcie umowy społecznej jest moty- wowane rachunkiem indywidualnych praw i wolności, dlatego też u jego podstaw leży korzyść (por. konfucjańskie li ), nie zaś wymóg powinności z uwagi na dobro moralne (por. konfucjańskie yi ). Przedmiotowe pojęcie tworzy poważne implika- cje dla właściwego rozumienia istoty ludzkiej w jej wymiarach biologicznym i spo- łecznym, podkreślając konwencjonalny status człowieka czy relacji międzyludzkich. Wyrastający z liberalnej tradycji Zachodu kontraktualizm traktował istoty ludzkie jako podmioty autonomiczne, wzajemnie konkurujące z sobą, zdolne jednak do zachowań altruistycznych, które dążą do wzmocnienia własnych interesów w ob- rębie powołanej przez siebie organizacji politycznej. Kontestacji uległa wartość na- turalnych, przyrodzonych, właściwych człowiekowi specyficznych więzi życiowych, takich jak rodzina, społeczność lokalna, grupa etniczna 33. Azjatycki styl myślenia o człowieku i świecie przyrodniczym pozostaje uwarun- kowany funkcjonowaniem trzech tradycji filozoficzno-religijnych, tj. konfucjanizmu, taoizmu oraz buddyzmu, tworzących etos dalekowschodni. Podane tradycje łączy holistyczne ujęcie rzeczywistości, przywiązują dużą wagę do wartości kolektywnych, jak przyroda, społeczeństwo, sąsiedztwo, konieczność harmonijnego współdziała- nia na rzecz dobra wspólnoty. Rozwój naukowo-technologiczny ujawnia liczne pro- blemy bioetyczne odnoszące się do wszelkiego życia organicznego – człowieka, zwierząt, roślin, dlatego też podejmuje się próbę reinterpretacji idei praw człowieka na rzecz rozszerzenia katalogu praw na inne istoty żywe^34. Poszukiwanie właściwych rozwiązań dla bioetyki wymaga przyjęcia wyjściowej tezy, iż cała rzeczywistość przyrodnicza stanowi jednorodny, ale złożony byt, prze- jawiający się w występowaniu różnych form życiowych powiązanych wzajemnymi relacjami. Optyka konfucjańska jest szczególnie cenna dla kultury Zachodu zdo- minowanej przez mechanicystyczne pojmowanie świata, rzucając nowe światło na
(^33) Por. P. Skrzydlewski, Umowa społeczna [w:] Powszechna encyklopedia …, s. 1–5; http://www.ptta.
pl/pef/pdf/suplement/umowa_s.pdf (dostęp: 16.10.2018). (^34) H. Sakamoto, The Foundations of a Possible Asian Bioethics [w:] Bioethics: Asian Perspectives: A Qu-
est for Moral Diversity , ed. R.-Z. Qiu, Dordrecht 2004, s. 47–48. Stanowisko to stopniowo zyskuje uznanie naukowców, np. podczas konferencji w Helsinkach w 2010 r. przyjęto Deklarację praw waleni: wielorybów i delfinów, potwierdzając szczególny status tych organizmów, które powin- no się postrzegać jak osoby, z poszanowaniem ich praw do życia i wolności. W 2013 r. rząd Indii wydał oficjalne oświadczenie, że delfiny „powinny być traktowane jako »osoby inne niż ludzie« i jako takie posiadać swoje własne szczególne prawa”, https://www.cetaceanrights.org/; https://www.dw.com/en/dolphins-gain-unprecedented-protection-in-india/a-16834519 (dostęp: 10.10.2018).
nie jest oparte jedynie na oczekiwanej analizie kosztów i korzyści. Aby to osiągnąć, potrzeba raczej doświadczenia ugruntowanego w postawie szacunku, która otwiera serce lub, jak mówili Grecy, nous , na rzeczywistość konfucjańskiego familizmu”^40.
Podsumowanie
Począwszy od opublikowania w 1979 r. pracy Toma L. Beauchampa i Jamesa F. Chil- dressa Principles of Biomedical Ethics , poszczególni autorzy zachodni proponują ustalić pewne katalogi zasad, jakie powinny znajdować odzwierciedlenie w etyce medycz- nej^41. Na płaszczyźnie bioetyki zwrócono uwagę na występowanie istotnych podo- bieństw pomiędzy etyką konfucjańską a zasadą poszanowania autonomii. Według Konfucjusza moralna doskonałość wymaga umiejętności zachowywania w życiu cnót wierności ( xin ), prawości ( gong ) i szacunku ( jing ), które odpowiadają przywo- łanej zachodniej zasadzie autonomii oraz powiązanym z nią zasadom szczerości ( veracity ) i wierności ( fidelity ). Nauki starożytnego myśliciela odwołują się do wzoru osobowego junzi , ozna- czającego człowieka, który wypełnia w swoim życiu konfucjańskie cnoty, dąży do samodoskonalenia, samodzielności, wewnętrznej moralnej autonomii. Obraz ten ilustruje podmiot predysponowany do niezależnego działania, wyrażający godność i wartość istoty ludzkiej, przejawiającej szacunek wobec innych ludzi 42. Interesujące jest to, że bioetyka czterech cnót, sformułowana w XX wieku przez Beauchampa i Childressa, wyraźnie koresponduje ze starożytną etyką Konfucjusza^43. Charakte- rystycznym rysem chińskiej filozofii jest położenie nacisku na wymiar wspólno- towy (rodzinny, lokalny, państwowy), powinność sumiennego wypełniania swoich obowiązków w zależności od miejsca w hierarchii społecznej, jak również wymóg przestrzegania obowiązującej etykiety. Tradycyjnemu chińskiemu myśleniu towarzyszy idea, że społeczeństwo funkcjo- nuje jak żywy organizm, tworząc harmonijną, uporządkowaną całość. Jakość ludz- kiego życia zależy nie tylko od indywidualnego samodoskonalenia, lecz także od kształtowania relacji rodzinnych, grupowych, społecznych. Idee konfucjańskie sta- nowią dorobek kulturowy Państwa środka, który z powodzeniem może inspirować do pozytywnych zmian zachodnią bioetykę. Wypełnianie społecznych powinności
(^40) Cyt. za: R. Fan, Confucian Familism and Its Bioethical Implications [w:] The Family, Medical Decision-
-Making, and Biotechnology: Critical Reflections on Asian Moral Perspectives , ed. S.Ch. Lee, Dordrecht 2007, s. 20. (^41) T.L. Beauchamp i J.F. Childress są znani jako twórcy pryncypializmu, który jest ufundowany na
czterech następujących zasadach: autonomii, dobroczynności, nieszkodzenia i sprawiedliwości. (^42) Por. D.F.-C. Tsai, The Bioethical Principles and Confucius’ Moral Philosophy , „Journal of Medical
Ethics”, March 2005, vol. 31, issue 3, s. 159–160. (^43) Ibidem , s. 162.
w duchu altruizmu, humanitaryzmu, wrażliwości nie jest obce zachodniej filozofii medycznej, jednakże współcześnie osłabianej przez wartości indywidualizmu, uty- litaryzmu, samorealizacji. Bioetyka konfucjańska podkreśla właśnie znaczenie etycznego wymiaru rela- cji lekarz – pacjent, w której należy patrzeć na drugiego nie jako na odosobnioną „monadę”, ale jako na istotę relacyjną, zdolną do prawidłowego rozwoju w specy- ficznych związkach z innymi. Szacunek wobec dzielących różnic, kultury czy po- chodzenia będzie decydował o wartości tego spotkania, uświadamiając konieczność podejmowania wszelkich czynności medycznych w duchu zasady humanitarności ( ren – dosł. „stawanie się osobą”), mając na celu dobro człowieka.
SUMMARY
CONFUCIAN BIOETHICS AS A RESPONSE
TO THE CHALLENGES OF MODERN MEDICINE
The dynamic development of biology, medicine and technology is one of the main reasons behind ethical reflection on interference in the natural processes of life, which has led to the emergence of a new interdisciplinary field – bioethics. This approach combines scientific knowledge and ethical values, and indicates the need to reconcile the achievements of sci- ence and humanistic values, as determinants for mutual relations between science and ethics. The originality of Chinese culture inspires us to appreciate Confucian philosophy, which is a cultural repository of knowledge about human life, personal relations and connections between human beings and nature. In this text, I describe some basic problems of bioethics, e.g. euthanasia, suicide, abortion, and the death penalty, from the perspective of Confucian and Western bioethics. Confucius’s ethical thought is based on five regulations: humaneness ( ren ), righteousness ( yi ), ritual ( li ), wisdom ( zhi ), and faithfulness ( xin ), which determine the boundaries of human activity. These ideas underlie the cultural richness of modern Chinese bioethics and they can successfully inspire European bioethics; therefore they promote mu- tual understanding between East and West.
