Pobierz Biomedyczne podstawy rozwoju człowieka, wpływ żywienia na rozwój i zdrowie i więcej Ćwiczenia w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU CZŁOWIEKA
WPŁYW ŻYWIENIA NA ROZWÓJ I ZDROWIE
Potoczne twierdzenie: „jesteś tym, co jesz” wcale nie jest dalekie od prawdy. Ludzkie ciało zbudowane jest z komórek potrzebujących do życia i wzrostu składników odżywczych, których źródłem jest spożywany pokarm. Dlatego to, jak wyglądamy oraz jakie jest nasze samopoczucie i zdrowie, zależy od codziennej diety. I CEL ODŻYWIANIA SIĘ Jedną z najbardziej znamiennych cech każdego żywego organizmu, a więc i organizmu człowieka, jest stała odnowa komórek i tkanek. W okresie młodości, wzrostu i rozwoju chodzi również o przyrost. Musi więc organizm otrzymać z zewnątrz składniki, które by zastąpiły zużyte i wydalone części tkanek i stanowiły materiał budulcowy dla nowych tkanek i płynów ustroju. Człowiek w każdym okresie życia porusza się, wykonuje wiele codziennych czynności, a także pracę. Odbywa się to kosztem energii wytworzonej w samym organizmie, przy czym materiały, z których ta energia zostaje uwolniona, muszą być wprowadzone z zewnątrz. Z tych samych źródeł powstaje energia cieplna niezbędna dla utrzymania stałej temperatury ciała. Wreszcie wszystkie przemiany zachodzące w organizmie, zarówno wytwarzające energię, jak i prowadzące do odbudowy, muszą być regulowane. Rolę regulatorów spełniają ściśle określone substancje. Tak więc organizm człowieka stale musi czerpać z zewnątrz materiały niezbędne dla jego wzrostu, rozwoju i prawidłowego przebiegu wszelkich przemian – musi się odżywiać. Pełne zaspokojenie tych potrzeb, inaczej mówiąc – prawidłowe żywienie, jest jednym z podstawowych warunków zdrowia. II WPŁYW ŻYWIENIA NA ROZWÓJ I ZDROWIE
Wzrost i rozwój człowieka, jego zdrowie, sprawność fizyczna i tak zwane samopoczucie wynikają w dużej mierze ze sposobu odżywiania się. Potwierdzają to zarówno praktyka, jak i badania naukowe. Przejawem troski o zdrowie człowieka jest więc między innymi dążenie do zapewnienia mu pełnowartościowego pożywienia. Nie polega to jednak wyłącznie, jak sądzą niektórzy, na dostarczaniu odpowiedniej ilości artykułów spożywczych. Równie ważna jest ich jakość oraz umiejętne wykorzystanie. Na podstawie dotychczasowych wyników badań naukowych stwierdzono, że nieprawidłowe żywienie jest przyczyną wielu schorzeń przemiany materii, na przykład miażdżycy i otyłości. Wadliwym żywieniem spowodowane są również próchnica zębów oraz inne schorzenia, których przyczyny występowania nie były dotąd znane. Racjonalne żywienie człowieka nabiera obecnie szczególnego znaczenia i przywiązuje się doń coraz większą wagę – zwłaszcza w zapobieganiu schorzeń. Dlatego istnieją specjale placówki naukowo-badawcze, których zadaniem jest ustalenie na podstawie badań naukowych zasad prawidłowego żywienia. III ROZWÓJ NAUKI ŻYWIENIA Naukowe podstawy żywienia człowieka zostały stworzone stosunkowo niedawno. Źródeł tej gałęzi wiedzy należy szukać w kucharstwie. Znany filozof grecki Hipokrates (około 460 – 377 p.n.e.) zalecał różne pokarmy, jako środki lecznicze w chorobach, przypuszczając, że sposób odżywiania wywiera wpływ na stan zdrowia człowieka. Ze starych kronik i zapisków dowiadujemy się, że np. Egipcjanie na 1500 lat p.n.e. zalecili spożywanie wątroby w wypadku schorzenia oczu zwanego „kurzą ślepotą” (złe widzenie o zmroku), a niestrawność leczyli środkami wymiotnymi i przeczyszczającymi. Podobnych obserwacji, nie opartych jeszcze na naukowych podstawach, dokonywano w okresie średniowiecza i aż do końca XVIII wieku. W tym bowiem czasie francuski uczony A. L. Lavoisier (1743 – 1794), przeprowadzając badania i doświadczenia na zwierzętach i
ludziach, stwierdził, że przyjęte przez organizm pożywienie ulega spaleniu. Zużywa się przy tym tlen oraz wytwarza dwutlenek węgla i woda, a organizm człowieka uzyskuje w ten sposób niezbędne ilości energii wyrażanej zazwyczaj w kaloriach. Tak więc nauka żywienia została zapoczątkowana jako kalorymetria. Kierunek ten utrzymał się bardzo długo i dzisiaj jeszcze odgrywa decydującą rolę. Na podstawie licznych i wszechstronnych badań stwierdzono jednak, że pożywienie składa się z szeregu składników o różnej budowie i spełniających wielorakie i ważne dla żywego organizmu funkcje. Dlatego dla pełnej oceny pożywienia nie wystarcza jedynie stwierdzenie jego wartości energetycznej (kalorycznej). Niezmiernie istotna dla rozwoju nauki żywienia człowieka jest analiza składu chemicznego pożywienia, a zwłaszcza określenie ilości i jakości białka, tłuszczów, cukrów (węglowodanów), a ponadto witamin, składników mineralnych i innych. Większość badań z tego zakresu, zapoczątkowana w końcu XIX wieku, przeprowadzona została już w naszym stuleciu. Odzwierciedleniem szybkiego rozwoju nauki żywienia są liczne czasopisma naukowe i popularnonaukowe wychodzące w wielu krajach oraz publikacje książkowe z tego zakresu. Jak istotne stało się zagadnienie racjonalnego żywienia człowieka świadczy fakt, że w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych powołano specjalną jednostkę tj. Organizację Rolnictwa i Wyżywienia (tzw. FAO), która zajmuje się przede wszystkim rozwiązywaniem zagadnień wyżywienia ludności świata. IV SKŁADNIKI I ROLA POŻYWIENIA Określenie składu naszego pożywienia stało się możliwe dzięki rozwojowi chemii i stosowanych przez nią metod analitycznych. Poznanie roli jaką spełniają poszczególne składniki pożywienia, zawdzięczamy biologii i fizjologii, a ostatnio również biochemii, która zajmuje się badaniem przemian zachodzących w żywym organizmie. Wielką pomocą w tym zakresie były doświadczenia przeprowadzone na zwierzętach. Dzięki tym badaniom przekonano się, że w żywym organizmie przebiega tysiące różnorodnych i bardzo skomplikowanych przemian, objętych nazwą przemiany materii, które nigdy, nawet podczas snu, nie ustają w żywym organizmie. Za pomocą odpowiednich badań i obliczeń możemy określić wielkość przemiany materii, wyrażając ją w kaloriach na jedną godzinę i na jeden kilogram ciężaru ciała. Wielkość przemiany materii (a więc i ilość kalorii) zależy od wielu czynników, m.in. od ciężaru ciała, wzrostu, wieku, płci, klimatu, ilości i jakości spożytego posiłku, rodzaju, charakteru i ilości wykonywanej pracy itp. Na podstawie wielkości przemiany materii można obliczyć zapotrzebowanie kaloryczne dla poszczególnych ludzi (patrz tabela na str. 9). Pokrycie zapotrzebowania kalorycznego nie wystarcza jednak do prawidłowego funkcjonowania organizmu, musi on otrzymywać w pokarmach w odpowiednich ilościach i proporcjach inne jeszcze niezbędne składniki. Należą do nich przede wszystkim białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne, przy czym istotna jest nie tylko ich ilość, ale także jakość i wzajemne proporcje. Białka są to skomplikowane związki chemiczne, stanowiące zasadniczy niezbędny element budowy każdej komórki. Z białek organizm buduje nowe lub odnawia zużyte komórki, hormony, enzymy (inaczej frementy), ciała odpornościowe. Pożądane jest aby źródłem białka w naszym pożywieniu były różne produkty, zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, wówczas bowiem wysoka jest wartość biologiczna białka. Zapotrzebowanie organizmu człowieka na białko waha się w pewnych granicach. I tak człowiek dorosły potrzebuje od 0,4 do 1,2 g białka na 1 kg ciężaru ciała. U dzieci i młodzieży zapotrzebowanie zwiększa się znacznie (dwu-, trzykrotnie), gdyż w okresie wzrostu i rozwoju białko zużywane jest również do budowy nowych komórek i tkanek. Zapotrzebowanie na białko wzrasta również u kobiet w okresie ciąży i karmienia piersią, gdyż pewna część białka zostaje zużyta na rozwój płodu i wytworzenie mleka. Głównym źródłem białka pochodzenia
2
tych witamin – przede wszystkim w wątrobie. Dobrze odżywiony człowiek przeżyje wiele miesięcy nie spożywając witaminy A bez żadnych objawów chorobowych. Zapotrzebowanie organizmu na poszczególne witaminy jest niewiarygodnie małe. Na przykład mężczyzna potrzebuje jedynie 0,0005 g witaminy A (retinolu) dziennie. Dzienne zapotrzebowanie na wiele mikroelementów jest jeszcze mniejsze, ale trzy z nich – wapń, żelazo i jod – zwykle nie są spożywane w dostatecznych ilościach. Taki niedobór witaminy lub pierwiastka śladowego może prowadzić do poważnych chorób. Leczenie polegające na podaniu tabletek zawierających witaminy lub pierwiastki śladowe sprawi, że objawy ustąpią po kilku godzinach, ale powikłania pozostają. Na przykład brak witaminy D prowadzi do krzywicy (kości są miękkie), która może spowodować nieodwracalne uszkodzenia. Zbyt duża dawka witamin również nie jest obojętna dla zdrowia. Dotyczy to zwłaszcza tych witamin, które organizm odkłada w większych ilościach. Na przykład nadmierne spożywanie witaminy A może prowadzić do zgonu. Najpierw pojawia się bolesna opuchlizn, wysypka i wypadają włosy, potem powiększa się wątroba i śledziona. Przedawkowanie pierwiastków śladowych występuje raczej rzadko, ponieważ organizm pozbywa się zbędnych ilości. Jednakże nadmiar soli – połączenia pierwiastków sodu i chloru – może być niebezpieczny dla osób z nadciśnieniem, ponieważ stanowi zbyt duże obciążenie dla serca. Tablica najważniejszych witamin, ich źródła i znaczenie dla organizmu. Witaminy B 1 , B 2 , B 12 i niacyna tworzą najważniejszą część witaminy B – complex. WITAMINA ŹRÓDŁA POKARMOWE ZNACZENIE A Retinol
Świeże oleje rybne, wątroba, jaja, masło, Mleko, zielone liście warzyw, marchew, Pomidor, żółte owoce. Organizm potrafi produkować witaminę A z karotenoidów, żółtych pigmentów w owocach i warzywach.
Niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania siatkówki oka. Niedobór prowadzi do kłopotów z widzeniem o zmierzchu (tzw. kurza ślepota), chorób skóry i błon śluzowych. Dzieci z niedoborem witaminy A nie rosną prawidłowo.
B 1
Tiamina
Drożdże, mięso, kiełki pszenicy, orzechy i rośliny strączkowe, mleko. Oczyszczone ziarno pszenicy i ryżu zawiera tylko 30% tiaminy występującej w ziarnie nie oczyszczonym, choć białe pieczywo bywa często wzbogacone w składniki odżywcze.
Niezbędna do utleniania glukozy w organizmie w celu stałego wyzwalania energii. Poza tym potrzebna do wzrostu i prawidłowego funkcjonowania nerwów i mięśni. Niedobór prowadzi do choroby beri-beri, której towarzyszy zanik mięśni, zaburzenia psychiczne (m.in. otępienie), utrata apetytu i obrzmienie kończyn. B 2 Ryboflawina
Kiełki pszenicy, wątroba, mięso, mleko, zielone warzywa, jaja.
Niezbędna do prawidłowego przebiegu procesów przemiany materii. Niedobór upośledza pracę oczu, negatywnie wpływa na język i usta. Kwas nikotynowy (niacyna)
Wyciągi z drożdży, mięso, drób, ryby, orzechy, kukurydza poddana działaniu substancji zasadowych. Także produkowana przez bakterie
Potrzebna do wzrostu. Niedobór powoduje pelagrę (rumień lombardzki), charakteryzującą się zapaleniem skóry i ust oraz
4
znajdujące się w jelitach. zaburzeniami psychicznymi. B 12 Surowa wątroba, mięso, ryby, mleko.
Niezbędna do produkcji czerwonych krwinek. C Kwas askorbinowy
Owoce cytrusowe, jagody, świeże warzywa, mleko. Duże ilości witaminy C są tracone podczas gotowania potraw.
Niezbędna do zdrowego stanu kości, zębów, naczyń krwionośnych. Brak prowadzi do szkorbutu, charakteryzującego się gąbczastymi, krwawiącymi dziąsłami. D Calciferol
Tran z dorsza, śmietana, żółtko jaja i wątroba. Powstaje także z prekursora witaminy D podczas wystawienia skóry na promieniowanie słoneczne.
Związana ze wzrostem kości i zębów. Działa tylko z odpowiednią ilością wapnia i fosforu. Niedobór u dzieci prowadzi do nieprawidłowej mineralizacji kości, zwanej krzywicą. E Tokoferol
Olej z kiełków pszenicy, nasiona soi, wątroba, masło, żółtko jaj, owies.
Potrzebna do normalnej reprodukcji i metabolizmu komórek nerwowych i mięśniowych. Niedobór w diecie występuje rzadko, jednak wcześniaki mają zaburzone wchłanianie i muszą otrzymywać dodatkowe dawki tej witaminy. K Zielone liście warzyw, wątroba wieprzowa, jaja i mleko. Produkowana także przez bakterie jelitowe
Podstawowy czynnik krzepnięcia krwi. U dorosłych rzadko występuje niedobór, ale w jelitach nowo narodzonych dzieci nie ma bakterii produkujących tę witaminę, co może powodować krwawienie. Zestawienie ważniejszych pierwiastków śladowych (mikroelementów). Swoją nazwę zawdzięczają temu, że występują w organizmie w niewielkich (śladowych) ilościach. PIERWIASTEK ŚLADOWY
ŹRÓDŁO
POKARMOWE
ZNACZENIE
Wapń Mleko, żółtko jaj, skorupiaki, zielone liście warzyw.
Składnik kości i zębów; odgrywa ważną rolę w krzepnięciu krwi, syntezie hormonów i kurczeniu się mięśni. Fosfor Nabiał, mięso, ryby, drób i orzechy.
Zapewnia prawidłową budowę kości i zębów. Odgrywa ważną rolę w kurczeniu się mięśni i funkcjonowaniu komórek nerwowych. Żelazo Mięso, wątroba, skorupiaki, żółtko jaj, rośliny strączkowe, orzechy i zboża
Ważny składnik hemoglobiny (transportuje tlen do komórek) i koenzymów współpracujących przy tworzeniu ATP.
Jod Sól jodowana, owoce morza i tran z dorsza.
Bardzo potrzebna gruczołowi tarczycy do syntezy tyroksyny, hormonu regulującego tempo procesów metabolicznych. Miedź Jaja, mąka z pełnego przemiału , fasola, buraki, wątroba, ryby, szpinak i szparagi.
Wraz z żelazem bierze udział w syntezie hemoglobiny. Składnik enzymu potrzebnego do produkcji pigmentu melaniny (nadającego skórze kolor). Sód Powszechnie występuje w wielu pokarmach. Sól
Ma bardzo duży wpływ na procesy osmotyczne.
5
również to by noworodek był karmiony mlekiem matki. Mleko matki zawiera bowiem wszystkie składniki niezbędne do prawidowego rozwoju dziecka i pozbawione jest szkodliwych substancji występujących w wysokoprzetworzonych pokarmach zastępczych. Coraz więcej jest dowodów naukowych na to, że obecny styl życia nie jest dla nas całkiem odpowiedni. Ciało ludzkie może funkcjonować lepiej, dłużej być zdrowe i łatwiej znosić choroby, jeśli człowiek zmieni swoje zwyczaje. Przede wszystkim trzeba zrezygnować z tych przyzwyczajeń, które zdaniem ekspertów na pewno są przyczyną szerzących się chorób. Należy utrzymywać ciało w dobrej kondycji, aby dłużej i lepiej nam służyło. Zdrowe ciało i pozytywne nastawienie do życia, sprawią, że łatwiej poradzimy sobie z napięciami i troskami współczesnej egzystencji. Badania naukowe będą dostarczać coraz to nowych danych na temat tego, co jest dla nas dobre, a co nie, już teraz jednak zebraliśmy olbrzymią ilość informacji o tym, co robić, by żyć zdrowiej, dłużej i szczęśliwiej. To nie jest przesada, że „jesteś tym, co jesz”. Ciało ludzkie jest zbudowane dokładnie z tych samych substancji, które człowiek przyjmuje w pożywieniu. Jeśli chcesz mieć zdrowe ciało, dostarczaj mu zdrowego pożywienia.
7
