Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania część 1, Egzaminy z Biomedycyna

Całościowe opracowanie z zakresu przedmiotu część 1

Typologia: Egzaminy

2019/2020
W promocji
30 Punkty
Discount

Promocja ograniczona w czasie


Załadowany 20.01.2020

paucic
paucic 🇵🇱

4.5

(4)

2 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania część 1 i więcej Egzaminy w PDF z Biomedycyna tylko na Docsity! BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU I WYCHOWANIA – CZ. I WYKŁADOWCA: RENATA NOWAK KONSPEKT WYKŁADU LITERATURA: Kalat J. W., Biologiczne podstawy psychologii, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa, 2006. Lewiński W., Genetyka, Wydawnictwo „OPERON” Warszawa,1998. Malinowski A., J. Strzałko [red.], Antropologia, PWN, Warszawa – Poznań, 1985. Solomon E. P., L. R. Berg, D. W. Martin, C. A.,Villee, Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 1996. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia, PWN, Warszawa, 2005. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 2 POJĘCIE I CZYNNIKI ROZWOJU FIZYCZNEGO Pojęcia ogólne i definicje Dziecko charakteryzuje się tym, że rośnie i rozwija się. Posiada mniejsze wymiary i inne proporcje niż człowiek dorosły. Nie jest jednak człowieczkiem (homun-culus) lub miniaturą człowieka. Jest odrębną i inną istotą pod względem morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym, posiada swoistą homeostazę (stałość środowiska wewnętrznego), rządzi się innymi prawami biologicznymi, inaczej reaguje na bodźce, inaczej choruje, słowem jest nieporównywalne człowiekiem dorosłym. Wymaga właściwej opieki wychowawczej, realizowanej przez rodzinę, pedagogów, nauczycieli, wychowawców i wydzielonej opieki zdrowotnej, sprawowanej przez odpowiednio przygotowany personel fachowy (lekarz pediatra, lekarz higienista, odpowiednio przeszkolona pielęgniarka, higienistka szkolna, opiekunka dziecięca - nowy zawód medyczny, wprowadzony przed kilku laty do społecznej służby zdrowia). W ROZWOJU DZIECKA MOŻNA WYRÓŻNIĆ: I. Rozwój fizyczny (inaczej somatyczny): 1. wzrastanie:  linearne (na długość),  masy ciała (w ciężarze), 2. dojrzewanie:  morfologiczne,  kostne,  płciowe,  zębowe,  biochemiczne. II. Rozwój psychiczny: 1. umysłowy (intelektualny), 2. emocjonalny (uczuciowy), 3. społeczny. Rozwój fizyczny i psychiczny wiążą się ze sobą organicznie w jedną całość tak, że wytyczenie dokładnej granicy między nimi jest niemożliwe. Zgodnie z innym podziałem rozwoju — według kryterium etapowości i czasu trwania - wyodrębnia się rozwój płodowy (prenatalny), od chwili poczęcia do urodzenia, i rozwój pozapłodowy (postnatalny), znacznie dłuższy, od urodzenia do pełnej dojrzałości. Rozwój fizyczny określa się jako ciągły i długotrwały proces, przebiegający nierównomiernie i skokowo, jako skomplikowany łańcuch przemian prowadzących do ukształtowania złożonego i precyzyjnego tworu, jakim jest dojrzały i doskonały ustrój ludzki. W rozwoju płodowym oraz w okresie pozapłodowym, aż do uzyskania pełnej dojrzałości, procesy przyswajania (asymilacji) górują nad procesami rozpadu (dysymilacji). Przyjmuje się, że do lat 20 trwa progresja, wyrażająca się. w przewadze anabolizy (budowa, tworzenie nowego, przyspieszanie przemian) nad katabolizą (stagnacja, niszczenie, obumieranie). W wieku 20—30 lat zaznacza się idealną równowaga, siły progresji i regresji wyrównują się, ustrój dochodzi do górnego pułapu swoich możliwości. Powyżej 30 roku życia zaczyna się stopniowa i powolna regresja, nasilająca się w wieku starczym w postaci inwolucji osobniczej. Istotę procesów rozwojowych można sprowadzić do trzech podstawowych zjawisk: wzrastania, różnicowania oraz dojrzewania i doskonalenia. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 5 Czynniki zewnątrzpochodne Schemat wpływu różnych czynników na rozwój osobniczy człowieka (wg J. Bauera) Czynniki genetyczne Czynniki genetyczne, określane jako determinanty, zawarte w tzw. kodzie genetycznym, uzewnętrzniają się w postaci zespołu cech odziedziczonych po rodzicach. Kod genetyczny składa się z chromosomów i znajdujących się w nich genów. Liczba chromosomów, zlokalizowanych w jądrze komórki, u człowieka wynosi 46, z tego 22 pary nazwano chromosomami autosomalnymi, a jedną parę - gonosomami, czyli chromosomami płciowymi (u kobiety oznaczono je XX, u mężczyzny XY). W wyniku podziału redukcyjnego, czyli mejozy gonosomów, potomek otrzymuje po 23 pojedyncze chromosomy od każdego z rodziców. Geny stanowiące materiał chromosomalny (chromatynę) zbudowane są z kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), z kwasu rybonukleinowego (RNA) i w mniejszym stopniu z innych białek. DNA jest polimerem złożonym z powtarzających się elementów nukleotydów. Substancja ta posiada schemat zakodowany w formie mikrostrukturalnych układów, różny dla poszczególnych genów, dzięki czemu informacyjne działanie każdego genu jest swoiste. Zatem kwasy nukleinowe nie tylko są nośnikiem życia, lecz również biorą aktywny udział w procesach dziedziczenia. Przy pomocy RNA z rybosomów cytoplazmy powstaje matryca kodu genetycznego. Obok opisanych genów strukturalnych istnieją geny-operatory, zdolne do włączania lub wyłączania działania genów strukturalnych. Geny od ojca i matki zostają „przetasowane", podlegają prawom segregacji i rekombinacji, do tego dołącza się działanie genów dominujących i recesywnych (ustępujących); dodatkowe znacznie ma to, czy ojciec i matką są homozygotami lub heterozygotami. Każda cecha posiada odpowiednik w postaci pary genów, zwanych allelami. W efekcie końcowym w komórkach rozrodczych tworzą się nowe zestawy genów współdziałające ze sobą w formie mozaiki lub nowych zintegrowanych układów. Ponieważ powstają niezliczone ilości kombinacji i układów genów, każdy człowiek jest inny i każde dziecko rozwija się inaczej. W ten sposób wyłania się genotyp, którym nazywa się zespół wszystkich genów danego organizmu, charakterystyczny dla niego przez ich układ, charakter, liczbę oraz warunkujący jego właściwości dziedziczne. W toku rozwoju organizmu w wyniku współdziałania genotypu i różnych czynników zewnętrznych wytwarza się fenotyp, czyli zespół Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 6 cech (morfologicznych, fizjologicznych) dostępnych bezpośredniej obserwacji. Genotyp danego człowieka wpływa na ukierunkowanie procesów metabolicznych, a przez nie na przebieg rozwoju, kształtuje również reakcje ustroju na czynniki środowiska zewnętrznego. Przebieg rozwoju warunkuje również płeć dziecka, zdeterminowaną w chwili poczęcia. Dziewczynka posiada dwa chromosomy (tzw. gonosomami) X, z których jeden jest aktywny, a drugi spełnia rolę chromatyny płciowej (tzw. ciałka Barra). U chłopca stwierdza się dwa różne gonosomy - XYX jako nieaktywny jest chromatyną, natomiast Y jest aktywny i determinuje płeć. Różnice płciowe zależą nie tylko od płci chromosomalnej, od gonad i narządów płciowych ukształtowanych pod wpływem hormonów, lecz również od wielu innych cech, za które odpowiedzialne są geny zawarte w chromosomach autosomalnych. Postęp w naukach medycznych (pediatria, genetyka, biochemia, endokrynologia) pozwala lepiej i dokładniej rozpoznawać przyczyny i patogenezę uwarunkowanych genetycznie zaburzeń rozwoju i stanu zdrowia dzieci. Zespół Downa (Douna), zwany dawniej mongolizmem, charakteryzujący się tzw. trisomią, w której wskutek aberracji chromosomalnej w parze 21 występują 3 chromosomy. Dziecko posiada 47 chromosomów (zamiast 46), co powoduje opóźnienie rozwoju fizycznego i umysłowego oraz wady rozwojowe. Na 1000 rodzi się dwoje dzieci z tym zespołem, a częstość występowania wiąże się z wiekiem matki (40 % dzieci z zespołem przypada na matki rodzące w wieku ponad 40 lat). W zespole Klinefeltera, powodującym niedorozwój płciowy, a często także umysłowy, występującym tylko u chłopców stwierdza się 47 chromosomów, w tym 3 gonosomy XXY. Poznano także inne, nowe choroby genetycznie uwarunkowane, tzw. bloki enzymatyczne, polegające na braku pewnego enzymu lub braku jego aktywności, co z kolei hamuje łańcuch przemian metabolicznych określonych związków chemicznych i wytwarza substancje toksyczne uszkadzające ustrój. Takim blokiem jest fenyloketonuria (zaburzenie przemiany białek) prowadząca w sposób nieodwracalny do oligofrenii (niedorozwoju umysłowego). Wymienia się obecnie 40 chorób dziedzicznych związanych z metabolizmem. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia 3% rodzących się na świecie dzieci wykazuje wady i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Wiele z tych wad jest zdeterminowanych genetycznie. Z innych chorób uwarunkowanych genetycznie, można wymienić hemofilie, czyli krwawiączkę, polegającą na zaburzeniu procesu krzepnięcia krwi; rybią łuskę z uogólnionym rogowaceniem skóry (dzieci giną wkrótce po urodzeniu - gen letalny, czyli śmiercionośny); achondroplazję - z nieodwracalnym zaburzeniem rozwoju chrząstek nasadowych kości długich, powodującym karłowatość; agammaglobulinemię, manifestującą się niezdolnością do produkcji przeciwciał i brakiem odporności; niedokrwistość sierpowatą, związaną z zaburzeniem syntezy hemoglobiny; daltonizm - czyli ślepotę barw. W gonosomie X znajduje się około 60 genów recesywnych, chorobotwórczych. Kobieta posiada dwa gonosomy X, przy czym drugi chromosom płciowy X neutralizuje geny patogenne zawarte w pierwszym. Mężczyzna posiada gonosomy XY, jednak chromosom Y jako mniejszy i słabszy nie jest w stanie niwelować wpływu gonosomu X. Tym tłumaczy się większą umieralność płodów, dzieci i dorosłych płci męskiej niż żeńskiej. Czynniki niegenetyczne Do czynników endogennych rozwoju, lecz z grupy niegenetycznych i paragenetycznych, zwanych stymulatorami lub regulatorami, zwykło się zaliczać przede wszystkim następujące: układ nerwowy, układ hormonalny, narządy i tkanki. Układ nerwowy integruje i reguluje jako nadrzędny pracę pozostałych układów narządów. Układ dokrewny (hormonalny) przez swoiste gruczoły oddające bezpośrednio do krwi swe produkty - hormony - wytwarza swoiste wewnętrzne środowisko chemiczne. Hormony - silne Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 7 biologicznie substancje - katalizują i wpływają na wszystkie funkcje życiowe i przemiany (np. na wzrastanie, układ krążenia, układ rozrodczy metabolizm itd.). Działanie ich jest zazwyczaj sprzężone, jedne oddziałują synergistycznie, inne znów antagonistycznie. Współdziałają ściśle z układem nerwowym, wobec czego mówi się nawet układzie neurohormonalnym. Zajmuje się nimi endokrynologia, będąca w zasadzie nauką o rozwoju. Narządy i tkanki kierują również procesami rozwoju i zapewniają im prawidłowy przebieg. Dysfunkcje ich prowadzą do zakłóceń rozwoju. Przykładowo: zaburzenie wchłaniania jelitowego opóźnia znacznie rozwój fizyczny, podobnie przewlekła choroba nerek lub zaburzenia przemiany materii matki i płodu. Z innych czynników endogennych (paragenetycznych) mniejszej wagi uwzględnia się: wpływ cech matki, wiek i pokrewieństwo rodziców oraz kolejność ciąży. W wielu badaniach zwrócono uwagę na silne związki płodu i dziecka z cechami matki, które mogą nawet redukować predyspozycje genetyczne płodu. Na przykład wysokość ciała matki ma silniejszy wpływ na wzrost noworodka niż wysokość ojca. Obserwacje i wyniki badań dotyczące zależności miedzy wiekiem rodziców a stanem biologicznym płodów i dzieci są różnorodne i niekiedy sprzeczne. Na ogół jednak niemowlęta matek młodocianych mimo prawidłowego ciężaru urodzeniowego rozwijają się wolniej. Z wiekiem matki wzrasta częstotliwość wad wrodzonych u potomstwa. Umieralność niemowląt również wykazuje związek z wiekiem matki (najmniejsza w przypadku matek w wieku 26-35 lat). Ze starszych matek rodzi się mniej chłopców w stosunku do liczby rodzących się dziewcząt. Z wiekiem wzrasta prawdopodobieństwo odrzucenia płodu męskiego. Negatywny wpływ pokrewieństwa rodziców na rozwój płodu i dziecka ze względów genetycznych jest od dawna dobrze znany. Pewne znaczenie ma kolejność ciąży u matki. Dzieci pierworodne mają niższy ciężar urodzeniowy i ciała niż dzieci z porodów następnych, mają również mniejszą liczbę punktów kostnienia. Wykazano również, że dzieci pierworodne w zakresie rozwoju motorycznego i umysłowego rozwijają się szybciej aniżeli dzieci z porodów następnych. Czynniki egzogenne w życiu płodowym Istnieje wiele czynników zewnątrzpochodnych, które wpływają na rozwój zarodka i płodu ze środowiska zewnętrznego przez ustrój matki i kształtują właściwości fenotypowe organizmu. Czynniki te nazywa się modyfikatorami. Należą do nich:  choroby matki w ciąży, o tryb jej życia i sposób żywienia, o zatrucia związkami chemicznymi, o szkodliwe rodzaje promieniowania, o wady, choroby płodu i urazy okołoporodowe. Choroby matki Rozwój nauk medycznych w zakresie terapii i profilaktyki, nowe zdobycze diagnostyki laboratoryjnej i osiągnięcia w zakresie opieki nad zdrowiem kobiety poszerzyły wydatnie naszą wiedzę o wpływie chorób matki na przebieg ciąży, na rozwój dziecka w okresie życia płodowego. Dość dobrze poznano negatywny wpływ chorób zakaźnych, z czym wiąże się konieczność ochrony kobiety ciężarnej przed jakąkolwiek infekcją. Do szczególnie niebezpiecznych należy zakażenie wirusem różyczki, który wykazuje wybitne działanie embriopatyczne i powoduje w pierwszych tygodniach ciąży (w czasie trwania organogenezy, miedzy 4 a 12 tygodniem, gdy powstają zawiązki narządów) wiele wad rozwojowych. Dotyczy to tylko kobiet, które na różyczkę nie chorowały, ponieważ przebycie tej choroby daje odporność na całe życie. Różyczka może być nawet wskazaniem do przerwania ciąży. W niektórych krajach wprowadzono dobrowolne Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 10 Wspomniane rodzaje promieniowania upośledzają u przyszłego dziecka rozwój psychiczny, hamują rozwój fizyczny, w tym zatrzymują rozwój kończyn, uszkadzają układ krwiotwórczy, układ nerwowy (powodują małogłowie), wywołują wiele wad rozwojowych. Dlatego też wprowadzono w życie bardzo rygorystyczne zasady ochrony radiologicznej kobiet ciężarnych, m.in. zakaz badań radiologicznych z wyjątkiem sytuacji zagrażającej życiu matki, odsunięcie od pracy zawodowej na stanowiskach pracy narażających na promieniowanie. Wiadomo, że promieniowanie może również uszkodzić gonady rodziców i komórki płciowe przed poczęciem dziecka oraz daje mutacje genowe i aberracje chromosomalne. Wady i choroby płodu Piątą grupę czynników szkodliwych tworzą wady i choroby płodu oraz urazy porodowe. U zarodka lub płodu mogą występować różnorodne, wady rozwojowe układu nerwowego, krążenia, oddychania, trawiennego, ruchu i innych układów. One to w oczywisty sposób zaburzają rozwój płodu, prowadzą do poronień, porodów niewczesnych, martwych urodzeń, uniemożliwiają życie dziecka żywo urodzonego i adaptację do warunków zewnętrznych, powodują kalectwo do końca życia. Część tych wad rozwija się w następstwie działania czynników zewnątrzpochodnych poprzez ustrój matki na zarodek i płód (np. infekcje, niedobory żywieniowe), natomiast część wad ma swe źródło w uwarunkowaniach genetycznych, a zatem w konsekwencji czynników wewnątrzpochodnych. Częstotliwość wad rozwojowych zwiększa się dzięki upowszechnieniu opieki zdrowotnej i lepszej ich wykrywalności, a być może również w wyniku oddziaływania i szkodliwych czynników cywilizacyjnych na populacje ludzkie. Współczesna medycyna dostarcza coraz więcej danych na temat chorób przyszłego dziecka jeszcze w okresie jego życia płodowego. Płód może chorować z powodu ogólnego zakażenia, wewnątrzmacicznego, zapalenia płuc, wirusowego zapalenia wątroby, zapalenia wsierdzia i mięśnia sercowego, może przebywać wiele innych chorób, upośledzających jego rozwój lub zagrażających życiu. Niebezpiecznym stanem, o poważnych konsekwencjach dla zdrowia, przyszłego rozwoju i życia dziecka, jest niedotlenienie, wywołane różnymi czynnikami, np. przedłużający się poród, wady łożyska, łożysko przodujące lub jego przedwczesne odklejenie i ciężki krwotok, zawęźlenie pępowiny dokoła szyi. Zespół niedotlenienia, zwany dawniej zamartwicą grozi zgonem, dłużej trwający - w przypadku przeżycia - daje nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym. Czynniki egzogenne w życiu pozapłodowym Czynniki zewnątrzpochodne (egzogenne) w życiu pozapłodowym zwykło się dzielić na czynniki działające w następujących rodzajach środowisk:  środowisko biogeograficzne,  środowisko społeczno-ekonomiczne. Elementy pierwszego środowiska określa się jako modyfikatory naturalne, a drugiego - jako modyfikatory kulturowe (sztuczne). Środowisko biogeograficzne Do elementów środowiska biogeograficznego zalicza się otaczający nas świat zwierzęcy i roślinny (w tym pasożyty, bakterie, wirusy), powietrze, wodę i glebę (łącznie z substancjami śladowymi), klimat z jego wszystkimi właściwościami, rzeźbę terenu, wszystkie rodzaje promieniowania (w tym kosmiczne i elektromagnetyczne), siłę grawitacji ziemskiej itp. Warto nadmienić, że wskutek działalności cywilizacyjno-technicznej człowieka niektóre z powyższych elementów straciły znaczenie lub działają w sposób zmieniony albo ograniczony. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 11 Częste infekcje i zakażenia pasożytami, związane zazwyczaj ze złymi warunkami bytowymi, powodują opóźnienia, a nawet zahamowanie rozwoju. Wpływ powietrza, wody i gleby na rozwój jest znany od dawna. Szczególnie powietrze (z jego właściwościami, jak: temperatura, wilgotność, ruch, ciśnienie, stopień jonizacji), promieniowanie słoneczne, zanieczyszczenia pyłowe, gazowe i biologiczne - mają duże znaczenie dla rozwoju dziecka. Dziecko dla swego rozwoju wymaga kontaktu ze środowiskiem przyrodniczym i częstego pobytu na otwartej przestrzeni. Podkreśla się negatywne oddziaływanie procesu domestykacji (pobyt w zamkniętych, sztucznych pomieszczeniach), który obniża odporność, zmniejsza zdolności przystosowawcze, zmienia niekorzystnie mechanizmy biologiczne, w tym fizjologiczne i biochemiczne. Woda i gleba mogą być źródłem zakażeń, ujemnie wpływających na rozwój, ale także zawierają sole mineralne i mikroelementy niezbędne dla prawidłowego rozwoju. Środowisko społeczno-ekonomiczne Na środowisko społeczno-ekonomiczne wpływające na rozwój składają się następujące czynniki:  standard życiowy, w tym wysokość dochodów rodziny,  poziom wykształcenia i kultury rodziców oraz wychowawców, od czego zależą: poziom higieny mieszkania, higieny osobistej, higieny żywienia, atmosfera domu rodzinnego, przedszkola, szkoły, organizacja czasu nauki, czasu wolnego i wypoczynku, poziom warunków bytowych dziecka, nawet liczebność rodziny,  wielkości rodzaj środowiska społecznego (wieś - miasto, społeczeństwo rolnicze - wielkoprzemysłowe),  tradycje, obyczaje, zwyczaje, uwarunkowane czynnikami kulturowy i światopoglądowymi. Ogólnie należy zaakcentować, że dziecko znajduje najlepsze warunki dla rozwoju psychofizycznego tylko i wyłącznie w zdrowej psychicznie i fizycznie rodzinie. Żadna, najlepsza nawet, instytucja wychowawcza, nie zastąpi wychowania w rodzinie. U dzieci z rodzin rozbitych, niepełnych, konfliktowych notuje się opóźnienia rozwojowe, stany nerwicowe, trudności w nauce, nieprawidłowości w zachowaniu i różne zjawiska aspołeczne, mniejszą odporność i większą zachorowalność. W wielu badaniach wykazano dużą zależność między standardem życiowym (wysokość dochodów w przeliczeniu na członka rodziny) a stanem rozwoju fizycznego dziecka. Inna korelacja dotyczy poziomu wykształcenia i kultury rodziców, z czym związane są liczne uwarunkowania o charakterze socjalno-bytowym i higieniczno-zdrowotnym. Wyższy poziom wykształcenia i kultury rodziców ze względu na szerszy zakres wiedzy, większe uświadomienie higieniczne i aspiracje życiowe, wywiera wpływ na stan higieny osobistej oraz higienę i sposób żywienia. A przestrzeganie zasad higieny osobistej z kolei zapobiega chorobom zakaźnym i pasożytniczym, które mogą opóźniać lub hamować procesy rozwojowe. ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECKA Periodyzacja rozwoju Podział życia człowieka na następujące okresy i podokresy z odniesieniem do wieku kalendarzowego (wg Wolańskiego): 1. okres rozwoju śródmacicznego (od poczęcia do urodzenia) a) faza jaja płodowego (0 -2 tyg.), b) faza zarodka (3 – 7 tyg.), Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 12 c) faza płodu (od 8 tyg. do urodzenia); 2. okres rozwoju progresywnego a) faza bierności (od urodzenia do około 5-7 mies. ), b) faza ekspansji,  okres opanowywania własnego ciała i formowania się homeostazy środowiska wewnętrznego (od 5 – 7 mies. do 2,5 – 3 lat),  okres rozwoju kontroli otoczenia (od 2,5 – 3 do 8 –10 lat),  okres przygotowania do rozwoju i założenia rodziny, inaczej okres pokwitania (od 8 roku życia do dojrzałości płciowej),  okres dorastania (od dojrzałości płciowej do zakończenia procesów rozrostu, ok. 20 –25 lat); 3. okres stabilizacji, czyli równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych (od 20 –25 lat do zakończenia równowagi względnej i początku procesów inwolucyjnych), 4. okres starości, czyli przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi, inwolucji tkanek, starczej wegetacji biologicznej (zazwyczaj powyżej, a niekiedy przed 60 rokiem życia). Istotą powyższego podziału jest równowaga dwóch rodzajów procesów – anabolizy i katabolizy oraz asymilacji i dysymilacji. W polskiej literaturze pediatrycznej powszechnie używany jest następujący podział, (wg. Bogdanowicza), z drobnymi modyfikacjami: 1. okres płodowy (od poczęcia do urodzenia), a) okres zarodka ( do 12 tyg.), b) okres płodu (3 – 9 mies.); 2. okres pozapłodowy (od urodzenia do pełnej dojrzałości), a) okres noworodka (0 –29 dni), b) okres niemowlęcy (1 –12 miesięcy), c) okres poniemowlęcy, inaczej wczesnego dzieciństwa, inaczej żłobkowy (1 –3 lat), d) okres przedszkolny (3 – 6 lat), e) okres szkolny młodszy (od 7 do około 11 –12 lat), f) okres szkolny starszy, inaczej pokwitania (11 – 16 lat), g) okres młodzieńczy (16 –24 lat). Wśród wymienionych okresów Bogdanowicz wyróżnił etapy przejściowe, przełomowe, równoznaczne z zachwianiem równowagi, i etapy stabilizacji, harmonii, zachowania równowagi. Do przejściowych zaliczył okres noworodka, poniemowlęcy i pokwitania, a do okresów stabilizacji - okres niemowlęcy, przedszkolny, szkolny młodszy i młodzieńczy. Metody oceny i kontroli rozwoju fizycznego Rozważając zjawisko rozwoju dziecka i prawa tym rozwojem rządzące nie można pominąć sprawy tak istotnej, jak ocena i kontrola rozwoju. Często zachodzi potrzeba dokonania oceny i sprawdzenia prawidłowości rozwoju fizycznego dziecka, bądź indywidualnie, bądź dla grupy społecznej lub populacji. Ocena rozwoju jest nieodłącznym elementem badania lekarskiego profilaktycznego, realizowanego w ramach bilansów zdrowia. i badań tak zwanych przesiewowych dzieci i młodzieży. Rozwój jest pośrednim miernikiem zdrowia. Stwierdzenie odchyleń od norm rozwojowych kwalifikuje dziecko do grupy dyspanseryjnej (grupa specjalnej troski dla dzieci z odchyleniami od normy) i zobowiązuje do zaprogramowania postępowania leczniczo-korekcyjnego lub rehabilitacji. Ocena rozwoju jest niezbędna dla określenia dojrzałości przedszkolnej i szkolnej, dla orzecznictwa lekarskiego w wychowaniu fizycznym i sporcie, w akcji wczasów dla dzieci i młodzieży, w kierowaniu do szkół i zakładów specjalnych, w orientacji zawodowej, w kierowaniu do szkolnictwa zawodowego lub wyższego. Ocena rozwoju ułatwia Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 15 Ciężar ciała oznacza się u niemowlęcia specjalną wagą w pozycji leżącej, a u starszych dzieci- wagą lekarską po rozebraniu w pozycji stojącej swobodnie w porze rannej. Obwód klatki piersiowej sprawdza się taśmą krawiecką lub metalową, przechodzącą przez tylne kąty łopatek oraz spojenie trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym z dokładnością, do 0,5 cm. Różnica pomiaru obwodu na szczycie wdechu i na szczycie wydechu daje amplitudę oddechową. Pojemność życiową płuc określa się spirometrem z dokładnością do 100 ml, a siłę mięśniową rąk lub grzbietu – dynamometrem, powtarzając pomiary kilkakrotnie dla uzyskania wiarygodnych wyników. Grubość tkanki tłuszczowej podskórnej, świadczącą o stanie odżywienia i rozwoju, sprawdza się albo palpacyjnie, czyli uchwytem fałdu u skórnotłuszczowego palcami, albo cyrklem fałdomierzem (kaliper) z dokładnością do l mm, w kilku typowych punktach ciała po lewej stronie. Metody porównawcze Same pomiary antropometryczne o niczym nie przesądzają i uzyskują znaczenie dopiero po dokładnej analizie i znalezieniu układów odniesienia dla ich porównania. Wyróżnia się dwie metody porównawcze z których pierwszą zastosował w początkach nauki o rozwoju L. Quetelet- belgijski matematyk, astronom i statystyk: 1. metoda wewnątrzosobniczego porównania cech morfologicznych, gdy relacje miedzy cechami badanego dziecka, jako tzw. wiek proporcji, ustala się przy użyciu wskaźników, 2. metoda miedzy osobniczego porównania cech gdy cechy analizowanego dziecka można porównać z tabelami i normami rozwojowymi. Przykładem pierwszej metody może być prosty test dojrzałości szkolnej w sensie rozwoju fizycznego. Dziecko jest dojrzałe wtedy, gdy ręka przez szczyt głowy palcami dotknie górnej krawędzi małżowiny przeciwnego ucha. Test staje sio zrozumiały i praktyczny, gdy rozważy się zmiany proporcji ciała. Małe dziecko cechują: duża głowa i krótkie kończyny, w miarę rozwoju wydłużają się kończyny, a maleje przyrost obwodu głowy. Wykonanie ruchu związanego z testem jest możliwe u dziecka w wieku 7 lat. Znanych jest kilkadziesiąt wskaźników rozwojowych, które określają stosunek procentowy lub jakikolwiek inny - wielkości jednej cechy do wielkości drugiej, lub pozostałych cech. Mają one postać wzorów matematycznych, a uzyskane z nich liczby charakteryzują parametry rozwojowe. Wspomniany wyżej Quetelet opracował wskaźnik wagowo-wzrostowy: ciężar ciała w kg wysokość ciała w cm *100 przy czym norma wynosi 350-450 jednostek, poniżej 350 oznacza wychudzenie, a powyżej 450- otyłość. Druga metoda polega na zestawieniu wyników pomiarów dziecka z danymi tabel i norm rozwojowych. Tabele zawierają standardy i normy, obliczone jako średnie arytmetyczne cech dzieci i młodzieży z danego regionu i środowiska na podstawie badań reprezentacyjnych. Nie wystarczą już normy dla całego kraju, ponieważ dzieci różnią się wskaźnikami rozwojowymi zależnie od stopnia urbanizacji i uprzemysłowienia oraz warunków socjalno-ekonomicznych. Ponadto normy należy aktualizować co 10 lat, ponieważ rozwój dzieci się zmienia. Parametry badanego dziecka porównuje się z normami w tabeli, ustalając czy są wyższe czy niższe, czy rozwój jest przyspieszony czy opóźniony. Ponieważ pojęcie normy jest względne i istnieje kilka typów prawidłowego rozwoju, w tabelach podaje się przy normach wielkość odchylenia standardowego (tzw. sigma), która mówi o rozpiętości norm i jest miarą stopnia rozproszenia wokół średniej. Za szeroki podział normy uznaje się najmniej jedno odchylenie Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 16 standardowe, a dla wielu cech - nawet dwa odchylenia; w granicach dwu odchyleń znajduje się zazwyczaj 95% badanej populacji. Metody fizjologiczne Poszukując dokładniejszych, bardziej precyzyjnych metod oceny rozwoju fizycznego dziecka, pozwalających określić wiek rozwojowy, zazwyczaj rozbieżny wiekiem metrykalnym, zastosowano metody fizjologiczne oceny rozwoju. Popularne stały się cztery następujące metody: 1. wiek sylwetki, 2. wiek kostny, inaczej szkieletowy, 3. wiek zębowy, 4. wiek wtórnych cech płciowych. Wiek sylwetki Sylwetka dziecka stopniowo z wiekiem „dojrzewa", upodobniając się wielkością, kształtem i proporcjami do sylwetki człowieka dorosłego, z uwzględnieniem, dymorfizmu płciowego chłopców i dziewcząt, zaznaczającego się wyraźnie w okresie pokwitania. Wiek kostny Metodę wieku szkieletowego. czyli wieku dojrzewania kostnego oparto na zjawisku osyfikacji - pojawianiu się punktów kostnienia w poszczególnych kościach ustroju dziecka. Metoda ta uważana jest za jedną z najdokładniejszych, ponieważ w procesie kostnienia jądra kostnienia pojawiają się zależnie od wieku w stałej kolejności w poszczególnych kościach organizmu. Widoczne są one na zdjęciu rentgenowskim kości długich jako struktura wapienna o odpowiedniej wielkości i kształcie. Jako badanie wystarczające przyjęto ocenę radiogramu lewej ręki. Istnieje kilka modyfikacji tej metody. Jedna z nich polega na porównaniu radiogramu ręki badanego dziecka z radiogramami wzorcowymi, opracowanymi na podstawie wielu badań dzieci z prawidłowym procesem kostnienia. Do celu służą atlasy kostne zawierające radiogramy standardowe dla dzieci z podziałem na płeć i wiek w odstępach 3 - miesięcznych wieku dziecka Wskazane jest stosowanie atlasu zdjęć kostnych opracowanego jedynie na materiale dzieci danego kraju lub regionu. Wiek zębowy Dla określenia wieku zębowego wykorzystuje się zjawisko stałej kolejności wyrzynania się zębów mlecznych, a potem stałych. Jako pierwsze pojawiają się siekacze dolne, a jako ostatnie – kły. Wiek seksualny Wiek wtórnych cech płciowych określa się stosunkowo łatwo ze względu na dostępność tych cech w badaniu dziecka w okresie dojrzewania płciowego. W badaniu uwzględnia się następujące cechy:  u dziewcząt: sutki, owłosienie łonowe, owłosienie pachowe, sylwetkę, menarche (pierwsza Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 17 miesiączka),  u chłopców: narządy płciowe zewnętrzne (prącie, jądra), owłosienie łonowe, owłosienie pachowe, mutacje głosu, sylwetkę, pierwsza polucję (zmaza nocna). Zasadnicze etapy kostnienia w obrębie ręki Metody biochemiczne W metodach biochemicznych podejmuje się próby analizy zawartości określonych substancji chemicznych we krwi. w płynach ustrojowych, w komórkach i tkankach celem ustalenia etapu rozwojowego oraz wykrywania zaburzeń i odchyleń. Metody i wskaźniki tego typu umożliwiają ponadto bardziej wnikliwą i dokładniejszą penetrację zjawisk i procesów biologicznych, związanych z rozwojem dziecka. Biochemia, w tym szczególnie enzymologia kliniczna, staje się nieodzownym elementem nowoczesnej medycyny i postępów w klinice chorego człowieka tak diagnostyki, jak leczenia i rehabilitacji. Badania biochemiczne pozwalają na przewidywanie przebiegu procesów zarówno patologicznych, jak i rozwojowych. Pod uwagę bierze się badanie i oznaczanie poziomu poszczególnych hormonów, decydujących w dużym stopniu o przebiegu rozwoju, zawartości i ilości białek różnego typu. obecności i stężenia enzymów, poziomu przeciwciał i innych substancji odpornościowych (związanych z tzw. dojrzewaniem serologicznym), zawartości wody w różnych częściach ustroju, stężenia i wydalania soli mineralnych, zawartości witamin w płynach ustrojowych i tkankach, zawartości i wzrostu kwasów nukleinowych (DNA i RNA), świadczących o fazach wzrastania komórkowego. Ocena postawy ciała Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 20 Z innych metod oceny postawy, stosowanych raczej w badaniach naukowych (np. w poradnikach specjalistycznych służby zdrowia), znane są obiektywne metody posługujące się narzędziem pomiarowym. Pionowa oś prawidłowej postawy ciała Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 21 Różnice między dzieckiem a człowiekiem dorosłym Dziecko różni się od człowieka dojrzałego cechami i właściwościami morfologicznymi, fizjologicznymi i biochemicznymi. W odmienny sposób reaguje na bodźce świata zewnętrznego, inaczej choruje i kształtuje swoje mechanizmy patologiczne. Dziecko charakteryzuje się innymi parametrami antropometrycznymi, kościec mniej jest wysycony solami mineralnymi. Posiada inny poziom odporności biologicznej. Porównując układ nerwowy należy zwrócić uwagę na różnicę w szybkości przewodzenia impulsów, co związane jej z sukcesywnym rozwojem komórek nerwowych. Dziecko różni się nieco od także dorosłego sprawnością zmysłów oraz składem płynów ustrojowych. Inaczej pracuje układ krążenia, serce o małej pojemności jednorazowej częściej się kurczy. W związku z dojrzewaniem młodego organizmu potrzebuje ono więcej składników pokarmowych, niż dorosły człowiek. Układ narządów ruchu Układ narządów tworzą trzy podstawowe elementy: kości, stawy i mięśnie. Kości i stawy stanowią bierny aparat ruchu, natomiast mięśnie- czynny aparat ruchu. Układ kostny Składa się z około 200 kości stanowiących rusztowanie. zwane szkieletem kostnym. Kościec nadaje organizmowi odpowiedni kształt, pozwala na utrzymanie postawy pionowej, zapewnia ochronę narządów wewnętrznych (kościec klatki piersiowej, czaszka). W kościach zlokalizowany jest narząd krwiotwórczy. Szkielet małych dzieci stopniowo się kształtuje i doskonali. Proces kostnienia i wzrastania kości, niezbędny dla prawidłowego rozwoju, trwa od 8 tygodnia życia płodowego do 24 roku życia, a intensyfikuje się w pierwszych latach życia i w okresie dojrzewania. Kostnienie polega na przemianie tkanki chrzęstnej w tkankę kostną. Odróżnia się dwa typy kostnienia: śródchrzęstne, w którym kostnieją nasady, przez co zwiększa się wymiar kości długich, i odokostnowe, charakterystyczne dla kości płaskich, gdy kość zwiększa swoją grubość. W układzie kostnym pojawiają się kolejno punkty kostnienia, które rozszerzają się i zlewając się ze sobą tworzą strukturę kostną. W szkielecie małego dziecka znajduje się około 370 jąder kostnienia. Na liczbie, wielkości i miejscu pojawiania się jąder kostnienia oparto metodę oceny wieku kostnego dziecka. Kości dzieli się na długie (kończyn), płaskie (łopatka, mostek, pokrywa czaszki) i wielokształtne (nadgarstka, stepu). Kość długa składa sio z dwóch nasad i trzonu. W budowie kości na przekroju wyróżnia się środkową istotę gąbczastą ułożoną z beleczek kostnych i zawierających szpik kostny czerwony lub żółty oraz korową istotę zbitą, składająca się z blaszek kostnych i włókien kolagenowych zlanych w bezpostaciową masę białkową, wysyconą solami wapnia i fosforu, z rozrzuconymi w niej jamkami kostnymi z komórkami kostnymi i siecią naczyń włosowatych przebiegających w kanalikach kostnych. U dziecka przeważa szpik czerwony, aktywny i produkujący elementy upostaciowane krwi, natomiast u ludzi starszych ilość jego zmniejsza się na rzecz szpiku żółtego, nieaktywnego i wypełnionego tkanką tłuszczową. Sole mineralne zapewniają kości twardość, a włókna kolagenowe wytrzymałość. W pierwszym etapie rozwoju kości kształtuje się białkowa istota podstawowa kości tzw. osteoid, powstający w wyniku działania komórek kościotwórczych (osteoblastów). Masa ta ulega stopniowej mineralizacji. Równoległe komórki kościogubne (osteoklasty) powodują powstawanie kanałów i kanalików oraz jamek kostnych, a wewnątrz kości długiej – utworzenie jamy szpikowej. Kość ulega stałej przebudowie i zmianom w składzie chemicznym. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 22 Na rozplem komórek w chrząstce wzrostowej kości długiej wpływają: hormon somatotropowy (wzrostu) i hormony tarczycy, co uwidocznia się szczególnie w okresie niemowlęcym i dojrzewania (skok pokwitaniowy wysokości ciała). Duży udział w przebudowie mineralnej mają enzymy, a zwłaszcza fosfataza zasadowa. Zakończenie wzrostu kości długiej odbywa się przez zwapnienie i zamknięcie chrząstek nasadowych, do czego przyczyniają się hormony płciowe (androgeny i estrogeny) w okresie pokwitania. W układzie kostnym dziecka przeważają substancje organiczne, natomiast mniej jest soli mineralnych, wysycenie którymi zwiększa się z wiekiem. Dlatego kości dziecka cechuje większa elastyczność. Białko i związki wapnia są podstawowymi składnikami niezbędnymi dla rozrostu i przebudowy kości – stąd tak duże zapotrzebowanie na powyższe składniki w żywieniu dziecka. Kość otoczona jest silną błoną łącznotkankową zwaną okostną, bogato unaczynioną i unerwioną, dzięki której odbywa się gojenie złamań i uszkodzeń kości. Kościec stanowi harmonijną całość. Wyodrębnia się kilka części: kości czaszki, kości tułowia, kości kończyny górnej i kości kończyny dolnej. Kości czaszki Dzieli się na część mózgową i część trzewną. Do części mózgowej zalicza się: kość czołową, kości ciemieniowe i kości skroniowe, kość potyliczną od tyłu oraz kość klinową i kość sitową - tworzące podstawę czaszki. W kości skroniowej wyróżnia się część skalistą, chroniącą ucho środkowe i wewnętrzne, oraz wyrostek sutkowaty za małżowiną uszną. Kości pokrywy czaszki połączone są szwami, które z biegiem lat zarastają. Kość klinowa składa się z trzonu i skrzydeł, a w trzonie znajduje się zagłębienie - zwane siodłem tureckim - dla przysadki mózgowej. Kości: klinowa, sitowa i czołowa posiadają wewnątrz jamy powietrzne, połączone z jamą nosową i tworzące zatoki boczne nosa. Przebijający kość potyliczna od dołu otwór potyliczny wielki umożliwia połączenie kanału kręgowego z jamą czaszkową. Kości części trzewnej, stanowiące rusztowanie twarzy, tworzą: parzyste kości nosowe, łzowe, jarzmowe i podniebienne, szczęki górne i małżowiny nosowe dolne oraz nieparzyste: żuchwa i lemiesz, stanowiący tylną część przegrody jamy nosowej. Szczęka wypełniona jest powietrzem, tworząc zatokę szczekową, jedną z zatok przynosowych. Szczęki i żuchwa posiadają wyrostki zębowe, w których tkwią zęby. Szczęka wraz z kośćmi: czołową, łzową, jarzmową i sitową formują zagłębienie, zwane oczodołem, dla ochrony gałki ocznej. Żuchwa jako jedyna ruchoma kość czaszki posiada stawy żuchwowe, pozwalające na ruchy żucia, mówienia, ziewania itp.. Na szyi, powyżej krtani, leży nieparzystna kość gnykowa, o kształcie podkowy, do której przyczepiają się niektóre mięśnie szyi i gardła. Kości tułowia Kręgosłup, kształtując oś tułowia, wykazuje krzywizny fizjologiczne w postaci litery „S" jako wygięcie szyjne i lędźwiowe do przodu (lordoza) oraz wygięcie piersiowe i krzyżowe do tyłu (kifoza). Zapewnia to pełną, amortyzację ruchów. Krzwizna szyjna formuje się w trzecim miesiącu życia niemowlęcia z chwilą podnoszenia główki. Dalsze krzwizny powstają sukcesywnie w miarę rozwoju psychomotorycznego, uzyskując kształt prawidłowy w momencie utrwalenia równowagi psychomotorycznej. Krzywizna lędźwiowa pojawia się po przejściu małego dziecka do pozycji pionowej. Kręgosłup zbudowany jest z 33-34 jednostek, nazywanych kręgami, wśród których rozróżnia się kręgi szyjne, piersiowe, lędźwiowe, krzyżowe i ogonowe (guziczne). Kręgi krzyżowe, zrośnięte ze sobą, tworzą jednolitą kość krzyżową. Każdy krąg składa się z trzonu, łuku i otworu kręgowego oraz kilku wyrostków – stawowych, poprzecznych i kolczystego. Otwory kręgowe kolejnych kręgów dają w sumie kanał kręgowy - Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 25 Dla wzrostu linearnego decydujący jest rozwój kończyn dolnych. Ich długość w stosunku do długości ciała do 5 roku życia jest niższa niż kończyn górnych, a potem wzrasta proporcjonalnie osiągając swój szczyt w okresie dojrzewania płciowego (ponad ½ długości. ciała). Ostateczne proporcje ustalają się około 18 roku życia, najwcześniej w zakresie głowy, potem kończyn górnych i dolnych, a wreszcie tułowia. Układ mięśniowy Mięśnie są zasadniczym, obok kośćca, składnikiem warunkującym ciężar ciała. Ciężar mięśni u noworodka wynosi 23% ciężaru ciała, a w wieku 17-18 lat - 44%. W miarę rozwoju zmniejsza się zawartość wody w mięśniach, a wzrasta ilość ciał białkowych i tłuszczu. Mięśnie dzielą się na: mięśnie szkieletowe, poprzecznie prążkowane i na mięśnie gładkie. Tkanka mięśniowa składa się z włókien mięśniowych obdarzonych zdolnością kurczenia się. Mikroskopowa budowa mięśni w przekroju podłużnym Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 26 W związku z tym podziałem mięśni odróżnia się dwa rodzaje włókien: włókna długie, jako komórki wielojądrzaste, ułożone z jasnych i ciemnych prążków, inaczej zachowujących się w świetle spolaryzowanym, i włókna gładkie, krótkie, w postaci wrzecionowatej, jednojądrzastej komórki. Komórkę wypełnia istota białkowa zwana sarkoplazmą, złożona z niezliczonej ilości drobnych wlókienek – fibrylli, a otacza błona, określana jako sarkolemma. Włókna łącza się w pęczki spojone wiotką tkanką łączną. Mięsne nie kurczą się samoistnie, lecz pod wpływem bodźców dopływających wzdłuż nerwów z ośrodków ruchowych układu nerwowego. Wielkość reakcji mięśnia zależy od siły bodźca, a ogólnie pobudliwość mięśniu i jego przemiany energetyczne warunkują regulujące czynności układu nerwowego. Praca mięśni zależy również od funkcjonowania układu oddechowego i układu krążenia ze względu na zaopatrzenie w tlen i składniki odżywcze oraz usuwanie produktów toksycznych przemiany materii. Skurcz mięśnia szkieletowego może być trojakiego rodzaju: 1. izotoniczny - z zachowaniem jednakowego napięcia a zmianą wymiarów mięśnia, 2. izometryczny - ze zmianą napięcia, jednak przy niezmiennych wymiarach mięśnia, 3. auksotoniczny - z występującymi na przemian stanami izotonii i izometrii (skurcz mieszany). Mięśnie nie działają pojedynczo, lecz grupami, wśród których można wyodrębnić: mięśnie synergistyczne, działające zgodnie i zbieżnie oraz mięśnie antagonistyczne, działające przeprzeciwstawnie. Działanie obu grup zapewnia szybkość i precyzję pracy mięśni. Mięśnie szkieletowe W organizmie ludzkim funkcjonuje około 400 mięśni szkieletowych, które dzieli się wg różnych kryteriów na następujące grupy: 1. według kształtu i wielkości na: długie, krótkie, szerokie i okrężne, 2. według, rodzaju budowy na: wrzecionowate (tych jest najwięcej) i pierzaste, 3. według czynności na zginacze i prostowniki, przywodziciele i odwodziciele oraz obrotowe (rotacyjne), 4. według topografii na grupy anatomiczne - mięśnie głowy, szyi, tułowia, kończyn górnychi kończyn dolnych. Mięśnie głowy Na głowie charakterystyczne są: czepiec ścięgnisty pokrywający czaszkę; mięsień żuchwy; mięśnie mimiczne nadające wyraz twarzy i odzwierciedlające stany psychiczne; mięsień okrężny oka i okrężny ust. Mięśnie szyi Z mięśni szyi dobrze znany jest mięsien mostkowo - obojczykowo - sutkowy, wyczuwalny przy obracaniu głowy; mięsień szeroki, napinający skórę szyi; i trzy mięśnie pochyłe. Mięśnie tułowia Dzielą się one na mięśnie grzbietu, klatki piersiowej i brzucha. Z mięsni grzbietu największe są: mięsień czworoboczny na karku i w górnej części grzbietu, mięsień najszerszy grzbietu w dolnej części oraz mięśnie głębokie. Klatkę piersiową pokrywają: mięsień piersiowy większy i mniejszy oraz mięśnie międzyżebrowe. Klatkę piersiową od jamy brzusznej oddziela Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 27 największy mięsień oddechowy - przepona. Mięsnie brzucha tworzą następujące mięśnie parzyste: prosty brzucha, skośny brzucha zewnętrzny i skośny brzucha wewnętrzny oraz poprzeczny brzucha. Mięśnie te spełniają rolę mięśni oddechowych oraz tłoczni brzusznej ułatwiającej defekację, poród, wymioty. Rozwój układu mięśniowego Mięśnie dziecka różnią się znacznie od mięśni człowieka dorosłego. Mają nieco inny kształt, mniejszą masę w stosunku do ciężaru ciała, włókna mięśniowe są krótsze i cieńsze, inny jest stopień pobudliwości mięśni, której próg obniża się z wiekiem. Odmienna jest labilność, czyli funkcjonalna ruchliwość mięśni. Siła mięśniowa, jak i szybkość ruchów lokomocyjnych wzrastają z wiekiem. Zgodnie z prawem cefalokaudalnym rozwoju dziecka wcześniej rozwiją się mięśnie i ruchy związane z górną połową ciała i sprawnością rąk. Podobnie w pierwszej kolejności rozwijają się mięśnie tułowia i kończyn, a potem dopiero mięśnie drobne, krótkie, położone bardziej obwodowo od środka ciała. Zatem rozwój motoryki dziecka przebiega od głowy w dół, od osi głównej do obszarów peryferyjnych. Rozwój motoryki dziecka jest wypadkową wpływów wielu narządów, a szczególnie układu nerwowego. U noworodka rejestruje się ruchy tzw. „błędne”, niecelowe i nieskoordynowane. Do drugiego roku życia ruchy dziecka stają się celowe i ukierunkowane. Ogromne zmiany motoryki przynosi pionizacja ciała i nabycie umiejętności chodzenia. Poszerza to zakres ruchów dziecka, a wzrost sprawności rąk umożliwia zabawy manipulacyjne i różnorodne zajęcia. Ruchom tułowia i kończyn mogą towarzyszyć dodatkowe współruchy, tzw. synkinezje, ustępujące około 5 - 6 roku życia. W drugim okresie rozwoju motoryki, od 3- 7 lat, ruchliwość dziecka wzrasta, co określa się jako „głód ruchu”. Dziecko staje się zdolne do wielu zabaw i zajęć, których przedtem z powodu niedostatecznego rozwoju motoryki i sprawności fizycznej nie mogło zrealizować. W okresie trzecim, szkolnym młodszym (7- 12 lat), zwiększa się zakres, precyzja i doskonałość ruchów, usprawniają się mięśnie drobne i krótkie pod wpływem dojrzewania układu nerwowego i postępującej inerwacji mięśni, dzięki czemu dziecko może wykonywać złożone czynności. W czwartym okresie, równoznacznym z dojrzewaniem płciowym, rozwój motoryki dziecka dochodzi do pełnej perfekcji i osiąga szczyt swoich możliwości. Poszerza się zakres ćwiczeń wychowania fizycznego i dostosowanych odpowiednio dyscyplin sportowych. Proces rozwoju motoryki kończy się ostatecznie około l 7- 20 roku życia. Z rozwojem aparatu ruchu i motoryki wiąże się ontogeneza postawy ciała dziecka. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 30 Gardło Gardło, mające kształt lejkowatego worka mięśniowego, stanowi wspólny odcinek układu oddechowego i układu trawiennego, gdzie krzyżują się dwie drogi: oddechowa i pokarmowa. Dzieli się ono na trzy odcinki: cześć górną, zwana nosogardzielą z trzecim migdałkiem (gardłowym) w stropie; część środkowa, ustną, odgraniczoną lukami i migdałkami podniebiennymi od jamy ustnej; oraz cześć dolną, krtaniową, zamykaną od strony krtani przez nagłośnię w czasie połykania. Gardło przechodzi w przełyk. Gardło z jamą ucha środkowego łączy trąbka słuchowa, zwana również trąbka Eustachiusza. Krtań Krtań, o kształcie walca zwężonego u dołu, zlokalizowana w przedniej części szyi, zbudowana jest z chrząstek, mięśni i więzadeł oraz wyścielona wewnątrz błona śluzową z nabłonkiem migawkowym. Z chrząstek wymienić można nagłośnię, tarczowatą i pierścieniowatą. Rozpięte wewnątrz więzadła i struny głosowe tworzą szparę głosową, a wprawiane w drgania przez przeciskające się powietrze wydechowe wydają głos. U dołu krtań przechodzi w tchawicę. We wczesnym dzieciństwie krtań i szpara głosowa są wąskie, chrząstki krtaniowe miękkie, a struny głosowe krótkie. Krtań rozrasta się w szybkim tempie do piątego roku życia, następnie rośnie wolniej, wreszcie przyspiesza swój rozwój w okresie pokwitania. Tchawica Tchawica przypomina sprężystą rurę złożoną z picrścieniowatych chrząstek o kształcie podkowy, zamkniętych od tyłu silną błoną łącznotkankową i połączonych mięśniami gładkimi. Wyścielona jest błoną śluzową typu oddechowego, a pokryta od zewnątrz błoną surowiczą. Dzieli się na wysokości IV kręgu piersiowego na dwa oskrzela główne: lewe i prawe. Między tchawicą a mostkiem znajduje się grasica, gruczoł dokrewny ulegający uwstecznieninu w okresie dojrzewania. Tchawica jest wąska i krótka, rośnie szybko w pierwszym roku życia i w okresie dojrzewania płciowego. Oskrzela i oskrzeliki Oskrzela główne (prawe i lewe) o budowie podobnej do tchawicy dochodzą do „swojego” płuca i tam rozgałęziają się na coraz to drobniejsze oskrzela i oskrzeliki. W oskrzelikach znikają płytki chrząstkowe, natomiast przybywa dużo mięśni gładkich i włókien sprężystych. Oskrzele prawe jest krótsze i grubsze oraz ułożone pionowo i dlatego częściej dostają się do niego ciała obce, lewe jest natomiast cieńsze i ma bardziej poziomy przebieg. Oskrzeliki przechodzą w kanaliki pęcherzykowe, zakończone pęcherzykami płucnymi. Kanaliki i pęcherzyki tworzą miąższ płucny, wzbogacony o luźną tkankę łączną z naczyniami i nerwami, wypełniającą wolne przestrzenie. Płuca Parzysty narząd oddechowy - płuco, w postaci ściętego stożka wypełnia odpowiednią jamę opłucną wyścieloną błoną, zwaną opłucną, złożoną z dwóch listków - ściennego i płucnego. Płuco dzieli się na płaty z tym, że lewe płuco ma dwa, a prawe - trzy płaty. Płaty rozpadają się na zrazy, a te z kolei na zraziki. Zrazik z zespołem pęcherzyków płucnych stanowi podstawową jednostkę morfologiczną płuca. Pęcherzyk płucny, zbudowany z nabłonka oddechowego i cienkiej błony podstawowej, Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 31 opleciony jest siecią naczyń włosowatych. W pęcherzyku odbywa się na drodze dyfuzji wymiana gazowa - tlen z pęcherzyka przenika do krwi, natomiast z krwi do płuc zostaje wydalony dwutlenek węgla. Płuca małego dziecka szybko rosną. Z wiekiem przybywa pęcherzyków płucnych, zwiększa się pojemność płuc, co z kolei prowadzi do zmniejszenia częstotliwości oddechów. Układ krążenia Układ krążenia spełnia dwie ważne funkcje: transportową - rozprowadza po całym organiźmie składniki odżywcze i tlen oraz, usuwa i odprowadza składniki toksyczne przemiany materii, termoregulacyjną - przez krążenie i wymianę krwi utrzymuje jednolitą ciepłotę ciała. Układ krążenia składa się z dwóch części układu krwionośnego i układu chłonnego (limfatycznego). Stanowi jednak zintegrowaną całość. Układ krwionośny Układ krwionośny złożony jest z serca, jako części centralnej, i z naczyń krwionośnych, jako części obwodowej. Naczynia krwionośne dzielą się na tętnice, odchodzące od serca i zawierające krew jasną, czyli utlenioną, żyły, dochodzące do serca i wypełnione krwią ciemną, czyli nieutlenioną, oraz na naczynia najdrobniejsze - włosowate, czyli kapilary, w których odbywa się wymiana składników miedzy krwią a komórkami i tkankami. Serce Serce, położone w śródpiersiu w klatce piersiowej, o kształcie stożka zwróconego podstawą ku górze, wielkości pięści człowieka dorosłego, a u dziecka proporcjonalnie mniejsze, zbudowane jest z trzech następujących warstw: wsierdzia, mięśnia sercowego i nasierdzia. Wsierdzie, jako cienka błona łącznotkankowa pokryta nabłonkiem płaskim, wyściela wnętrze jam serca i tworzy zastawki oddzielające poszczególne przestrzenie serca. Mięsień sercowy tworzą włókna poprzecznie prążkowane, łączące się odgałęzieniami w obszerną sieć, zwaną syncytium. Mięsień jest najgrubszy w obrębie komory lewej, a najcieńszy w ściankach przedsionków. Nasierdzie jest to cienka błona surowicza pokrywająca cały narząd i stanowiąca jednocześnie blaszkę trzewną worka osierdziowego, w którym serce jest umieszczone. Worek ten, chroniący serce od zewnątrz, składa się ze wspomnianej blaszki trzewnej, czyli nasierdzia, i blaszki ściennej. Nieznaczna ilość płynu zalegająca między blaszkami w worku zapobiega tarciu. Dwie przegrody - pionowa i poprzeczna dzielą serce na dwa przedsionki, lewy i prawy, położone wyżej, i dwie komory, lewą i prawa, usytuowane niżej. Przedsionek łączy się z komorą otworem - ujściem przedsionkowo- komorowym (inaczej żylnym), umocnionym pierścieniem mięśniowym, z wbudowaną weń zastawką złożoną z płatków, dwudzielną po lewej, a trójdzielną po prawej stronie. Brzegi płatków, przyczepione nićmi ścięgnistymi do mięśni brodawkowych komór, pozwalają na otwarcie zastawki tylko w jednym kierunku. Z komór wychodzą największe tętnice: z lewej tętnica główna, czyli aorta, idąca wraz z rozgałęzieniami na obszar całego ciała i tworząca wraz odpowiednimi pniami żylnymi krwiobieg duży, z prawej - tętnica płucna zmierzająca do płuc i tworząca wraz z żyłami płucnymi krwiobieg mały. Cofaniu się krwi z tętnicy do komory zapobiegają półksiężycowate zastawki usytuowane na granicy komór i dużych pni tętniczych. Do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne - górna i dolna, odprowadzające krew z całego ciała, a do lewego przedsionka - cztery żyły płucne, po dwie z każdego płuca, zasilające krwiobieg duży w krew jasną, utlenioną w płucach. Praca serca przebiega w trzech fazach w postaci naprzemiennych skurczów i rozkurczów Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 32 przedsionków i komór, a potem odpoczynku całego narządu. Pracę tę wykazują dwa słyszalne tony: silniejszy skurczowy i słabszy rozkurczowy. Nieszczelne u ujściach żylnych i tętniczych zastawki sercowe powodują wady, manifestujące się szmerami patologicznymi serc. Serce pracuje oszczędnie, rytmicznie i celowo. Przystosowuje swoją pracę do rodzaju wysiłku i okoliczności. W każdym okresie rozwoju człowieka utrzymuje biologiczną równowagę organizmu. Częstotliwość skurczów serca u dorosłego w spoczynku wynosi 72 na minutę, u dziecka proporcjonalnie więcej w związku z małymi wymiarami i niewielką pojemnością wyrzutową, a jednocześnie dużym zapotrzebowaniem energetycznym (u noworodka 130 na minutę, u dziecka sześcioletniego 92 na minutę, w wieku lat piętnastu 75 na minutę). Automatyzm pracy serca regulują: specjalny układ bodźcowo - przewodzący, rozmieszczony w mięśniu sercowym w trzech hierarchicznie podporządkowanych ośrodkach, oraz niektóre substancje hormonalne. Z układu nerwowego na pracę serca wpływają: nerwy wegetatywne z których współczulne przyspieszają, a przywspółczulne zwalniają pracę serca. Pewien wpływ wywierają również bodźce psychiczne, idące od kory mózgowej do serca (radość, strach, inne emocje). W czasie skurczu komór serce wyrzuca na obwód 70 – 80 ml krwi, natomiast pojemność minutowa wynosi u dorosłego5 l krwi, a na dobę 7200 l krwi. W ciągu doby serce wykonuje pracę o wartości 17 200 kgm, co równa się wydatkowi 40 Kcal i w porównaniu z podstawową przemianą materii, wynoszącą 1600 Kcal, świadczy o niezwykle oszczędnym wydatkowaniu energii. Mięsień sercowy odżywiają dwie tętnice wieńcowe - lewa i prawa, pierwsze odgałęzienia aorty, natomiast krew odprowadzają żyły wieńcowe. Schemat budowy serca: 1. żyła główna dolna, 2. żyła główna górna, 3. żyły płucne, 4. tętnica płucna, 5. tętnica główna (aorta), 6. prawy przedsionek serca, 7. lewy przedsionek serca, 8. komora prawa, 9. komora lewa. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 35 Krwinki białe Krwinki białe, czyli leukocyty (białe, bezbarwne) dzielą się na: ziarniste, czyli granulocyty, i pozbawione ziarnistości- agranulocyty. Liczba leukocytów wynosi 6000- 8000/mm 3 u człowieka dorosłego. Zwane są one również „policją sanitarną" organizmu. Ponieważ obdarzone zdolnością fagocytozy atakują i niszczą drobnoustroje chorobotwórcze i różne szkodliwe substancje. Wytwarzają liczne enzymy. a niektóre rodzaje leukocytów biorą udział w produkcji przeciwciał. Granulocyty powstają w szpiku kostnym, natomiast agranulocyty w układzie limfatycznym - w węzłach chłonnych i w śledzionie Wśród granulocytów najliczniejszą grupę stanowią obojętnochłonne (neutrofile), mniejszą- kwasochłonne (eozynofile) i zasadochłonne (bazofile). Do krwinek białych pozbawionych ziarnistości należą: limfocyty i monocyty oraz inne komórki przynależne do układu siateczkowo-śródbłonkowego, jak plazmocyty czy histiocyty. Płytki krwi Płytki krwi o nieforemnym kształcie, inaczej trombocyty, powstają w szpiku kostnym z odprysków komórek olbrzymich zwanych megakoriocytami. Biorą one udział w procesie krzepnięcia krwi, liczba ich wynosi około 300 000/mm 3 , a czas ich przeżycia ze względu na szczątkowy charakter komórki jest krótki. Grupy krwi Kamieniem węgielnym nauki o krwi, zwanej serologią, stało się odkrycie i poznanie grup krwi. Okazało się, że krwinki czerwone człowieka zawierają specyficzne białka- izoaglutynogeny, a surowica - izoaglutyniny, które pozwalają na wyodrębnienie czterech grup krwi A, B, AB i O. Krew grupy A posiada przeciwciała skierowane przeciw krwinkom B i odwrotnie. Krew grupy AB nie zawiera przeciwciał, a grupy 0 - posiada przeciwciała anty A i anty B. Przetoczenie niewłaściwej grupowo krwi powoduje wstrząs poprzetoczeniowy wskutek aglutynacji (zlepienia się) krwinek i rozpadu hemoglobiny. Dotychczas poznano wiele podgrup krwi oraz czynnik Rh. Rola czynnika Rh, odkrytego pierwotnie u małpy Rhezus, wyiaśniła przyczynę i powstawanie konfliktu serologicznego u niemowląt. Wiadomo dziś, że 85 % ludności świata posiada czynnik Rh+ natomiast 15 % czynnika tego nie ma (Rh-). Jeżeli płód posiada krew Rh+, a matka Rh -, wtedy dochodzi do konfliktu, bowiem matka wytwarza przeciwciała anty Rh+, niszczące płód lub powodujące ciężkie zmiany chorobowe u noworodka. Rozwój układu krwionośnego Istnieje wiele różnic między układem krążenia dziecka a człowieka dorosłego. Ponadto układ krążenia ulega zmianom w toku rozwoju. U dzieci serce leży w klatce piersiowej bardziej poziomo niż u dorosłego. Aorta stopniowo się wydłuża, a serce przemieszcza się z górnej części klatki piersiowej do dolnej części i na lewo. Częstotliwość tętna u noworodka jest dwukrotnie wyższa niż u dorosłego, a pracę serca reguluje układ nerwówy współczulny. Powyżej trzeciego roku życia ujawnia się oddziaływanie układu nerwowego przywspółczulnego. Dzięki temu stopniowo zwalnia się częstotliwość skurczów serca. Pojemność wyrzutowa serca w całym okresie rozwojowym wzrasta 20 - krotnie, a pojemność minutowa 10 - krotnie. Mimo to zapotrzebowanie na tlen u noworodka w przeliczeniu na masę ciała jest 2 - 3 krotnie wyższe niż u dorosłego. Z wiekiem tętnice zwężają się, a żyły poszerzają. W okresie dojrzałości żyły mają dwukrotnie większą objętość niż tętnice. U dziecka szersze jest łożysko naczyń włosowatych, szczególnie w płucach, nerkach, przewodzie pokarmowym i w Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 36 skórze. Przez naczynia włosowate przepływa dwukrotnie więcej krwi niż u dorosłych. Naczynia krwionośne u dzieci są bardziej sprężyste, z wiekiem ich elastyczność maleje. Ciśnienie w naczyniach włosowatych nie wykazuje z wiekiem większych zmian. U dzieci czas krążenia, będący miarą przepływu krwi, jest krótszy niż u dorosłego. U dorosłego w spoczynku trwa 14 sekund, u noworodka - 10 sekund, w wieku 2 lat - 7 sekund, w wieku 12 lat - 11 sekund. Objętość krwi, wynosząca u dorosłego 4,5 - 5 l, jest u dzieci proporcjonalnie mniejsza i wzrasta z wiekiem, jednak zmniejsza się w stosunku do ciężaru ciała. U noworodka przypada 150 ml krwi/kg ciężaru ciała, a u dorosłego - 50 ml/kg ciężaru ciała. Układ chłonny Układ chłonny (inaczej limfatyczny) składa się z naczyń chłonnych, węzłów chłonnych i śledziony. Również grasica należy do układu chłonnego, lecz jest również gruczołem dokrewnym. Układ chłonny – schemat dydaktyczny: A - okolice, z których dwa górne przewody chłonne zbierają chlonkę. Z przestrzeni zakropkowanej zbiera chłonkę przewód chłonny prawny, z pozostałej – przewód piersiowy, B – naczynia chłonne podskórne. Pod pachą i w pachwinie widoczne skupiska węzłów chłonnych C – węzeł chłonny w powiększeniu (przekrój): 1 – miąższ węzła, 2 – miejsce dopływu chłonki, 3 – miejsce odpływu chłonki Naczynia chłonne biorą początek w przestrzeniach międzykomórkowych, do których spływa chłonka (limfa), przedostająca się dalej naczyniami włosowatymi i siecią coraz większych naczyń chłonnych do kolejnych węzłów chłonnych. Naczynia układu chłonnego charakteryzują się tym, że limfa płynie tylko w jednym kierunku. Węzły chłonne Węzły chłonne, w których odbywa się produkcja agranulocytów (z wyjątkiem monocytów) dzielą się na powierzchowne, rozmieszczone pod skórą w ważniejszych częściach ciała, i głębokie, zlokalizowane w jamie brzusznej i klatce piersiowej wokół narządów wewnętrznych. Węzły spełniają rolę filtru, zatrzymują i oczyszczają ustrój z drobnoustrojów i szkodliwych substancji. Podobną funkcję wykonują migdałki usytuowane w postaci pierścienia w obrębie gardła i jamy nosowej. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 37 Śledziona Do układu chłonnego zalicza się śledzionę, niewielki narząd otoczony torebką, znajdujący się w jamie brzusznej w lewym podżebrzu. Rozwój układu chłonnego Układ chłonny należy do mechanizmów obronnych ustroju, chroni ustrój przed infekcją i czynnikami szkodliwymi, produkuje białe krwinki pozbawione ziarnistości i wytwarza przeciwciała, posiada duże znaczenie w procesach odpornościowych. U dzieci w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym migdałki oraz węzły chłonne wykazują tendencję do powiększenia i przerostu, natomiast w wieku dojrzewania następuje uwstecznienie układu chłonnego, w tym pierścienia migdałków. Grasica zanika zupełnie. Układ trawienny Organizm ludzki musi uzupełnić straty składników budulcowych. Funkcje te spełnia układ trawienny, który dostarcza i przetwarza składniki odżywcze niezbędne dla produkcji energii oraz budowy komórek i tkanek W przewodzie pokarmowym odbywa się rozkład i wchłanianie składników odżywczych, a także usuwanie składników zbędnych i trujących, powstałych w wyniku przemiany materii. Cały przewód pokarmowy przedstawia się jako długa cewka złożona z wielu odcinków zróżnicowanych pod względem czynnościowym. Dzieli się na: jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienie i jelito grube. Do układu trawiennego zalicza się dwa gruczoły trawienne: wątrobę i trzustkę. Schemat przewodu pokarmowego: 1. gruczoły ślinowe, 2. przełyk, 3. przepona, 4. żołądek, 5. wątroba, 6. trzustka, 7. dwunastnica, 8. jelito cienkie, 9. jelito grube z wyrostkiem robaczkowym, 10. odbytnica. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 40 przylegającym pęcherzyku żółciowym, która wlewając się do dwunastnicy ułatwia trawienie tłuszczowe i nadaje zabarwienie masom kałowym. Wątroba magazynuje składniki odżywcze, przetwarza i produkuje wiele cennych substancji (przeciwciała, enzymy, składniki procesu krzepnięcia krwi), chroni i odtruwa cały organizm. Trzustka i ujście przewodów wątrobowych do dwunastnicy: 1. trzustka, 2. dwunastnica, 3. pęcherzyk żółciowy, 4. przewód wątrobowy, 5. przewód pęcherzykowy, 6. przewód żółciowy wspólny, 7. przewód trzustkowy. Trzustka Drugi ważny gruczoł trawienny, znajduje się w lewym podżebrzu za żołądkiem i dzieli na trzy części: głowę, trzon i ogon. Trzustkę zalicza się do gruczołów o dwojakim działaniu – zewnątrzwydzielniczym i wewnątrzwydzielniczym, ponieważ utkana jest z pęcherzyków produkujących sok trzustkowy, odprowadzany do dwunastnicy, oraz z wysepek komórek Langerhansa, wydzielających bezpośrednio do krwi hormony (insulinę i glukagon), regulujący gospodarkę węglowodanową. Rozwój układu trawiennego Układ trawienny powstaje z listka zarodkowego endodermalnego czyli wewnętrznego. Porównując układ trawienny dziecka i dorosłego w aspekcie rozwojowym należy stwierdzić, że wszystkie jego części są u dziecka krótsze, mniejsze. Wydzielanie śliny w pierwszych miesiącach życia nie jest obfite. Żołądek niemowlęcia ustawiony jest pionowo, a dopiero z wiekiem przypomina kształt haka. Wątroba i trzustka rozwijają się intensywnie w pierwszych latach życia. Wątroba jest cięższa w stosunku do ciężaru ciała. Z wiekiem dziecka zwiększa się aktywność Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 41 enzymów, poprawia trawienie i przyswajanie pokarmu, co wpływa na szybszy rozwój i wzrost odporności. Przemiana materii u dziecka jest bardziej intensywna, a zaopatrzenie w składniki pokarmowe w przeliczeniu na kg ciężaru ciała- wyższe 2, 3- krotnie niż u człowieka dorosłego. Dziecko wydatkuje wiele energii na procesy rozwojowe, tworzy nowe komórki i tkanki, rozbudowuje narządy. Dotyczy to szczególnie okresów: niemowlęcego i pokwitania. Podstawowa rolę w metabolizmie odgrywa woda, której dziecko potrzebuje więcej w stosunku do ciężaru ciała i na której niedobór tak bardzo jest wrażliwe. Woda i składniki mineralne zabezpieczają homeostazę środowiska wewnątrzustrojowego. UKŁAD MOCZOWO – PŁCIOWY Układ ten dzieli się na moczowy, inaczej wydalniczy, przeznaczony do usuwania z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii, i na płciowy, służący celom prokreacji. Układ wydalniczy Zbędne i szkodliwe substancje powstałe w toku przemian metabolicznych ustrój usuwa w następujący sposób: z moczem – przez układ wydalniczy, z kałem – przez układ trawienny, przez skórę i przez płuca. Jest to konieczne dla utrzymania homeostazy. Układ wydalniczy, składający się z nerek, z moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej, nie tylko wydala związki szkodliwe, lecz również wydziela substancje regulujące oraz usprawnia gospodarkę wodno - mineralną. Nerki Nerki, jako narząd parzysty, znajdują się w jamie brzusznej pozaotrzewnowo, po obu stronach kręgosłupa. Nerka ma kształt fasoli zwróconej wnęką do wnętrza. Otacza ją gruba torebka tłuszczowa i – bezposrednio – torebka włóknista. Nerka zbudowana jest z części korowej wypełnionej kłębkami nerkowymi (inaczej Malpighiego) i odchodzącymi od nich kanalikami krętymi, z szerokiej części rdzeniowej, tworzącej piramidy, złożonej z długich pętli kanalików i cewek zbiorczych, oraz z licznych kielichów formujących miedniczkę nerkową, od której odchodzi moczowód, odprowadzający mocz do pęcherza moczowego. Kłębek, wraz z kanalikami i cewką zbiorczą, zwany nefronem, stanowi podstawową jednostkę morfologiczno – czynnościową nerki. Nefrony kształtują właściwe utkanie nerki. W obu nerkach znajduje się około 2 mln kłębków nerkowych, w których dzieki specyficznej budowie i funkcji odbywa się przesącz szkodliwych substancji z krwi (faza filtracyjna) i powstaje mocz pierwotny. Kłębek nerkowy dla spełnienia tej funkcji dysponuje siecią tętniczą, w której drobne tętnice przechodzą w naczynia włosowate i znów w tętnice. W kanalikach odbywa się zwrotne wchłanianie wody i niektórych substancji (faza absorbcyjna), w rezultacie czego ustrój wydziela mocz wtórny w niewielkiej ilości. Do wnęki nerki dochodzą: tętnica nerkowa i nerwy, a odchodzi żyła nerkowa. Przepływ krwi przez nerkę jest duży, bowiem przez obie nerki w ciągu minuty przepływa 25% objętości krwi wyrzuconej przez serce. Dzięki filtracji i absorbcji nerki regulują w ustroju gospodarkę wodną i elektrolitową utrzymując właściwą równowagę kwasowo - zasadową. Podlegają działaniu układu nerwowego wegetatywnego oraz hormonów z układu dokrewnego, np. hormonu antydiuretycznego ADH z przysadki mózgowej, zmniejszającego diurezę, czyli wydalanie moczu. Nerki spełniają również funkcje wydzielnicze, produkując niektóre hormony, np. reninę, podnoszącą ciśnienie krwi, lub erytropoetynę, przyspieszającą produkcję czerwonych krwinek w szpiku kostnym. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 42 Moczowód Moczowód łączy nerkę z pęcherzem moczowym, stanowi cienką rurę złożoną z trzech warstw: zewnętrznej błony śluzowej, środkowej mięśniówki, zapewniającej perystaltykę, i z zewnętrznej błony dodatkowej. Pęcherz moczowy i cewka moczowa Nieparzystymi narządami są: pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Błona śluzowa pęcherza moczowego jest pofałdowana, dla zwiększenia objętości, i pokryta nabłonkiem przejściowym wielowarstwowym, uszczelniającym ściany pęcherza w przypadku jego rozciągnięcia. Warstwę środkową pęcherza stanowią silne mięśnie gładkie, biegnące okrężnie i podłużnie, które schodząc się w ujściu wewnętrznym cewki moczowej tworzą zwieracz pęcherza, jako mięsień gładki. Zwieracz cewki moczowej, utkany z mięśni poprzecznie prążkowanych, kurczy się zależnie od woli, co umożliwia świadome oddawanie moczu. Układ płciowy Narządy płciowe dzieli się na żeńskie i męskie, a te z kolei na zewnętrzne i wewnętrzne. Do narządów płciowych zewnętrznych należą: wargi sromowe, dzielące się na większe i mniejsze, bogato unaczynione i ukrwione, ze szparą sromową posrodku, oraz łechtaczka. Wewnętrzne to: pochwa, mająca odczyn kwaśny, wyścielona błoną śluzową i otoczona mięśniówką, z błoną dziewiczą u wejścia, macica jako narząd rodny w kształcie spłaszczonej gruszki z dnem, trzonem i szyjką, parzyste jajowody, z ujściem macicznym i brzusznym, oraz parzyste jajniki w jamie brzusznej na tylnej ścianie miednicy małej, otoczone otrzewną. Schemat narządów płciowych żeńskich: 1. jajowód, 2. jajniki, 3. macica, 4. pochwa. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 45 odpowiedniego przygotowania oraz roztoczenia właściwej opieki wychowawczej i zdrowotnej nad młodzieżą w tym czasie. UKŁAD NERWOWY Rola układu nerwowego w ustroju jest bardzo istotna, bowiem reguluje on i steruje czynnościami innych narządów, zapewnia kontakt ze światem zewnętrznym przez odbiór bodźców i wysyłanie podniet do narządów wykonawczych na obwodzie. W układzie nerwowym odbywają się skomplikowane procesy psychiczne – analizy, syntezy, kojarzenia i wnioskowania. Ośrodkowy układ nerwowy Ośrodkowy układ nerwowy tworzą: rdzeń kręgowy i mózgowie. Rdzeń kręgowy Rdzeń kręgowy, w kształcie walca, zwężającego się ku dołowi, tkwi w kanale kręgowym, z którego wychodzi 31 par nerwów rdzeniowych (8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych, 1 guziczny). W rdzeniu wyróżnia się istotę szarą wewnętrzną, w postaci litery H, z rogami przednimi utkanymi z ośrodków komórek ruchowych, i z rogami tylnymi z ośrodków, komórek czuciowych, oraz istotę białą zewnętrzną, utworzoną z włókien i szlaków nerwowych, które dzielą się na drogi wstępujące – dośrodkowe i drogi zstępujące – odśrodkowe. Przekrój rdzenia kręgowego: 1. korzonki tylne, 2. zwój rdzeniowy, 3. korzonki przednie, 4. istota szara, 5. istota biała. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 46 Z rogów przednich wychodzą korzonki ruchowe, przekazujące bodźce na obwód do mięśni, a z rogów tylnych – korzonki czuciowe, przesyłające bodźce z obwodu do rdzenia kręgowego. Po opuszczeniu rdzenia korzonki splatają się w nerw rdzeniowy, ruchowo – czuciowy. Neuron, zbudowany z ciał komórki nerwowej, jej długiej wypustki neurytu, czyli włókna osiowego, i z krótkich wypustek dendrytów, stanowi podstawową jednostkę morfologiczno – czynnościową układu nerwowego. Komórki o podobnej budowie i czynności łączą się w wyspecjalizowane ośrodki nerwowe. W życiu płodowym i do 4 –5 lat po urodzeniu na włóknach osiowych pojawiają się osłonki mielinowe. Od procesu mielinizacji zależy dojrzewanie układu nerwowego. Wśród włókien nerwowych można wyróżnić: włókna rdzeniowe, czyli mielinowe, włókna nagie (np. nitki węchowe) i bezrdzeniowe (nerwy wegetatywne). Włókna czuciowe odbierają bodźce ze skóry, z błon śluzowych, z narządów wewnętrznych przy pomocy receptorów – czuciowych zakończeń nerwowych, a włókna ruchowe przekazują pobudzenie do narządów wykonawczych za pośrednictwem synaps –urządzeń stykowych o specyficznej strukturze. Role mediatorów w receptorach i synapsach pełnią przekaźnikowe substancje biochemiczne, jak; acetylocholina, aminy katecholowe, serotonina i inne. Działanie bodźca na receptor wyzwala reakcję zwaną odruchem, w postaci łańcucha odruchowego i przebiegu bodźców po łukach odruchowych, do czego niezbędne jest działanie neuronów czuciowych, kojarzeniowych i ruchowych. Odruch jest podstawowa jednostką funkcjonalną układu nerwowego. Znane są odruchy proste, bezwarunkowe, z udziałem rdzenia kręgowego, jako wrodzone już u noworodka, i odruchy złożone, warunkowe, powstające przy współudziale wyższych pięter układu nerwowego, wykształcone i nabyte w życiu pozapłodowym. Znaczna część pracy układu nerwowego polega na sprawnym funkcjonowaniu złożonych zespołów odruchów warunkowych. Przewodzenie bodźców odbywa się w sposób ciągły lub skokowy, na zasadzie różnicy potencjałów elektrycznych, naprzemiennej polaryzacji i depolaryzacji. Rdzeń kręgowy ochraniają trzy opony rdzeniowe: od zewnątrz opona twarda – silna błona włóknista, w środku cieniutka opona pajęcza i od wewnątrz opona miękka, prowadząca naczynia krwionośne. Między oponami i rdzeniem oraz w środku rdzenia w kanale środkowym znajduje się płyn mózgowo – rdzeniowy, wodojasny, zawierający pojedyncze leukocyty, nieznaczne ilości białka, glukozy i soli mineralnych. Mózgowie Mózgowie składa się z półkul mózgowych, móżdżku i rdzenia przedłużonego. Mieści się w jamie czaszki i jest doń kształtem dostosowane. Móżdżek i rdzeń przedłużony stanowią pień mózgu. Mózgowie tworzy znajdująca się na zewnątrz istota szara, złożona z komórek nerwowych, kształtująca korę mózgową, i wewnątrz istota biała, powstała z wypustek komórek, łączących się w pęczki i formujących drogi i szlaki nerwowe. Komórki nerwowe, wyspecjalizowane w swoich czynnościach, nie rozmnażają się, lecz łączą w zróżnicowane zespoły – ośrodki nerwowe. Swoiste rusztowanie układu nerwowego stanowi glej – specyficzna tkanka łączna, która odżywia, chroni i odnawia ubytki. Poza ośrodkami koronowymi, będącymi podłożem materialnym psychiki ludzkiej i odpowiedzialnymi za najwyższe czynności nerwowe, w istocie białej znajdują się skupiska komórek nerwowych jako ośrodki podkorowe, umożliwiające wykonywanie złożonych i doskonałych czynności należących do sfery odruchów bezwarunkowych, instynktów i popędów. Na tym poziomie również odbywa się selekcja i kontrola bodźców mimowolnych, zanim dotrą one do ośrodków korowych. Jądra i ośrodki podkorowe podlegają kontroli i wpływom kory mózgowej. Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 47 W istocie białej w obrębie przodomózgowia (półkul mózgowych i międzymózgowia) znajdują się dwa duże konglomeraty ośrodków podkorowych, znane jako wzgórze i podwzgórze, z częścią wzrokową i częścią sutkowatą. Ośrodki te sterują wszystkimi czynnościami wegetatywnymi, regulują przemianę materii, ciepłotę ciała, tam kończą się drogi czuciowe od wszystkich receptorów ciała, stąd biegną bodźce ruchowe poprzez pień mózgu i rdzeń kręgowy do narządów wykonawczych, tworząc układ ruchowy pozapiramidowy. We wzgórzu wyróżnia się zatem ośrodki ruchowe i ośrodki czuciowe. Półkule mózgowe Półkukle mózgowe stanowią 80% ciężaru mózgowia. Dzielą się na płaty: czołowy, skroniowy, ciemieniowy i potyliczny. Półkule i kora mózgowa osiągają u człowieka najwyższy stopień rozwoju i wyróżniają go zasadniczo od zwierząt. Kora mózgowa liczy około 14 mld komórek nerwowych, zróżnicowanych kształtem i budową, ułożonych w sześciu kolejnych warstwach, dzielących się ogólnie na ruchowe, czuciowe i kojarzeniowe. W płatach wyodrębniono około 200 pól korowych, odpowiedzialnych za poszczególne czynności. Poznano lokalizację ważniejszych ośrodków korowych. Ośrodek wzroku mieści się w płacie potylicznym, ośrodek słuchu- w płacie skroniowym, ośrodki ruchowe – w płacie ciemieniowym, ośrodki kojarzące, myślowo –wyobrażeniowe – w płacie czołowym. W korze mózgowej rejestruje się bodźce, powstają obrazy, magazynuje się informacje, odtwarza się je dzięki pamięci, realizuje czynności myślenia, rozumowanie, wnioskowania i kojarzenia. Rdzeń przedłużony Rdzeń przedłużony sięga otwory potyliczne w czaszce. Jest to krótki odcinek łączący mózg właściwy z rdzeniem kręgowym. Przez rdzeń przedłużony przechodzą wszystkie drogi czuciowe dośrodkowe i ruchowe odśrodkowe, a na dolnej powierzchni biegną w postaci dwóch białych pasm drogi ruchowe piramidowe, których włókna częściowo się krzyżują i docierają do rogów przednich rdzenia kręgowego. W rdzeniu przedłużonym lokalizują się skupiska istoty szarej – jądra nerwów czaszkowych i jądra nerwów układu wegetatywnego, od których zależy regulacja ważnych czynności życiowych – oddychania, krążenia, gry naczynioruchowej, termoregulacji, wymiotów, kaszlu, kichania itp. Czynności te odbywają się automatycznie jako odruchy bezwarunkowe, niezależne od woli człowieka. W mózgowiu znajdują się cztery szczelinowe otwory nazywane komorami, połączone ze sobą przewodami. Są to: komory boczne (lewa i prawa), komora trzecia pośrodku (z przylegającym wzgórzem i podwzgórzem) i komora czwarta w rdzeniu przedłużonym. Zarówno komory, jak i przestrzenie wokół mózgowia wypełnia płyn mózgowo – rdzeniowy. Mózgowie chronią opony: twarda, pajęcza i miękka. Móżdżek W tylnym dole czaszkowym nad komorą czwartą usytuowana jest trzecia część mózgowia – móżdżek. Zbudowany jest z dwóch półkul połączonych u podstawy spoidłem – robakiem, z istoty szarej od zewnątrz i z istoty białej wewnątrz. Istota biała przetkana jest elementami szarymi w postaci jąder móżdżku. Powierzchnię kory móżdżku zwiększają fałdy i bruzdy. Móżdżek łączy się licznymi drogami nerwowymi z wszystkimi częściami ośrodkowego układu nerwowego. Rola móżdżku jako narządu równowagi polega na koordynacji ruchów dowolnych, utrzymaniu postawy i równowagi Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 50 Ucho: 1. błona bębenkowa, 2. kosteczki słuchowe, 3. kosteczki słuchowe, 4. kanały półkoliste wypełnione płynem, 5. torebka słuchowa, 6. przewód słuchowy zewnętrzny, 7. ślimak. Ucho środkowe Ucho środkowe składa się z jamy bębenkowej, wysłanej błoną śluzową, z ułożonymi wewnątrz kosteczkami słuchowymi: młoteczkiem wrośniętym rękojeścią w błonę bębenkową, kowadełkiem i strzemiączkiem wczepionym podstawą w okienko owalne przedsionka, z trąbki słuchowej, Eustachiusza, łączącej nosogardziel z uchem, i z wyrostka sutkowatego za uchem. Kosteczki przewodzą drgania akustyczne od ucha zewnętrznego do wewnętrznego. Trąbka słuchowa wyrównuje ciśnienie powietrza w uchu środkowym i na zewnątrz. Ucho wewnętrzne Ucho wewnętrzne, zwane inaczej błędnikiem, ze względu na zawiłą budowę, utworzone jest z przedsionka w części środkowej (w przedsionku znajdują się: woreczek. łagiewka i dwa okienka), ze ślimaka w części przedniej i trzech kanałów półkolistych w części tylnej. Ucho wewnętrzne składa się z części kostnej i z części błoniastej. Wnętrze jego wypełnia chłonka biorąca udział w przekazywaniu drgań na czuciowe zakończenia nerwowe. W ślimaku odbywa się odbiór dźwięków o częstotliwości drgań od 16000 do 20000 Hz przez komórki zmysłowe - zakończenia nerwu słuchowego, zwane narządem Cortiego. Kanały półkoliste, jako narząd równowagi, ułożone w trzech płaszczyznach, odpowiadających trójwymiarowej przestrzeni, odbierają bodźce informujące o zmianach położenia głowy i ciała. W utrzymaniu równowagi ciała odgrywa rolę móżdżek, a także narząd wzroku. Narzad słuchu i równowagi jako związek błędnika pojawia się już od trzeciego tygodnia życia płodowego. Po urodzeniu ucho jest w pełni wykształcone i teoretycznie zdolne do spełniania swojej Renata Nowak. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 51 funkcji, ale niemowlę różnicuje dźwięki dopiero w trzecim miesiącu życia, doskonali tę funkcję około 5 –7 miesiąca, a około 10 roku życia optymalnie rozpoznaje siłę dźwięku. Skóra –narząd czucia dotyku, bólu i temperatury Skóra jako powłoka całego ciała spełnia następujące role: chroni organizm przed czynnikami szkodliwymi pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego, reguluje ciepłotę ciała, jest narządem zmysłowym (czucie dotyku, bólu i temperatury) i narządem wydzielniczym. Składa się z wielowarstwowego naskórka, który ustawicznie się złuszcza, rogowacieje i odnawia przez warstwy głębsze, ze skóry właściwej, ułożonej z warstwy brodawkowej i warstwy siateczkowej, bogato unaczynionej i unerwionej, zawierającej gruczoły potowe i łojowe, włosy i mięśnie przywłośne, oraz z tkanki tłuszczowej podskórnej. W skórze znajduje się pewna ilość barwnika, a jej grubość jest różna i wynosi 1 – 7 mm, z tym że najgrubsza jest na grzbiecie i podeszwie. W skórze znajdują się wyspecjalizowane receptory (ciałko Meissnera, ciałka dotykowe, tarczka Merkela) odbierające bodźce związane z czuciem dotyku, bólu i temperatury, dające sumarycznie czucie skórne w przeciwstawieniu do czucia głębokiego w stawach, więzadłach i mięśniach. Skóra powstaje z dwóch listków zarodkowych: naskórek j jego wytwory - z ektodermy, a skóra właściwa i tkanka podskórna – z mezodermy. Skóra dziecka jest cienka, delikatna, silnie unaczyniona, łatwo ulega czynnikom szkodliwym. Receptory dotykowe skóry ujawniają się, nawet w życiu płodowym i reagują na ciśnienie wód płodowych. Układ dokrewny Współdziałanie komórek, tkanek i narządów odbywa się. w ustroju w dwojaki sposób przez: 1. regulację hormonalną - gdy krążące płyny ustrojowe zawierają różne czynne substancje, w tym substancje swoiste z gruczołów dokrewnych, 2. regulację nerwową. Jedna i druga polega na uwalnianiu substancji chemicznych. z tym że hormonalna jest filogenetycznie starsza od nerwowej oraz działa wolniej, lecz dłużej. Układ dokrewny i układ nerwowy są powiązane ze sobą na zasadzie układu cybernetycznego i stąd bierze się ich określenie całościowe jako układ neurohormonalny. Układ dokrewny, prezentowany przez wiele drobnych, lecz ważnych gruczołów rozmieszczonych w całym organizmie, produkuje hormony, substancje chemiczne niezwykle aktywne, wydzielane bezpośrednio do krwi, spełniające role biokatalizatora w wielu reakcjach biochemicznych, niezbędne w prawidłowym funkcjonowaniu ustroju i dla jego rozwoju. Nauka o gruczołach dokrewnych nazywa się endokrynologią. Do gruczołów wydzielania wewnętrznego należą: przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca gruczoły przytarczyczne (przytarczyce), grasica, trzustka, nadnercza i gonady, czyli gruczoły płciowe. Przysadka mózgowa Gruczoł o ciężarze 1 g, leży wewnątrz czaszki w zagłębieniu kości klinowej, zwanym siodełkiem tureckim. Spełnia rolę nadrzędną w stosunku do innych gruczołów dokrewnych, a dzieląc się na płat przedni (część gruczołowa) i płat tylny (część nerwowa) wiąże się ściśle z układem nerwowym jako układ podwzgórzowo-przysadkowy. W komórkach jąder podwzgórza produkuje się neurohormony mające charakter substancji przekaźnikowych, regulujących pracę przysadki i innych gruczołów dokrewnych. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania – cz. I 52 Płat przedni, zbudowany z pasm komórek nabłonkowych, gruczołowych, wydziela hormon wzrostowy (STH - somatotropowy) oraz, inne hormony oddziałujące na pracę podległych gruczołów dokrewnych, jak: tyreotropowy dla pracy tarczycy, adrenokortykotropowy (ACTH) dla pracy nadnerczy, gonadotropowy działający na gonady. Płat tylny, utkany z tkanki nerwowej i gleju, oddaje do krwiobiegu dwa hormony: oksytocynę, wpływająca na skurcz mięsni gładkich macicy i wazopresynę (ADH - antydiuretynę), hamującą wytwarzanie moczu ostatecznego i podnoszącą ciśnienie krwi przez skurcz mięśni gładkich tętnic. Przysadka rozwija się szybko, a najintensywniej pracuje w wieku do 4 lat i w okresie pokwitania. Szyszynka Najmniejszy gruczoł dokrewny, wielkości grochu, znajdujący się w tylnym dole czaszkowym; łączy się ze wzgórzem i innymi obszarami mózgu i stanowi skupisko pinocytów, komórek pochodzenia glejowego. Wydzielają one melatoninę i inne substancje aktywne, mające związek z czynnością gruczołów płciowych i tarczycy. Szyszynka zapobiega przedwczesnemu dojrzewaniu płciowemu. Tarczyca Największy gruczoł dokrewny. Zlokalizowana jest w przedniej części szyi na wysokości krtani. Dzieli się na płat lewy i prawy, a składa ze zrazików utworzonych z licznych pęcherzyków otoczonych tkanką łączną. Do pęcherzyków przedostają się: tyroksyna i inne związki zawierające jod. Regulują one przemianę materii, wpływają na pracę układu krążenia i układu nerwowego. Brak tyroksyny hamuje mielinizację nerwów i daje upośledzenie rozwoju umysłowego. Do wytwarzania hormonów tarczycy niezbędny jest jod, dostarczany w wodzie i w produktach pokarmowych, oraz pobudzanie jej przez hormon tyretropowy przysadki mózgowej. Przytarczyce Przedstawiają się jako cztery małe gruczoły, kżady wielkości grochu, przylegające do tylnej ściany tarczycy. Utkane ze zbitego miąższu gruczołowego produkują tzw. parathormon, regulujący – obok witaminy D - całość gospodarki wapniowej organizmu. Wapń niezbędny jest do budowy kości i zębów, do zabezpieczenia krzepliwości krwi oraz równowagi mięśniowo-nerwowej. Brak parathormonu prowadzi do tężyczki, manifestującej się nadwrażliwością mięśni i nerwów oraz występującymi z tego powodu napadami drgawek. Grasica Gruczoł nabłonkowy o budowie zrazikowej, zlokalizowany za mostkiem. Szczyt rozwoju osiąga u progu dojrzewania płciowego, a potem ulega inwolucji, zmniejsza się i zanika. Wydzielany przez grasicę hormon tymokrescyna reguluje procesy odpornościowe i funkcjonowanie aparatu chłonnego, zwalnia przemianę materii, antagonistycznie działa w stosunku do gruczołów płciowych. Usunięcie grasicy po urodzeniu prowadzi do zahamowania wzrostu, odwapnienia kości, zaniku układu chłonnego i do śmierci. Grasica może spowodować ciężkie zaburzenia,a nawet śmierć (tzw. śmierć grasicza). Trzustka Duży gruczoł trawienny. Ma podwójne znaczenie - produkuje sok trzustkowy, niezbędny do trawienia pokarmu, oraz w części zwanej „wysepki komórek Langerhansa" wydziela do krwi dwa