Pobierz biskupstwa podległe bezpośrednio stolicy i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity!
KS. ANZELM WEISS BISKUPSTWA PODLEGŁE BEZPOŚREDNIO STOLICY APOSTOLSKIEJ W DZIEJACH ORGANIZACJI KOŚCIOŁA ŁACIŃSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKICH Temat, który mam przedstawić, nie należy do szczególnie ważnych czy przełomowych w naszej historiografii, chociaż w dziejach orga- nizacji Kościoła na ziemiach polskich istniały diecezje o takim statu- sie prawnym, i to prawdopodobnie od chwili powołania do istnienia pierwszego biskupstwa aż do 2004 r. Z tych racji problematyka po- wyższa może zainteresować naszych historyków, zwłaszcza młodszego pokolenia. Moje wystąpienie ma charakter czysto informacyjny. Nie rości sobie pretensji do dokładnego, ani tym bardziej wyczerpującego przedstawienia sprawy.
- TERMINOLOGIA Biskupstwa o powyższym statusie prawnym noszą w historiogra- fii różne nazwy. Najczęściej są nazywane „egzymowanymi”, „wyjęty - mi” lub „podległymi bezpośrednio Stolicy Apostolskiej”. W średnio- wiecznym Kościele rozpowszechniona była praktyka kanoniczna po - legająca na wyjęciu instytucji kościelnej spod władzy przełożonego najbliższego i podporządkowaniu jej przełożonemu wyższego rzędu, np. wyjęcie opactwa spod jurysdykcji biskupa i oddanie go pod wła- dzę Stolicy Apostolskiej. Taką czynność prawną nazywano egzempcją. Z czasem terminu tego zaczęto używać również w odniesieniu do bi- skupstw bezpośrednio zależnych od Stolicy Apostolskiej. Pojawił się zatem termin episcopus exemptus. Posługiwali się nim niekiedy pra - cownicy kancelarii papieskiej już w XIV w. W oficjalnych dokumen- tach Kurii Rzymskiej z wyrażeniem „biskupi egzymowani” spotykamy się dopiero w 2. połowie XVI w., w wyjaśnieniach Kongregacji Sobo-
42 KS. ANZELM WEISS rowej. W literaturze prawnohistorycznej upowszechnił się dopiero od
- połowy XIX w.^1 Określenie „biskupstwa egzymowane” można, z wieloma zastrzeże- niami, odnieść do pewnej grupy biskupstw bezpośrednio zależnych od Rzymu, tych mianowicie, które będąc sufraganiami określonych metro- polii, z poważnych powodów, najczęściej polityczno-kościelnych, zostały „wyjęte” spod władzy dotychczasowego metropolity i podporządkowane Stolicy Apostolskiej. Zastanawiające jest, że z powyższym terminem prawie wcale nie spo- tykamy się w dokumentach papieskich. Przez wieki całe kancelaria papie- ska na określenie tzw. biskupstw egzymowanych i ich rządców posługi- wała się zwrotem episcopi immediate subiecti Romanae Sedi. Do 1983 r. spotkać go było można w Annuario Pontificio a także w Dekrecie o paster- skich zadaniach biskupów w Kościele (DB 40). Wojciech Jakubowski i ks. Marek Solarczyk w książce pt. Organi- zacja Kościoła Rzymskokatolickiego na ziemiach polskich od X do XXI wieku (Warszawa–Olsztyn 2011) nazywają je: „diecezjami ad nutum Sanctae Sedis ”, co trochę dziwi, gdyż określenie „ ad nutum ” (łac. „na skinienie”) jest terminem technicznym oznaczającym w prawie kano- nicznym całkowitą swobodę w odwoływaniu przez przełożonego podle- gających mu osób z urzędu kościelnego. Występuje w KPK w zastosowa- niu do urzędu wikariusza generalnego, dziekana, proboszcza zakonnego, wikariusza parafialnego, rektora kościoła, oficjała. „ Ad nutum ” oznacza, że w danym wypadku przełożony kościelny nie potrzebuje motywować usunięcia przyczynami kanonicznymi (J. Rybczyk, EK I 91). Nie potra- fię podać przyczyn zastosowania takiego nazewnictwa w odniesieniu do omawianej kategorii biskupstw. (^1) Pierwsze opracowanie egzempcji biskupstw wyszło spod pióra Paula Hinschiusa. Autor ten w swej znakomitej „sumie prawniczej”, System des katholischen Kirchenrechts, poświęcił w drugim tomie cały paragraf 94 zagadnieniu: „Die exempten Bischoefe” (s. 329- 335). Praca P. Hinschiusa, która dla wielu pokoleń historyków była ważnym podręcznikiem i „encyklopedią” wiedzy historyczno-prawnej, przyczyniła się w największym stopniu do ukształtowania w literaturze naukowej nie tylko pojęć: „biskupi, biskupstwa egzymowane”, lecz również zakresu wiedzy o nich.
44 KS. ANZELM WEISS uczestniczyć w synodach prowincjalnych swego regionu. Dzięki temu biskupstwa bezpośrednio zależne swoim statutem prawnym niewiele się różniły od arcybiskupstw bez sufraganii. Udzielenie paliusza niektórym rządcom diecezji bezpośrednio zależnych od Rzymu potwierdza to spo- strzeżenie. Warto zauważyć, że w okresie średniowiecza i późniejszym prowincje kościelne nie tylko odgrywały ważną rolę w życiu organizacyjnym lokal- nego kościoła, ale miały też wymiar natury politycznej. Władza metropoli- tów wobec sufraganów była znaczna, co groziło niekiedy jej wykorzysty- waniem do celów politycznej ekspansji. Wyrażała się zaś w następujących uprawnieniach:
- Metropolita miał prawo konfirmacji i konsekracji sufragana wraz z obowiązkiem przyjęcia od niego przysięgi posłuszeństwa.
- Miał prawo zwoływania i przewodniczenia synodom prowincjalnym, na które zobowiązani byli przybyć sufragani.
- Miał prawo nadzorowania sufraganów, a w określonych prawem sytu- acjach mógł wizytować ich diecezje.
- Sądził w trybie apelacyjnym drugiej instancji sprawy wnoszone przed sądy biskupie.
- Prawo dewolucji. Z wymienionych uprawnień najważniejsze było prawo do konfirmacji i konsekracji sufragana. O zarezerwowaniu sobie tego prawa przez Stolicę Apostolską wspominają wszystkie dokumenty papieskie mówiące o im- mediacji lub egzempcji. Należy ono zatem do najważniejszych przywi- lejów prawnych omawianej kategorii biskupstw. W przyjęciu sakry z rąk papieża widziano znak szczególnej więzi łączącej konsekrowanego bisku- pa i jego diecezję ze Stolicą Apostolską. Przyjęcie sakry z rąk papieża było w przeszłości punktem wyjścia do starań o uzyskanie statusu biskupstwa bezpośrednio zależnego od Rzymu i o wyłączenie się z istniejącego związ- ku metropolitalnego. Ponieważ omawiane biskupstwa, zachowując wszystkie zasady praw- ne innych diecezji, kierowały się jeszcze określonym zespołem norm prawnych, które je wyróżniały, można więc o nich mówić, że tworzyły rodzaj odrębnej instytucji prawnej^3. (^3) Zob. Instytucja prawna , w: Mała encyklopedia prawa. Warszawa 1959, s. 206.
BISKUPSTWA PODLEGŁE BEZPOŚREDNIO STOLICY APOSTOLSKIEJ 45
- BISKUPSTWA PODDANE BEZPOŚREDNIO STOLICY APOSTOLSKIEJ W DZIEJACH POLSKIEGO KOŚCIOŁA. Akt chrztu księcia Mieszka I wraz z dworem zapoczątkował oficjal- ne wprowadzenie chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Zewnętrznym świadectwem umacniania się tego procesu było powołanie do istnienia już w 968 r. pierwszego biskupstwa, a w 1000 r. utworzenie metropolii gnieź- nieńskiej, w której skład weszła: archidiecezja gnieźnieńska oraz diecezje: krakowska, wrocławska i kołobrzeska. Diecezja poznańska, wobec sprze- ciwu biskupa Ungera, zatrzymała swój dawny charakter. Na temat statusu prawnego pierwszych polskich biskupów i kierowa- nego przez nich biskupstwa, z siedzibą w P o z n a n i u, toczy się od dzie- sięcioleci naukowa dyskusja^4. Jedni opowiadają się za teorią mówiącą, że to pierwsze polskie biskupstwo miało statut biskupstwa misyjnego, inni, że było stałym biskupstwem obdarzonym przywilejem egzempcji, jeszcze inni zaś, że było sufraganią metropolii mogunckiej lub metropolii magde- burskiej. Za naszych czasów coraz więcej uczonych przychyla się do zdania, że było to biskupstwo, od początku bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej. Poglądu tego nie podzielają niektórzy uczeni. Takie ich prawo. Pozostawiając na boku status prawny naszej najstarszej diecezji, zo- baczmy, jak rzecz się miała z innymi biskupstwami na ziemiach polskich, o których wiemy, że przynajmniej w pewnych okresach cieszyły się przy- (^4) Głos w sprawie statusu prawnego pierwszych biskupów na ziemiach polskich zabie- rali m.in.: W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII , Poznań 1962, s. 114-118; J. Umiński, Powstanie biskupstwa poznańskiego i zależnego odeń archidiakona- tu czerskiego , „Wrocł. Wiadomości Kośc.” 1-2(1952), s. 46; J. Nowacki, Dzieje archidiece- zji poznańskiej , t. 1, Poznań 1959 s. 46; J. Dowiat, Metryka chrztu Polski , Warszawa 1961; T. Silnicki, Początki organizacji Kościoła w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego , w: Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia , t. 1, Poznań 1962, s. 323; P. Bogdano- wicz, Chrzest Polski , NP 23(1966), s. 47; Z. Sułowski, Początki Kościoła w Polsce , w: Koś- ciół w Polsce , red. J. Kłoczowski, t. 1, Kraków 1966, s. 48; S. Hain, Powstanie biskupstwa poznańskiego , NP 30(1969), s. 38-42; M. Banaszak, Charakter prawny biskupów Jordana i Ungera , tamże, s. 43-123; B. Kumor, Historia Kościoła w Polsce , red. B. Kumor i Z. Ober- tyński, t. 1 cz. 1, Poznań 1974, s. 38; M. Banaszak, O początkach biskupstwa poznańskiego dyskusyjnie , Poznań 2002; D.A. Sikorski, Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chro- brego , Poznań 2011, s.149-181.
BISKUPSTWA PODLEGŁE BEZPOŚREDNIO STOLICY APOSTOLSKIEJ 47 tej akcji stały się dwa fakty: 1) zrzeczenie się przez króla Kazimierza Wiel- kiego praw politycznych do księstw śląskich, które faktycznie posiadały korony św. Wacława, 2) wyniesienie, na prośbę cesarza Karola IV, Pragi do godności metropolii przez papieża Klemensa VI bullą Ex superne pro- videntia maiestatis z 4 IV 1344 r. Archidiecezji praskiej poddano diecezję ołumuniecką i nowo kreowaną litomyską. Nowej metropolii zaplanowano poddać również diecezję wrocławską, która pod względem przynależności politycznej znajdowała się w granicach Królestwa Czeskiego. Zabiegi te spotkały się z energicznym przeciwdziałaniem na terenie kurii papieskiej w Awinionie ze strony króla Kazimierza Wielkiego oraz metropolity gnieź- nieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego. W 1360 r. cesarz Karol IV wy- cofał się z poczynionych zabiegów. Od połowy XVII w. rodzą się niejasności co do statusu sufraganalnego biskupstwa wrocławskiego. Mnożą się wzmianki źródłowe o egzempcji tego biskupstwa, co zdają się potwierdzać procesy informacyjne biskupów wrocławskich z drugiej połowy XVII i XVIII w., ale nie brak przeciwnych dowodów. Sporządzone przez nuncjuszów papieskich procesy informacyj- ne prymasów Polski, począwszy od Jana Lipskiego (1638) aż do Antonie- go Kazimierza Ostrowskiego (1777), wymieniają w licznych wypadkach diecezję wrocławską jako należącą do metropolii gnieźnieńskiej, chociaż stwierdzają, że biskupi wrocławscy wyłamują się spod praw metropoli- talnych. Wydaje się zatem, „że w całym okresie przedrozbiorowym die- cezja wrocławska faktycznie względnie formalnie należała do metropolii gnieźnieńskiej”^7 (B. Kumor) Dopiero gdy Śląsk dostał się pod pruskie panowanie, papież Pius VII, „porządkując” stosunki kościelne w tym państwie bullą De salute anima- rum z 16 VII 1821, podporządkował diecezję wrocławską bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, a papież Pius XI wyniósł ją 3 VIII 1930 do rzędu arcybiskupstwa metropolii. Diecezja i n f l a n c k a, zwana też wendeńską, a od 1685 r. inflancką i piltyńską. Inicjatorem powołania do istnienia te diecezji był król Stefan Batory, który wyznaczył biskupstwu zadanie ugruntowania katolicyzmu na terenie Inflant. Dokument fundacyjny biskupstwa ze stolicą w Wenden (Kieś) wystawił 3 XII 1582 r. król Stefan Batory. Na konsystorzu 11 V 1583 r. papież Grzegorz XIII potwierdził ustnie fundację i erygował nową diecezję. Dokument erekcyjny wystawił dopiero 1 V 1585 r. papież Syks- (^7) B. Kumor, Granice [19-25].
48 KS. ANZELM WEISS tus V, podporządkowując ją bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Od 1621 r. została sufraganią metropolii gnieźnieńskiej^8. Diecezja ż m u d z k a – obradujący w Konstancji sobór wyznaczył 1416 r. Jana Rzeszowskiego arcybiskupa lwowskiego i Piotra biskupa wi- leńskiego jako swoich legatów z pełnomocnictwami utworzenia diecezji dla Żmudzi. 23 X 1417 r. książę litewski Witold uposażył diecezję i kościół katedralny św. apostołów Piotra i Pawła oraz św. Aleksandra w Miedni- kach oraz zamianował pierwszego biskupa żmudzkiego w osobie prepo- zyta kapituły wileńskiej, Macieja. 24 X 1417 r. wspomniani legaci sobo- ru erygowali diecezję i kapitułę katedralną żmudzką. Wszystkie te fakty usankcjonował papież Marcin V, bullą Mirabilis Deus in donis z 11 IX 1421 r., biorąc równocześnie nowo kreowaną diecezję pod specjalną opie- kę Stolicy Apostolskiej. Dziesięć lat później diecezja ta została włączona do metropolii gnieźnieńskiej^9. Diecezja s e r e c k a – wojewoda mołdawski Laczko zwrócił się w 1369 r. do papieża Urbana V o przyjęcie Mołdawii na łono Kościoła katolickiego i założenie dlań osobnego biskupstwa łacińskiego. W odpowiedzi papież listem apostolskim Summi dispositione rectoris z 31 VII 1370 r. zlecił ar- cybiskupowi praskiemu i biskupowi krakowskiemu erygowanie diecezji sereckiej, ustalenie jej granic i wyjęcie spod jurysdykcji arcybiskupów ha- lickich oraz poddanie bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. W dokumencie z 1412 r. diecezja serecka jest wymieniona jako sufragania Lwowa. Diecezja w a r m i ń s k a – została erygowana 4 VII 1243 r. przez Wil- helma biskupa Modeny, legata papieskiego, dekretem Noverit universitas vestra. Wchodziła ona w skład metropolii ryskiej. Przyjmuje się, że od cza- su sekularyzacji tejże archidiecezji podlegała bezpośrednio Stolicy Apo- stolskiej. Potwierdzenie egzempcji formalnie otrzymała dopiero w 1742 r., po uzyskaniu od Stolicy Apostolskiej przywileju krzyża i paliusza metro- politalnego. Od 1646 r. diecezja warmińska była podporządkowana gnieź- nieńskiej prowincji kościelnej nie węzłami metropolitalnymi, lecz „co do udziału w synodach prowincjalnych” (B. Kumor). Wszelkie związki z Gnieznem przekreślone zostały przez bullę De salute animarum z 1821 r., (^8) Grzegorz Fąs, Inflancka diecezja , EK VII, kol. 192-195. (^9) M. Wołonczewski, Biskupstwo żmudzkie , Kraków 1893.
50 KS. ANZELM WEISS Odnowiona i zreorganizowana w latach 1878-1880 diecezja krakow- ska, bullą pap. Leona XIII Sanctae Apostolicae Sedis z 20 I 1880, otrzy- mała statut prawny biskupstwa „wyjętego” i została poddana bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, „dla powiększenia jej splendoru i godności”. W 1925 r. stolica krakowska została podniesiona do rangi arcybiskupstwa – metro- polii^12. Diecezja g d a ń s k a – zgodnie z traktatem wersalskim 15 XI 1920 r. powołano do życia Wolne Miasto Gdańsk. Katolicy stanowili 32,7% mieszkańców. Dla nich to w 1922 r. utworzono administraturę apostol- ską. Na życzenie senatu Wolnego Miasta papież Pius XI, bullą Universa Christifidelium cura z 30 XII 1925, wyniósł wspomnianą administraturę do godności niezależnej diecezji. Otrzymała ona status diecezji „wyjętej” i zależnej bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej. Papież Paweł VI, bullą Episcoporum Poloniae coetus z 28 VI 1972, włączył diecezję gdańską do metropolii gnieźnieńskiej. Od 25 III 1992 r. jest arcybiskupstwem i metro- polią^13. Po drugiej wojnie światowej na ziemiach polskich miały miejsce licz- ne zmiany organizacji terytorialnej naszych diecezji, ostatnia w 1992 r., dokończona w 2004 r. W związku z tą reorganizacją papież Jan Paweł II listem do Kościoła w Polsce z 25 III 1992 r. podniósł diecezję łódzką do rangi „archidiecezji i poddał ją bezpośrednio Stolicy Świętej” (II, 13). Stan ten trwał do 2004 r. kiedy w wyniku ostatecznych przekształceń organiza- cji terytorialnej arcybiskupstwo w Łodzi zostało metropolią ze sufraganią w Łowiczu. ZAKOŃCZENIE Zastosowane wobec diecezji łódzkiej rozwiązanie jest wyjątkowe i nie mieści się w nurcie tendencji prawnych, które dochodzą do głosu po II Soborze Watykańskim. Ojcowie Soboru proponują inne rozwiązanie i dają temu wyraz w Dekrecie o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele (s. Sesja VII, dnia 28 X 1965) II 40, 2: (^12) Tamże, s. 261. (^13) A. Baciński, Gdańska diecezja , EK V, kol. 919.
BISKUPSTWA PODLEGŁE BEZPOŚREDNIO STOLICY APOSTOLSKIEJ 51 Za regułę należy przyjąć, żeby każda diecezja, oraz inne wyodrębnione tery- toria, zrównane prawnie z diecezjami, należały do jakieś prowincji kościel- nej. Wobec tego diecezje, podległe obecnie bezpośrednio Stolicy Apostolskiej [ Proinde dioeceses quae nunc Apostolicae Sedi immediate sint subiectae quaeque nulli alii uniantur … ] i nie złączone żadną inną, trzeba albo razem zespolić w nową prowincję kościelną, jeśliby to było możliwe, albo przydzie- lić do prowincji bliższej lub dogodniejszej i poddać prawu metropolitalnemu arcybiskupa na zasadzie prawa powszechnego. W tym samym duchu zostały sformułowane zasady w nowym Kodek- sie Prawa Kanonicznego, gdzie zapisano w Księdze drugiej pt. Lud Boży , kan. 431, paragraf 2: „Na przyszłość nie dopuszcza się z reguły diecezji wyjętych [ Dioeceses exemptae deinceps pro regula ne habeantur ]. Stąd poszczególne diecezje lub inne Kościoły partykularne, znajdujące się w obrębie jakiejś prowincji kościelnej, winny do niej należeć”. Z powyższych dokumentów wynika, że powoli zanikać będzie trady- cja powoływania biskupstw zależnych od Stolicy Apostolskiej. Bishops Directly Subordinate to the Holy See in the History of the Organization of the Latin Church on Polish Lands Summary According to the practice and principles of Church law, bishoprics should be in relation to the metropolis. These in turn in antiquity were organized based on ethnic and historical territorial communities, mission dependency or on the existing administrative structures of state organizations. The current agenda of Western, Christian civilization was shaken by the events of „wandering peoples.” New national organisms arose from the ruins of the Roman Empire. There appeared national borders that did not always co- incide with existing metropolitan or diocesan territories. Striving for full independence, the new nation-states, as happens today, did not agree to fulfill acts of jurisdiction by authorities coming from foreign hierarchies in their territory. Thus, in Western Chri- stianity lead by a central authority, there arose the practice of bishoprics subordinate to the Holy See, which did not enter into the framework of their own, state metropolitan organization. Since the submission of a diocese under the direct sovereignty of Rome was an exception to the general legal practice of the Church, the reasons for granting this privilege were different, and there were distinct results in exempt dioceses. Since the Polish lands were located on the eastern fringes of Western Christianity and the Church led Christianization, which required the creation of new dioceses, the Holy See invoked them into existence, not including them temporarily into any metropolitan area
