BOHATER DZIECIĘCY W LEKTURZE SZKOLNEJ (NA ..., Ćwiczenia z Edukacja

Pobierz BOHATER DZIECIĘCY W LEKTURZE SZKOLNEJ (NA ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Edukacja tylko na Docsity! 42 Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO SERIA FILOLOGICZNA ZESZYT 79/2013 DYDAKTYKA 8 Elżbieta Kozłowska BOHATER DZIECIĘCY W LEKTURZE SZKOLNEJ (NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH) Edukacja literacka w szkole podstawowej z jednej strony winna wprowa- dzać uczniów w świat wartości, z drugiej zaś kształcić ich umiejętności komuni- kacyjne i wprowadzać w świat kultury. Istotną rolę w tym procesie odgrywają teksty literackie adresowane do młodego odbiorcy, szczególnie poprzez postacie bohaterów bliskie czytelnikowi. Samo zagadnienie bohatera i „bohaterstwa” dziecko początkowo odbiera in- tuicyjnie. Według Alicji Baluch, najpierw postrzega bohatera poprzez jakiś zna- czący rekwizyt, a dopiero póżniej, cechy charakteru 1 . Z czasem, czytając utwory literackie, młody czytelnik „odkrywa” postacie, z którymi się utożsamia. Ulu- bione zwierzęta, królewny, podróżnicy, rycerze, a także chłopcy i dziewczynki zaczynają pełnić funkcję wzoru nie tylko ze względu na wygląd, ale i na zacho- wanie oraz język. Na bohatera można spojrzeć z punktu widzenia sfery wyobraźni i życzeń odbiorcy. Wśród młodych czytelników bohater pojawia się najczęściej jako ze- spół wzorów już istniejących w literaturze 2 . Poszukiwaną siłą przyciągającą jest wyrazistość rysów, ról, funkcji bohaterów. Masowy odbiorca nastawiony jest w większości nie na oryginalną i nadmiernie skomplikowaną koncepcję osobowości, lecz na stereotypowe właściwości bohatera operującego obrazem i językiem znanym odbiorcy. Potrzeby czytelnika wymagają od bohatera, aby trafiał w zapisane już wyobrażenia o bohaterze. Jego funkcja ma polegać na dopełnieniu i utwierdzeniu uznanych z punktu widzenia odbiorcy postaci danego systemu symboli, figur mitycznych, toposów, najbardziej spolaryzowanych społecznie wersji postaci. Typowy bohater powi- nien zaspokajać potrzebę życiowego optymizmu, dawać proste modele identyfi- 1 A. Baluch, Dziecko a świat przedstawiony, czyli tajemnice dziecięcej lektury, Warszawa 1987, s. 31. 2 J. Szymkowska, W poszukiwaniu bohatera, „Nowa Szkoła” 1979, nr 2, s. 18. 43 kacji. Są to postacie nosicieli wielu szlachetnych cech i ideałów. Bohater wyma- rzony jest silny i zwycięski; nawet gdy umiera, jego idee żyją. Końcowe zwycię- stwo bohatera zaspokaja potrzebę wiary w słuszność i sprawiedliwość świata. Szymkowska wyróżnia, poza tu przedstawionym, także bohatera przygód i po- dróży, bohatera marzeń i bohatera rówieśnika 3 . Postać bohatera rówieśnika uosabiać ma te realia, które odpowiadają sytua- cji dziecka, jego relacjom w rodzinie, szkole, społeczeństwie. Postać bliska wie- kiem jest szczególnie pożądana ze względu na reprezentowanie spraw i proble- mów „wspólnych” z odbiorcą. Ma pomóc młodym, wkraczającym w życie lu- dziom w odnalezieniu siebie, swojego miejsca w życiu. Młodzież chciałaby swojego bohatera widzieć postawionego wobec wyborów i problemów, jakie sama spotyka w życiu, oczekuje zaspokojenia potrzeby wiedzy, jak sobie radzić w różnych sytuacjach z jednej strony, z drugiej zaś rozrywki. Wizja bohatera o cechach jednoznacznie dodatnich współzawodniczy o swe miejsce w sercach czytelników z postaciami uosabiającymi cienie i blaski ludz- kiego charakteru, jego przeciętność, ale i wielkość. W tej kategorii wyłania się z jednej strony silna potrzeba wzorca herosa, z drugiej zaś nieufność i niechęć do wszelkiego typu narzuconych wzorców postępowania. Antymodel ma z kolei zwrócić uwagę na trudne problemy życiowe lub peł- nić rolę prowokacji intelektualnej. Antybohater powinien prezentować się na początku utworu jako osoba niedoskonała fizycznie, moralnie, intelektualnie. Dopiero na drodze metamorfozy ma osiągnąć maksimum sprawności fizycznej i etycznych zachowań. Nawet wysuwając wzory antymodelowe, młodzi kreują swego bohatera zawsze w ten sposób, aby odnaleźć w jego postaci cechy będące wykładnikiem prawdziwego człowieczeństwa. Bohater w zapotrzebowaniu młodych przedstawia konfigurację współcze- snej kultury młodzieżowej. Jest projekcją wyobraźni nie tyle o człowieku ideal- nym, co bardziej bliskim problemom i potrzebom duchowym opiniujących. Cha- rakteryzuje się wielością propozycji wartości i motywacji wyboru. Określa go synkretyzm kulturowy i postawa otwarta na wszystkie cenne artystycznie i ideowo formy kultury 4 . Szymkowska-Ruszała porusza również zagadnienie wzorców edukacyjnych w literaturze dla dzieci i młodzieży. Twierdzi, iż punktem wyjścia jest teza, że każde społeczeństwo dzieli swych członków na wiele kategorii, dla których przeznacza odpowiednio różne sektory kultury jako całości 5 . 3 Tamże, s. 19. 4 K. Bęczkowska, Oblicza młodości. Współczesna proza dla nastolatków i jej recepcja, Kiel- ce 2001, s. 32. 5 J. Szymkowska-Ruszała, O wzorach edukacyjnych w kulturze dla dzieci i młodzieży [w:] Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka, red. M. Żurakowski, Warszawa–Poznań 1984, s. 263–273. 46 Ważne argumenty na rzecz przygody pojawiają się w pracach współcze- snych pedagogów, poddających krytyce dawny schemat wychowania polegają- cy na naśladowaniu świata dorosłych i dopasowaniu się do oficjalnych wzor- ców. Współcześnie wychowanie oparte na kulcie racjonalności, fachowości i normalności jest niewystarczające. Nie dopuszczając do innowacji i zmian, przekazuje się wychowankowi ograniczony program życiowy, niedający mu potrzebnych w niespodziewanych sytuacjach wzorców zachowania. Zgodnie z nowymi tendencjami w wychowaniu zaleca się młodym ludziom, aby (w granicach bezpieczeństwa) przekraczali sferę nominalnych norm i zakazów. Ideałem staje się kształtowanie osobowości otwartej. Zasadą generalną jest tu sterowanie „na zewnątrz” i w przyszłość, nie zaś na dzień dzisiejszy. Pożądane stają się cechy takie, jak: samodzielność w podejmowaniu zadań, stawianie na własną, nie zaś rodziców i dorosłych hierarchię wartości, zalecanie naśladow- nictwa, ale w postaci twórczej 12 . Przygoda kryje w sobie dziecięce wyobrażenia o swobodzie, niezwykłych wydarzeniach, pokonywaniu przeszkód, bohaterstwie, zabawie. Dziecko marzy o przygodzie w życiu i poszukuje jej również na kartach powieści. Wątki przy- godowe decydują często o poczytności książki, realizują bowiem funkcję lu- dyczną literatury. Literatura podróżniczo-przygodowa zajmuje szczególne miejsce w recepcji czytelniczej. Zaspokaja głód wiedzy o nieznanych lądach i krajach, o obcych cywilizacjach i o życiu innych narodów. Najważniejszymi elementami fabular- nymi powieści podróżniczo-przygodowej są motywy podróży, niezwykła scene- ria zdarzeń fabularnych usytuowanych zazwyczaj na egzotycznym tle, drama- tyczne konflikty, w które uwikłani są bohaterowie walczący z dziką przyrodą, przeciwnościami losu i złem. Niezwykłość przedstawionych wydarzeń oraz fan- tastyczne i barwne ukazanie świata sprawia, że powieści przygodowe fascynują szczególnie dzieci i młodzież, chociaż chętnie sięgają po nie również dorośli. Wszelkie oczekiwania spełnia pod tym względem od lat pasjonująca mło- dych czytelników i zajmująca ważne miejsce w kanonie lektur, powieść Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy. Bohaterowie powieści są postaciami fikcyjnymi, ale w fabułę autor wplótł wiele przygód osadzonych w realiach afrykańskich i związanych z ważnymi wydarzeniami historycznymi, z których głównym jest powstanie Mahdiego przeciw Anglikom, które wybuchło w Sudanie w 1885 roku. Przestrzeń, w której rozgrywa się akcja powieści, jest ogromna, w relacji narratora wydaje się nieograniczona. Dla konstrukcji powieści przygodowej jest to warunek niezwykle istotny. Przygoda wymaga przestrzeni, która w przebiegu 12 Wartości literatury..., s. 144–145. 47 akcji odgrywa ważną rolę. Może stanowić ratunek w przypadku ucieczki, z dru- giej strony zaś staje się groźna, kiedy trzeba ją pokonać. Dodatkowym zagroże- niem jest nieznajomość tej przestrzeni; stąd niezmiernie cenną zdobyczą były dla Stasia mapy otrzymane od Lindego. Były one niedokładne, pełne białych plam oznaczających nieodkryte dotąd tereny, jednak umożliwiły przynajmniej częściową orientację w terenie 13 . Tło akcji stanowi przyroda afrykańska. Dla czytelnika niezwykłe i zaskaku- jące są nie tylko wydarzenia, lecz również zjawiska przyrody uczestniczącej w wydarzeniach, odgrywającej niekiedy ogromną rolę. Warto podkreślić, że zjawiska takie, jak burza piaskowa, ulewa w sawannie oraz osobliwości fauny i flory afrykańskiej były znane Sienkiewiczowi z autopsji. Główny wątek utworu stanowią perypetie dwojga młodych bohaterów. Au- tor w sposób wnikliwy charakteryzuje postać Stasia Tarkowskiego. Trudy podró- ży i liczne niebezpieczeństwa czyhające na młodych bohaterów w czasie wędrów- ki przez pustynię wyzwoliły w chłopcu nowe i wzmocniły posiadane uprzednio pozytywne cechy charakteru, takie jak odwaga, opiekuńczość, rozsądek. Narrator bezpośrednio przedstawia bohatera, mówi, że był to chłopiec wy- soki, dobrze zbudowany „wyższy był i silniejszy, niż bywają chłopcy w jego wieku [...]. W czternastym roku życia był jednym z najlepszych pływaków w Port-Saidzie” 14 . Doskonale strzelał, świetnie jeździł konno. Był silny zręczny, wytrwały. Ten wizerunek bohatera zostaje dopełniony w toku powieściowych zdarzeń. Narrator ukazuje Stasia w trudnych sytuacjach, zmuszając go wciąż do działania. O cechach bohatera dowiadujemy się dzięki opisowi i charakterystyce dokona- nych przez narratora, a także poprzez czyny i wypowiedzi samego bohatera oraz słowa innych postaci. Sienkiewiczowski bohater był obdarzony dobrym charakterem. Jego wielką zaletą był życzliwy stosunek do ludzi i łatwość nawiązywania przyjaź- ni. Opiekując się małą Nel, którą wyrwał z rąk prześladowców i prowadził przez dzikie puszcze i pustynie, wykazał bohaterstwo i ofiarność. Nie uląkł się okrutnego Mahdiego, stoczył walkę z lwem, sam wyprawił się po lekarstwo dla chorej Nel. Był odważny i zdecydowany w swoich poczynaniach: „dość mu było spojrzeć w oczy, by odgadnąć, że [...] prędzej zgrzeszy zbytkiem zu- chwałości niż bojaźnią” 15 . Ważną cechą Stasia była jego praktyczność i nadzwyczajna zaradność. Do- wiódł jej, znajdując środki do życia dla siebie i osób będących pod jego opieką 13 M. Ziółkowska-Sobecka, Wśród pisarzy i książek. Poradnik dla nauczycieli języka polskie- go w klasach IV–VI, Poznań 2000, s. 61. 14 H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy, Kraków 2004, s. 46. 15 Tamże, s. 38. 48 w ciągu długiej i trudnej podróży, uwalniając słonia, wysyłając latawce z wia- domością dla ojców. Staś odnosił się do wszystkich przyjaźnie bez względu na ich narodowość, rasę i pochodzenie. Urodził się i wychowywał w Afryce, gdzie jego ojciec, polski inżynier, był zatrudniony przy budowie Kanału Sueskiego. Zawsze czuł się Polakiem, znał język polski, uważał polską mowę za najpięk- niejszą na świecie. W osobie Stasia młody czytelnik otrzymuje wzór do naśla- dowania. Inaczej rzecz się ma z towarzyszką podróży Stasia. Nel Rawlison, Angielka, wychowana w dostatku, otoczona miłością ojca, była dziewczynką delikatną i wrażliwą. Bardzo przywiązana do Stasia, kochała go jak starszego brata. W czasie uciążliwej wędrówki całkowicie zdała się na opiekę Stasia i bezgra- nicznie mu ufała. Pierwszoplanowym bohaterem powieści pozostaje jednak chłopiec, który mimo młodego wieku posiadał przymioty dorosłych. Był mądry, sprawny fi- zycznie, zaradny, dzielny. Fascynował swoimi przygodami, szlachetną postawą, wyborem aprobowanych wartości moralnych, takich jak: pomoc słabszym, wal- ka z przemocą, miłość do ojczyzny. Są to wartości moralne cenne dla każdego pokolenia. Słuszne zatem wydaje się stwierdzenie kapitana Glena: „takiego chłopca nie widziałem” 16 . Wyidealizowana nieco postać Stasia, dzięki talentowi literackiemu na- szego noblisty, nie traci nic ze swej atrakcyjności dla młodego czytelnika, a może przyczyniać się do zainteresowania literaturą i kształtowania pożąda- nych postaw. W pustyni i w puszczy jest zatem przykładem utworu, w którym „bohater przygody” zaspokaja dziecięce potrzeby współuczestnictwa w atrakcyjnych wydarzeniach, a jednocześnie stanowi wzorzec osobowy. Powieść przygodowa przynosi jednak także inny typ bohatera dziecięcego, reprezentowany przez główne postacie utworów Marka Twaina: Przygody Tom- ka Sawyera oraz Przygody Hucka. Rzeczywistość przedstawiona w powieściach Twaina zamyka się na niewielkim obszarze nad Missisipi. Rzeka jest bardzo ważnym elementem świata przedstawionego. Staje się celem wypraw chłopców, miejscem przebywania podejrzanych osobników, których życie fascynowało młodych bohaterów, a wreszcie terenem barwnych przygód Huckelbury’ego Finna. Konstrukcyjnie obie powieści stanowią pewną całość, opartą na przygodzie. Składa się na fabułę szereg wydarzeń, często niecodziennych, w których główną rolę odgrywają kolejno Tomek i Huck. Warto tu wyjaśnić samo pojęcie przygo- dy, które według słownika języka polskiego oznacza niezwykły przypadek, zda- 16 Tamże, s. 62. 51 W kompozycji utworu występują elementy strukturalne powieści kryminal- nej. Mamy więc do czynienia z formą zagrożenia opartą na serii zdarzeń, które budzą lęk, poczucie niebezpieczeństwa, niepewność, obawę. Piętrzą się przed bohaterami niejasne znaki i niecodzienne zjawiska 24 . Takie zjawiska w dworze, zamieszkałym przez rodzinę profesora Gąsowskiego, skłoniły tego ostatniego do zwrócenia się o pomoc w rozwiązaniu zagadki do swojego utalentowanego ucznia. Energiczne działania detektywa-amatora wyzwoliły aktywność przestęp- ców. Dalej wydarzenia potoczyły się według schematu tego rodzaju utworu. Adaś odnajduje trop w postaci starego pamiętnika i wie już, czego szukać. Do- myśla się tego, co dobrze wiedzą przestępcy, że w całej sprawie chodzi o skarb. Odtąd bohater podąża tropem zagadki, a przestępca kroczy tuż za nim, wciąga- jąc go w pułapkę. Pomoc nadchodzi niespodziewanie. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności w pobliżu kryjówki przestępców obozują harcerze, którzy przycho- dzą z pomocą. Przygoda kończy się zatem pomyślnie. Bandytów, oczywiście, ujmuje policja, ale rozwiązanie zagadki pozostaje zasługą bohatera. Istotne jest, że bohatera utworu poznajemy nie tylko poprzez kluczowy wą- tek kryminalny, ale także w codziennym otoczeniu, w domu i szkole. To właśnie wątek „szkolny” i domowy ujawnia, jakie „szatańskie” zdolności posiadał boha- ter. Rozszyfrował on system odpytywania profesora historii, pomógł koledze odnaleźć błąd w księgach rachunkowych, bez trudu radził sobie z niesfornym młodszym rodzeństwem. Młody Cisowski był osobą niesłychanie aktywną, an- gażującą się we wszystko, co działo się wokół niego. Stale zaskakiwał otoczenie niecodzienną inteligencją, umiejętnością analizowania i kojarzenia faktów. Był odważny, śmiały, konsekwentny w działaniu. Przy tym był chłopcem starannie wychowanym, odznaczał się wielką kulturą osobistą i delikatnością. Umiał się odpowiednio zachować w każdej sytuacji, choć miewał też kłopoty charaktery- styczne dla osób w jego wieku (konflikty z młodszym rodzeństwem, pierwsze perypetie uczuciowe). Słynął z koleżeństwa i uczynności, chętnie pomagał in- nym. Trudno więc nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że Adam Cisowski to jedna z najsympatyczniejszych postaci w polskiej literaturze przeznaczonej dla dzieci i młodzieży 25 . Podstawa programowa proponuje także inne utwory przygodowe z bohate- rem dziecięcym 26 , także ubranym w kostium historyczny, czego przykładem jest Historia żółtej ciżemki Antoniny Domańskiej. Akcja utworu składająca się 24 Por. R. Callois, Powieść kryminalna [w:] Odpowiedzialność i styl, Warszawa 1967. 25 J. Poznański, Omówienia lektur dla klas VI–VIII, Warszawa 1994, s. 29. 26 Por. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 w sprawie pod- stawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkól. Załącznik nr 2. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawo- wych. 52 z ciągu sensacyjnych zdarzeń, w których uczestniczy mały bohater, jest prowa- dzona chronologicznie, a jednym z dominujących w niej motywów jest uciecz- ka. Wawrzuś musi uciekać przed plebańskimi parobkami, potem przed wędrow- nym komediantem, a wreszcie przed groźnym bandytą, który poprzysiągł mu zemstę. Niebezpieczeństwa, z których ratują chłopca dobrzy i dzielni ludzie, stanowią kluczowe momenty akcji. Istotną kwestią w utworze są uzdolnienia chłopca. Talent rzeźbiarski, w rodzinnej wsi wyśmiewany i uważany za dziwac- two, w Krakowie mógł się rozwinąć pod okiem samego Wita Stwosza i przy- niósł chłopcu szczęście. W omawianiu utworu warto się odwołać do tych cech i przeżyć Wawrzusia, które przyniosły mu spełnienie pragnień, jednakże z uwagi na historyczny kontekst utworu i osadzenie akcji w realiach średniowiecznych, wymaga on odmiennego traktowania przy omawianiu, uwzględniającego realia historyczne 27 . Przedstawieni bohaterowie to postaci, które pomagają dziecku w poznawa- niu świata poprzez cudze doświadczenia. Bohater literacki odgrywa tu rolę po- średnika w dziecięcym poznawaniu świata i ludzi. Literatura, tworząc bowiem różnorodne modele życia, pozwala wniknąć czytelnikowi w przeżycia we- wnętrzne postaci przedstawionych. Wiadomo bowiem, że przenikanie wzajemne ludzi jest ograniczone. O wiele łatwiej jest poznawać człowieka przez model literacki ułatwiający procesy utożsamiania. Wiedza o życiu [...] osiągana jest za pomocą wyobraźni pobudzanej przez słowo, przez znalezienie wspólnoty losu, wspólnoty odczuć – wła- snych i bohatera, a przez bohatera – z każdym człowiekiem28. Omawianie wspomnianych wyżej tekstów literackich umożliwia realizację głównych celów kształcenia, wśród których Podstawa programowa wymienia kształtowanie przez ucznia w kontakcie z dziełami kultury hierarchii wartości, wrażliwości, gustu estetycznego, poczucia własnej tożsamości i postawy patrio- tycznej. Z kolei szczegółowe cele kształcenia, które warto realizować, omawiając powieści przygodowe, w których występuje bohater dziecięcy, wspomniany dokument określa w sposób następujący: (uczeń): – nazywa swoje reakcje czytelnicze, – konfrontuje sytuację bohaterów z własnymi doświadczeniami, – wyraża swój stosunek do postaci, – charakteryzuje i ocenia bohaterów, – odczytuje wartości pozytywne i ich przeciwieństwa wpisane w teksty kultury29. 27 Poza wymienionymi tu utworami podstawa programowa proponuje jeszcze j teksty do wy- boru, będące przykładami powieści przygodowej, a mianowicie wybrane utwory Alfreda Szklar- skiego i Edmunda Niziurskiego. 28 H. Starzec, Wychowanie literackie, Warszawa 1980, s. 66–67. 29 Zob. Podstawa programowa..., s. 23. 53 Elżbieta Kozłowska: THE CHARACTER OF SCHOOL CHILDREN IN READING (SELECTED EXAMPLES) The thesis discusses the issue of the functioning of a childhood hero in literary texts aimed at a young audience. The author claims that the charcter of a hero is the basic category in the narra- tive prose for children and teenagers. This character stimulates the sense of reflection, prompts the reader to confront their own attitudes, and by the way the experience of being able to identify with the hero’s experiences helps to understand the psychological motives. Exemplification of the considerations contained in the article is a reference to the school reading texts included in the curriculum of Polish language teaching in primary schools. These are usually texts which are basically in the category of novels.