Budowa potęgi Prus i absolutyzm oświecony Fryderyka II, Ćwiczenia z Polityka ekonomiczna

Pobierz Budowa potęgi Prus i absolutyzm oświecony Fryderyka II i więcej Ćwiczenia w PDF z Polityka ekonomiczna tylko na Docsity!

Budowa potęgi Prus i absolutyzm oświecony

Fryderyka II

Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mulmedialna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 249.

Twoje cele

Scharakteryzujesz absolutyzm brandenbursko‐pruski. Wyjaśnisz, jak powstało Królestwo Prus. Omówisz, dlaczego Fryderyka Wilhelma I nazywano „królem kapralem”, a Fryderyka II „rozbójnikiem Europy”.

Przeczytaj

Fryderyk Wilhelm, czyli Wielki Elektor

Wojna trzydziestoletnia przyniosła Fryderykowi Wilhelmowi znaczne korzyści terytorialne: na mocy pokoju westfalskiego z 1648 r. uzyskał on część Pomorza Zachodniego po wymarłej miejscowej dynastii Gryfitów. Południowo‐zachodnie wybrzeże Bałtyku zagarnęli wówczas Szwedzi i na opanowanie ujścia Odry przyszło Hohenzollernom czekać do początku XVIII w. W trakcie II wojny północnej na mocy traktatów welawsko‐bydgoskich z 1657 r., w zamian za wejście do koalicji antyszwedzkiej, Fryderyk Wilhelm uzyskał zwolnienie z zależności lennej od Rzeczypospolitej w Prusach Książęcych oraz ziemie lęborską i bytowską jako lenna.

Mapa przedstawiająca Europę ok. 1700 r. Przeanalizuj mapę i udowodnij, że państwa monarchii Habsburgów austriackich oraz Rosja w pierwszej połowie XVIII wieku zaczynały wyrastać na europejskie potęgi. Źródło: Krysan Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Panowanie nad rozrzuconymi krajami decydowało zarówno o specyfice ustrojowej państwa Hohenzollernów, jak też o ich polityce zagranicznej. Był to konglomerat ziem różniących się od siebie prawem, tradycjami ustrojowymi i znaczeniem reprezentacji stanowych, a jedynym elementem łączącym je była osoba panującego. Z racji położenia swych ziem elektorzy brali aktywny udział w konfliktach zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części kontynentu, byli więc zmuszeni lawirować między potęgami Europy. W XVII w. Brandenburgia nie zaliczała się bowiem jeszcze do mocarstw.

Film dotyczący budowy potęgi Prus.

Wielki Elektor Fryderyk Wilhelm I z pierwsza żoną księżniczką Oranii-Nassau Luizą (1627–1667), obraz z 1666 r. Para miała szóstkę dzieci. Z drugą żoną Zofią Dorotą Oldenburg-Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg, córką Filipa Oldenburskiego, Fryderyk Wilhelm I doczekał się siedmiorga dzieci. Wskaż podobieństwa i różnice w przedstawieniu księcia pruskiego w porównaniu z wcześniejszym portretem. Źródło: Pieter Nason (1632–1690), Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jeszcze w trakcie wojny trzydziestoletniej elektor utworzył stałą armię. Z początku liczyła ona niecałe 8 tys. żołnierzy, lecz u schyłku panowania Fryderyka Wilhelma już 31 tys. Aby zdobyć środki na jej rozbudowę, elektor zabiegał o subsydia z zagranicy, co wciągnęło Brandenburgię w wojny przeciw Francji na zachodzie Europy. Uciekał się również do wymuszania podatków na reprezentacjach stanowych w swych krajach. Odbywało się to etapami, a władca raz mówił o konieczności obrony państwa przed wrogami, innym razem szantażował groźbą użycia siły. W 1653 r. uzyskał od stanów brandenburskich zgodę na pobór podatków bez zasięgania ich opinii, co okupił obietnicą, że państwo zachowa panujący ustrój społeczno‐gospodarczy, oparty na poddaństwie osobistym, ekonomicznym i sądowym chłopów. Do najostrzejszego konfliktu doszło w Prusach Książęcych w latach 1661–1663.

Pruski sztandar. Napis na nim głosi: „ Pro gloria et patria” (łac., dla chwały i ojczyzny). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Tamtejsza opozycja antyelektorska, reprezentująca szlachtę szukała oparcia w Rzeczypospolitej, nie zważając na to, że elektor nie był już wasalem króla polskiego. Choć opór złamano, podobne głosy podnosiły się również później. W 1670 r. żołnierze elektora porwali z Warszawy przywódcę opozycji pruskiej Krystiana Kalksteina, który szukał w Polsce azylu. Rzeczpospolita była zbyt zajęta wewnętrznymi sporami, by prowadzić wobec elektora zdecydowaną politykę. Dwa lata później, korzystając z najazdu tureckiego na Podole, elektor rozkazał stracić więźnia.

Powstanie Królestwa w Prusach

Zasługą Fryderyka I, który objął tron po śmierci Wielkiego Elektora w 1688 r., było zdobycie międzynarodowego uznania dla przyjętego przezeń w 1701 r. tytułu króla w Prusach. Miało to służyć podniesieniu prestiżu dynastii, podobnie jak berliński dwór, będący naśladownictwem Wersalu. Jednak syn i następca Fryderyka, Fryderyk Wilhelm I, panujący od 1713 r., nad życie dworskie przedkładał atmosferę wojskowego placu ćwiczeń i obozu, a główną jego troską był rozwój armii. Liczebność wojsk pruskich w 1740 r. – roku śmierci króla – przekroczyła 70 tys. żołnierzy, co dawało im czwarte pod tym względem miejsce w Europie, podczas gdy liczba poddanych Hohenzollernów sytuowała ich państwo dopiero na 13. miejscu w skali kontynentu. Ponieważ kraj był biedny i w większości rolniczy, uzyskanie środków na armię wymagało bardzo efektywnej administracji. Fryderyk Wilhelm I rozbudował ją i podporządkował potrzebom wojska. Armia wymagała dużej liczby oficerów, dzięki czemu rodzima szlachta znalazła godną swej pozycji społecznej funkcję. Obowiązujący ją nakaz umieszczania synów w korpusach kadetów doprowadził do trwałego powiązania szlacheckiego statusu ze służbą w armii i ugruntowania jej prestiżu w oczach całego społeczeństwa. Właśnie ta cecha, obok dużej liczebności wojska w stosunku do liczby ludności, stanowiła jądro typowego dla Prus militaryzmu.

Portret Fryderyka Wilhelma I. Wskaż elementy stroju potwierdzające status Prus i jej władcy. Źródło: Samuel Theodor Gericke (1665–1729), 1713, olej na płótnie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

tereny uprzemysłowione i bogate w surowce. W 1772 r., podczas I rozbioru Polski, zajął Prusy Królewskie i Warmię – dzięki tym nabytkom znacznie powiększył dochody monarchii. Uniezależnił swoje ziemie od centralnych instytucji Rzeszy.

Fryderyk II kontynuował dzieło ojca - budowę silnego i zmilitaryzowanego państwa. Stale powiększał armię. W 1748 r. armia pruska osiągnęła stan 135 tys. skoszarowanych i stale szkolonych żołnierzy, w 1753 r. – 144 tys., a po wojnie siedmioletniej (1756–1763) – 160 tys. żołnierzy. Na armię przeznaczono dwie trzecie dochodów państwa. W swoim Testamencie politycznym Fryderyk II określił siebie jako sługę wobec poddanego sobie ludu. Lud z kolei nazywał nie „poddanymi”, a „obywatelami”/”współobywatelami”. Jego polityka ekonomiczna charakteryzowała się

Spotkanie Fryderyka II z filozofami przy okrągłym stole W jaki sposób władca traktował ówczesnych przedstawicieli życia intelektualnego? Źródło: Adolph von Menzel (1815–1905), ok. 1849 r., olej na płótnie, Stara Galeria Narodowa, Berlin, Niemcy, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło: Anton Graff (1736–1813), 1781 r., olej na płótnie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

silnym interwencjonizmem i protekcjonizmem. Wykazał sporo inicjatywy celem ożywienia rolnictwa, przemysłu i handlu. Upowszechnił uprawę ziemniaka, w Berlinie uruchomił rafinerię cukru, zainicjował stworzenie sieci dróg i kanałów śródlądowych dla handlu, a także wojska. Podwyższał przy tym podatki: nieznacznie bezpośrednie, ale nakładał coraz to nowe pośrednie. Organizował kompanie handlowe do wymiany z państwami ościennymi i handlu morskiego. Ustanowił monopole państwowe: pocztowy w 1760 r., tytoniowy w 1766 r. i kawowy w 1786 r.

Armia pruska ok. 1757 r. W latach 20. XVIII w. książę Leopold I wprowadził nową metodę szkolenia w armii pruskiej, tzw. pruski dryl. Polegała ona na bezwzględnym traktowaniu żołnierzy, którzy zmuszani byli do natychmiastowego wykonania rozkazów. Nowa metoda opierała się m.in. na dotkliwych karach cielesnych. Na pruskim drylu wzorowały się inne armie ówczesnej Europy, m.in. brytyjska, francuska, armia Piemontu-Sabaudii, czy armia Rzeczpospolitej w czasach stanisławowskich. Wyjaśnij, dlaczego pruskie wzory były kopiowane w całej Europie. Źródło: Milgesch (fotograf), Wikimedia Commons, domena publiczna.

(z łac. militaris – wojskowy) struktura władzy, w której wojsko wywiera decydujący wpływ na politykę państwa; życie polityczne i społeczne opiera się na zasadach wojskowej organizacji

monopol państwa

(gr. monopolion; monos - jeden; polein - sprzedawać) wyłączne prawo do produkcji lub handlu przez państwowe instytucje; zakaz prowadzenia jakiegoś rodzaju dzialaności przez podmioty niepaństwowe

Rzesza

Rzesza Niemiecka; historyczna nazwa państwa niemieckiego; w latach 962‐1806 istniała I Rzesza, od 1254 r. zwana również „Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego”, składało się ono z Królestwa Niemieckiego i Królestwa Włoch oraz w latach 1032‐ również z Królestwa Burgundii; w latach 1871‐1918 istniała II Rzesza; następnie w latach 1918‐1933 była to Republika Weimarska (zwana również Rzeszą Niemiecką); III Rzesza istniała w 1933‐1945 r.

Słowa kluczowe

pokój westfalski, traktaty welawsko‐bydgoskie, komisarze wojenni, Krystian Kalkstein, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

S. Salmonowicz, Prusy – dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004.

Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Prezentacja mulmedialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją, a następnie wykonaj polecenia.

„Instrukcja, którą nasz Fryderyk Wilhelm, z Bożej łaski król w Prusach, margrabia brandenburski, arcykomorzy i elektor świętego cesarstwa rzymskiego […] daje utworzonemu Generalnemu i Naczelnemu Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen do bardzo uniżonego przestrzegania.”

Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 386–388.

Artykuł 1.

[…] „§ 1. Skoro uznaliśmy, że istnieje najwyższa konieczność wprowadzenia zmiany w naszym dotychczasowym Generalnym Komisariacie Wojny i w Generalnym Dyrektorium Finansów oraz zawieszenia i likwidacji obu tych kolegiów, a na ich miejsce wprowadzenie jednego Generalnego i Naczelnego Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen i powierzenia mu najłaskawiej do rozpatrywania wszystkich spraw, które dotąd były traktowane przez Generalny Komisariat Wojny i Generalne Dyrektorium Finansów, to niniejszym oświadczamy, że my sami chcemy sprawować przewodnictwo w przewidzianym Generalnym Dyrektorium […]. § 6. Jeżeli sługi przy Generalnym Dyrektorium

wszelką przemocą i jakie mogą powstać niebezpieczne następstwa, jeśli na skutek źle urządzonej gospodarki wiejskiej i zbyt wysokich ciężarów poddani są niespokojni i znajdują się w takim stanie, że w ogóle nie mogą uiszczać swoim panom stosowanych dotąd świadczeń […]. Z tych też względów Generalne Dyrektorium powinno z wielką pilnością i gorliwością skierować wierne spojrzenie na sprawę ochrony naszych wszystkich poddanych […].”

Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 386–388.

Fryderyk Wilhelm I. Samuel Theodor Gericke, wikipedia.org, domena publiczna.

„Dobry rząd musi się opierać na systemie tak silnie zbudowanym jak system filozoficzny. Wszystkie środki muszą być dokładnie rozważone, finanse, polityka i wojsko zmierzać

do wspólnego celu, którym jest wzmocnienie państwa i powiększenie jego potęgi. System musi jednak wypływać z jednej tylko głowy, a zatem z głowy panującego. ”

Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 391–392.

„Przestrzeganie prawa jest pierwszą powinnością monarchy. Ponad wszystko ma stawiać dobrobyt swych ludów. Winien być powiększycielem albo też twórcą ich powodzenia i szczęśliwości […]. Daleki od tego, by być nieograniczonym władcą swych poddanych, panujący jest tylko pierwszym ich sługą, narzędziem ich szczęścia.”

Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 391.

Fryderyk II. Wikipedia.org, domena publiczna.

Polecenie 2

człowiekiem jak Jego Królewska Mość i że należy mu wymierzyć wszelką sprawiedliwość, jako że w obliczu sprawiedliwości wszyscy ludzie są równi, czy to będzie książę, skarżący chłopa, czy też przeciwnie, bo w obliczu sprawiedliwości książę równy jest chłopu i w takich wypadkach musi się postępować zgodnie ze sprawiedliwością bez względu na osobę.”

Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 391.

Na podstawie tekstów źródłowych zamieszczonych w mulmedium wskaż podobieństwa i różnice między absolutyzmem Fryderyka Wilhelma I a absolutyzmem oświeconym Fryderyka II zwanego Wielkim. Określ, co czyniło monarchię tego drugiego oświeconą. Uzasadnij odpowiedź.

Polecenie 3 Zapoznaj się z przytoczonymi niżej fragmentami tekstów myślicieli oświecenia, a następnie wskaż, które z nich są zgodne z ideami absolutyzmu oświeconego w wydaniu pruskim, a które nie.

Fragment

Zgodny z zasadami absolutyzmu oświeconego

Niezgodny z zasadami absolutyzmu oświeconego „Można uważać Państwo za osobowość moralną, której głową jest władca, obywatele zaś są członkami; a więc przypisujemy owej jednostce pewne właściwe jej czyny, pewne prawa różne od tych, jakie przysługują każdemu obywatelowi — prawa, których nie powinien rościć sobie ani poszczególny obywatel, ani kilku obywateli. Ta unia wielu osób w jednym ciele, powstała dzięki zbiegowi dążności i sił poszczególnych osób, odróżnia Państwo od tłumu, gdyż tłum jest tylko zbiorowiskiem wielu osób, z których każda ma swoją indywidualną wolę; natomiast Państwo jest społeczeństwem ożywionym jedną duszą, która kieruje wszystkimi jego ruchami w sposób ustalony i zgodny z dobrem ogółu. Oto Państwo szczęśliwe, Państwo w całym znaczeniu tego słowa.”

„Niewątpliwie wyłoni się tu pytanie, tak pospolite: Któż ma sądzić, czy panujący lub ciało prawodawcze przekraczają granice swej władzy? Wszak ludzie złej woli i buntowniczego umysłu mogą wkraść się w zaufanie ludu i wpoić weń przeświadczenie, że ci, którzy nim rządzą, dopuszczają się bezprawia, lubo w rzeczywistości czynią oni dobry użytek ze swej prerogatywy. Odpowiem na to, że wydanie sądu w tej mierze jest rzeczą ludu. Bo któż w istocie zdolny jest łacniej osądzić, czy spełnia się należycie poruczenie, jak ten, kto je wydał…?”

Diderot, Państwo, cyt. za: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska- Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990, s. 363–364.

John Locke, Traktat o rządzie politycznym, cyt. za: ibidem, s. 353.