Pobierz Budownictwo pasterskie i więcej Publikacje w PDF z Budownictwo i prefabrykacja tylko na Docsity!
Zbigniew Moździerz
Budownictwo pasterskie w Tatrach i na
Podtatrzu
Ogólna charakterystyka
Pasterstwo zaczyna się tuż nad dziedziną. Paręset stóp nad Zakopanem już stoją szopy, szałasy, i wczesną wiosną i jesienią rozsypują się stada owiec, jak w halach. Sięga zaś ono aż po sam kraniec roślinnego życia, tam, gdzie się zaczynają wielkie pustacie nagich wirchów, turni potrzaskanych od piorunów, czarnych od suchego, twardego porostu, przywartego tak do powierzchni skały, że zdaje się być tylko czarną plamą w kamieniu. Tam to, w tych najdzikszych pustkach, szałasy są najbardziej pierwotnej budowy. Są to koliby, których jeden szczyt stanowi rodzima skała, reszta niskich ścian z głazów, oszparowanych mchem i ziemią; dach z dranic przywalony kamieniami, obszyty korą świerków i połatany płatami mchów zeschłych i rudych. Czarna czeluść wejścia wyziera na małe szałasisko, na którem jeży się gałęźmi mraźnica, zagroda dla owiec, oparkaniona całemi smerekami zwalonemi w czworobok. Dookoła pustynia, jakiś świat umarły; wielkie rumowiska skał, białe dna znikłych stawów, zawalone kamieniami.
Tak pisał w roku 1889 Stanisław Witkiewicz w drukowanym na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” reportażu literackim zatytułowanym Na przełęczy.
Reliktami pasterstwa w Tatrach są szlaki pasterskie, szałasy, koszary, strągi, poidła dla owiec itp. Związane są one z historią pasterstwa na Podhalu i w Tatrach Polskich. Wyróżnić w niej można cztery okresy charakteryzujące się odmiennymi warunkami rozwoju. Pierwszy, który miał miejsce do końca XIV stulecia, a więc jeszcze przed wędrówkami wołoskimi, związany był prawdopodobnie silnie z kolonizacją niemiecką w dolinie Dunajca. Drugi rozpoczął się na przełomie XIV i XV wieku pod wpływem wędrówek wołosko-ruskich oraz osadnictwa wołoskiego. Był zarazem czasem silnego rozkwitu pasterstwa i wykształcania jego organizacji. Stosowano wówczas na halach koliby i szałasy o konstrukcji słupowej z dachem jednospadowym, a na polanach nisko- i wysokozrębowe szałasy o dwu-, trzy- i czterospadowych dachach sochowych i półsochowych.
Okres trzeci trwał od wieku XVII do drugiej połowy wieku XIX i nastąpił po ustąpieniu głównej fali wołoskiej. Było to polskie pasterstwo, które rozwijało się w coraz większej zależności od rolnictwa. W okresie tym, obok szałasów konstrukcji słupowej z dachem jednospadowym oraz zrębowych z dachem sochowym i półsochowym, na polany przenikało także budownictwo wiejskie z dachem krokwiowym. Od drugiej połowy XIX wieku rozpoczął się okres czwarty, upadku pasterstwa tatrzańskiego, który praktycznie zakończył się w 1972 r. wraz z ostatecznym wyprowadzeniem owiec
z terenu Tatrzańskiego Parku Narodowego. W latach osiemdziesiątych XX w. niewielka liczba owiec powróciła na kilka wybranych polan w Dolinie Chochołowskiej, Lejowej i Bystrej w ramach tzw. „wypasu kulturowego”. Nie można go jednak traktować jako kontynuacji tradycyjnych wędrówek pasterskich.
Relikty pasterstwa w Tatrach związane są z okresem drugim (szlaki pasterskie), trzecim (kamienne koszary, strągi, koliby kamienne oraz poidła dla owiec), a w największym stopniu z czwartym (szałasy
- bacówki, szopy, fenile). Do chwili obecnej ochroną prawną objęte są niemal wyłącznie szałasy. W rejestrze zabytków figuruje tylko jedna koliba kamienna z Doliny Pięciu Stawów Polskich, natomiast brak w nim kamiennych koszarów i strągów zachowanych jeszcze w Tatrach Wysokich. Także szlaki pasterskie nie są objęte ochroną prawną, przede wszystkim ze względu na brak możliwości jej egzekwowania.
W latach 1976–1978 wpisanych zostało do rejestru zabytków 107 szałasów tatrzańskich na 34 polanach. Niestety nie wszystkie one przetrwały do chwili obecnej, a brak zastępczej funkcji sprzyja ich dalszej dewastacji. Z wpisanych szałasów pozostały już niespełna 90, w tym ok. 65 obiektów w Tatrach Zachodnich oraz ok. 20 w Tatrach Wysokich. Z tej liczby w całkowitej ruinie jest ok. 30 szałasów. W latach 1980–1990 spłonęło 7 szałasów na polanach: Chochołowska Niżnia – 1, Szałasiska (Hala Jarząbcza) – 1, Rówień za Wodą (Hala Stara Robota) – 1, Upłaz (Hala Upłaz) – 1, Pod Kopieńcem (Hala Kopieniec) – 1, Pańszczyca (Hala Pańszczyca) – 2. Ponadto całkowitemu zniszczeniu uległo także 7 szałasów – 3 na polanie Iwanówka (Hala Stara Robota), 2 na Kirze Miętusiej (Hala Miętusia) oraz 2 na Waksmundzkiej (Hala Waksmundzka). Rozebrany został także 1 szałas na Przysłopie Kominiarskim (Hala Kominy Tylkowe).
Konstrukcja szałasów
Pod względem konstrukcyjnym wznoszono w Tatrach Polskich koliby kamienne (spotykane już Tylko w Tatrach Wysokich, np. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich) oraz szałasy zrębowe. Te ostatnie reprezentują szałasy niskozrębowe (występujące wyłącznie w Tatrach Zachodnich, np. w rejonie Doliny Kościeliskiej i Lejowej) oraz wysokozrębowe (występujące w całych Tatrach) – z wejściem w ścianie szczytowej (tzw. wąskofrontowe) oraz w ścianie dłuższej (tzw. szerokofrontowe). Szałasy pierwotnie posiadały dachy wspartych na słupach (sochowe i półsochowe) oraz o łatach opartych na zwężających się belkach zrębowych ścian szczytowych (tzw. brogowe). Pierwotnym pokryciem były początkowo gałęzie, a potem przede wszystkim dranice (deskami), a rzadziej także gonty. Ściany, w odróżnieniu od chałup podhalańskich, wykonane były nie z płazów , ale z okrągłych grubszych żerdzi, z reguły bez mszenia między belkami, lub z mszeniem wykonanym z suszonego mchu (nigdy z wełnianki drzewnej).
Pierwotne szałasy drewniane, bez względu na funkcję, miały z reguły zrębową konstrukcję ścian wykonaną najczęściej z okrąglaków „na wręby”, gdyż nie wymagała ona specjalnie wysokich umiejętności ciesielskich. W miarę doskonalenia konstrukcji dachowych wprowadzano bardziej skomplikowane rodzaje związania węgła: „na obłap”, „na jaskółczy (rybi) ogon” i rzadziej, zwłaszcza w szałasach późniejszych, „na węgieł gładki” i „na nakładkę” oraz „na zamek niemiecki” lub „francuski” [1, s. 124–125]. Rzadkością były konstrukcje szkieletowe, których zastosowanie wiązało się wyraźnie z niedostatkiem odpowiedniego materiału, np. szkieletowy szałas sochowy na Kopach Sołtysich oraz szopy na Pysznej i Polanie Szałasiska [1, s. 124]. Drzwi „spągowe”, wykonane z grubych desek, otwierały się niemal zawsze do wewnątrz [1, s. 125].
Funkcja szałasów
tzw. szałasy niskozrębowe, które „mają w większości bardzo niski zrąb, ułożony z 3 do 5 wieńców” [5, s. 106]. W konsekwencji wejście zajmuje część przestrzeni samego szczytu. Szałasy te mają z reguły dachy dwuspadowe, często z podcieniem.
Szafer zwrócił uwagę na fakt, że układ jednoizbowy bacówki z wejściem w ścianie szczytowej i komorą, wydzieloną ścianką działową, po stronie przeciwnej – nie podlega w procesie ewolucji systemów konstrukcyjnych żadnym zmianom. Przybudówki dla jagniąt i chorych owiec były zawsze aneksami dostawionymi, nie związanymi konstrukcyjnie z samą bacówką [5, s. 109]. Dotyczy to jednak wyłącznie bacówek wysokogórskich.
Szałasy tatrzańskie i podtarzańskie
Na różnice w formie architektonicznej budynków pasterskich w zależności od miejsca ich występowania zwróciła uwagę Zofia Hołub-Pacewiczowa [2]. Wyróżniła dwie grupy szałasów: tatrzańskie – wysokogórskie i średniogórskie oraz podtatrzańskie – podreglowe i podgórskie [2, s. 70– 82]. W interesującej nas grupie pierwszej, typ wysokogórski to przede wszystkim „szałasy występujące pojedynczo, prymitywnie budowane z desek i głazów, częściowo z pokryciem z kosówki, na halach karowych w strefie kosodrzewiny, w dolinie Pięciu Stawów i w dolince za Mnichem, oraz większość budowanych z okrąglaków na węgieł szałasów o niskim zrębie, jednoizbowych lub przedzielonych ścianką na serownię i komorę, z otwartym w ścianie szczytowej dachem dwuspadowym z desek, z wejściem w ściance szczytowej” [2, s. 70–72]. Ponadto „takież bacówki oraz szałasy mieszane owczo-krowie z gospodarką indywidualną, rozrzucone lub skupione w bezładnych grupach (hala Jarząbcza Wyżnia, Gąsienicowa, Kasprowa Wyżnia)” [2, s. 70–72]. Były to z reguły szałasy wąskofrontowe (wejście w ścianie szczytowej).
Typ średniogórski, który wiązał się ze strefą sianokośnych polan tatrzańskich poniżej górnej granicy lasu, zależny był od rzeźby terenu. Wśród ogromnej różnorodności form szałasów średniogórskich „uderza w rzucie poziomym boisko, część zasadnicza szałasu na polanie” [2, s. 74]. Do najciekawszych należy szałas na hali Jaworzynka, w którym „z dwóch stron otacza go wąska jata, zwana [...]«dojarnikiem» [2, s. 75]. W konsekwencji dach był bardzo silnie załamany i rozpłaszczony. Jeżeli bacówka średniogórska stanowiła samodzielny budynek, składała się najczęściej „z izby i komory, a nawet izby, komory i sieni, leżącej już to po środku, już to z boku (hale Chochołowska Niżnia, Rusinowa, Mała Łąka i inne)” [2, s. 76]. Reprezentowały one typ szerokofrontowy (wejście w elewacji frontowej).
Ochrona tatrzańskiego krajobrazu kulturowego
Elementy kulturowe zaczęto dostrzegać w pejzażu tatrzańskim ok. połowy XIX stulecia. Szałasy pasterskie odnaleźć można na rycinach i obrazach Zygmunta B. M. Stęczyńskiego, Aleksandra Kotsisa, Maksymiliana Cerchy, Wojciecha Gersona, Aleksandra Mroczkowskiego, Władysława Łuszczkiewicza, Józefa Jaroszyńskiego, Walerego Eljasza, Stanisława Witkiewicza, Stanisława Barabasza, Władysława Skoczylasa, Jana Rykały, Stanisława Gałka i wielu innych. Najsłynniejsza koliba kamienna w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, malowana przez Aleksandra Kotsisa w 1873 roku ( Wycieczka w Tatry , Muzeum Narodowe w Krakowie) zachowała się do dzisiaj niemal w takim samym kształcie.
W wielu dziewiętnastowiecznych publikacjach o charakterze naukowym i krajoznawczym, a także w najstarszych przewodnikach tatrzańskich, autorzy opisywali życie pasterskie w Tatrach, jak np. Antoni Grabowski, Ludwik Zejszner, Łucja Rautenstrauchowa, Maria Steczkowska, ks. Eugeniusz Janota, Walery Eljasz, ks. Wawrzyniec Sutor czy Tytus Chałubiński.
Ochrona kulturowego krajobrazu tatrzańskiego była jednak przeciwstawiana ochronie przyrody jeszcze do początku lat 70-tych XX wieku, mimo, że już na początku stulecia dostrzegano jego wartości zabytkowe. W 1913 roku interesujący pogląd na cele ochrony przyrody wyraził Jan Gwalbert Pawlikowski, czołowy teoretyk i jeden z inicjatorów ochrony przyrody w Polsce. W rozprawie Kultura i natura pisał:
W pełni rozwinięta ochrona przyrody powinna mieć wszystkie cele na oku: cel naukowy, cel estetyczny, cel historyczno- pamiątkowy i wreszcie cel zachowania swoistego charakteru danej okolicy [J. G. Pawlikowski: Kultura i natura. Lwów 1913]
Ostatni cel, związany z ówczesnym ruchem „ochrony swojszczyzny”, jego zdaniem:
…mieści w sobie ochronę przyrody, ale wychodzi daleko poza jej granice, chodzi tu bowiem nie tylko o przyrodę ale o człowieka, o jego obyczaj, strój, dom i osiedle [...]. Wzmocnienie idei ochrony przyrody takim uczuciowym pierwiastkiem daje jej cechy społeczne [J. G. Pawlikowski: Kultura i…, op. cit.].
Zaraz po II wojnie światowej w Tatrach Polskich istniało ok. 700 szałasów pasterskich. Przez 30 lat ich liczba stopniowo malała – w 1959 było ich już tylko 342, a w 1968 zaledwie 184. W latach 1976– 1978, z inicjatywy Muzeum Tatrzańskiego, wpisano do rejestru zabytków większość szałasów tatrzańskich położonych w granicach Parku Narodowego. Było to 107 obiektó na 34 polanach: Krytej (1), Jamy (1), Wyżniej Równi Dudowej (2), Długiej (1), Pod Jaworki (1), Przysłop (5), Jaworzynie pod Furkaską (3), Chochołowskiej Niżniej (20), Jarząbcze Równienki (1), Szałasiska (1), Równień za Wodą (1), Iwanówce (3), Huty Lejowe (1), Jaworzynie Lejowej (1), Przysłop Kominiarski (3), Niżniej Kominiarskiej (5), Na Stołach (3), Pisanej (1), Upłaz (2), Kira Miętusia (2), Strążyskiej (2), Kondratowej (1), Jaworzynce (4), Olczyskiej (3), Pod Kopieńcem (10), Królowej Niżniej (3), Stawiańskie Równienki (3), Szałasiska na Hali Kopy Sołtysie (2), Płaśni (2), Waksmundzkiej (7), Pańszczycy (3), Rusinowej (7), Nowa Roztoka (1), Pięć Stawów Polskich (1). Nie były to wszystkie szałasy znajdujące się w granicach Parku Narodowego.
Od tego momentu Muzeum Tatrzańskie rozpoczęło remonty najbardziej zniszczonych obiektów położonych przy szlakach turystycznych. W latach 1978–1986 wyremontowano 62 szałasy: 4 na Jaworzynce (1978), 3 na Stołach (1978), 2 na Przysłopie Kominiarskim (1978), 13 na Kopieńcu (1979), 2 na Upłazie (1979), 20 na Chochołowskiej Niżniej (1980–1981), 1 na Hutach Lejowych (1981), 1 na Huciskach przeniesiony z Chochołowskiej Wyżniej (1983), 1 na Kondratowej (1983– 1984), 5 na Kominiarskiej Niżniej (1984–1985), 5 na Rusinowej Polanie (1984–1985), 1 na Nowej Roztoce (1985), 1 w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (1985), 3 na Hali Gąsienicowej (1985), 2 na Strążyskiej (1986).
Na początku lat osiemdziesiątych, z inspiracji Muzeum Tatrzańskiego i Związku Podhalan, niewielka liczba owiec powróciła na wybrane polany, m.in. w Dolinie Chochołowskiej, Dolinie Lejowej oraz Dolinie Bystrej. Ze względu na warunek zachowania tradycyjnych form wypasu i produkcji, wypas nazwany został kulturowym. Nie można go jednak traktować jako kontynuacji tradycyjnych wędrówek pasterskich. Tym niemniej, dzięki niemu przywrócona została pierwotna funkcja niektórych bacówek i szop inwentarskich. Natomiast brak jakiejkolwiek funkcji dla wielu zabytkowych szałasów
Ważniejsza literatura
[1] Antoniewicz Włodzimierz: Bacówki, szałasy mieszkalne i produkcyjne oraz szopy pasterskie Tatr Polskich i Podtatrza [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. 6: Architektura i zabudowa pasterska Tatr Polskich i Podhala oraz góralska sztuka plastyczna. Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 119–328. [2] Hołub-Pacewiczowa Zofia: Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu. Kraków
[3] Kolowca Józef: Budownictwo pasterskie w Tatrach. ”Chrońmy Przyrodę Ojczystą” R. 2: 1946, nr 3/4. [3a] Kolowca Józef: Historia i podstawy pasterstwa w Tatrach [w:] Tatrzański Park Narodowy. Pod red. Władysława Szafera. Wyd. 2, zmienione i znacznie rozszerzone. Kraków 1962, s. 547– [4] Solecki Andrzej: Architektura i ugrupowania przestrzenne szałasów w Tatrach. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” [Kraków] T. 6: 1972, s. 35–41. [5] Szafer Tadeusz Przemysław: Tatrzańskie bacówki pasterskie [w:] Pasterstwo … T. 6, s. 91–117; także reprint pod zmienionym tytułem: Z genezy tatrzańskiego dachu. „Architektura Współczesna Ziem Górskich” [Kraków] T. 1: 1993, s. 19–80. [6] Szafer T.[adeusz] Przemysław: Architektura pasterska. „Architektura” R. 32 [33]: 1979, nr 383– 384, s. 36–55. [7] Śmiałowski Rudolf: Architektura i budownictwo w Tatrach Polskich. Warszawa 1959. [8] Moździerz Zbigniew: Dziedzictwo kulturowe Tatrzańskiego Parku Narodowego [w:] Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka z przyrodą w parkach narodowych. Pod red. Józefa Partyki. Ojców 2003, s. 425–458. [9] Pieńkowska Hanna, Budownictwo pasterskie jako element kultury duchowej i materialnej w Tatrach. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 6: 1972, s. 57–66.
