Pobierz Cechy Romantyzmu: część ogólna i omówienie poszczególnych utworów i więcej Opracowania w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Romantyzm - informacje wstępne
- Ramy czasowe a) pierwsza połowa XIX wieku b) w Polsce za początek epoki przyjmuje się rok 1822 (wydanie „Ballad i romansów” Mickiewicza), za koniec 1864 (upadek powstania styczniowego)
- Źródła a) Romantyzm nie jest całkowitym zaprzeczeniem epoki oświecenia, chociaż w warstwie filozoficznej przejawia się w negacji wielu spraw, które dla encyklopedystów były ha- słami sztandarowymi np. wiary w harmonijny układ stosunków między jednostką a społeczeństwem. b) Racjonalizm - główny prąd oświecenia - zdaniem romantyków oferował nieco uprosz- czoną wizję świata. Romantyzm odrzucił praktyczność rozumu, zwracając uwagę na wartości serca, emocje. Polemizował też z przekonaniem, że postęp osiąga się dzięki pracy całych społeczeństw. Według romantyków można go osiągnąć tylko dzięki po- święceniu jednostki. Wybitna, wrażliwa, czująca jednostka winna podjąć samotną walkę w imię interesów zbiorowości. c) Epoka zrodziła się z nowego sposobu widzenia świata i człowieka po Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Rewolucja zadała cios porządkowi feudalnemu, proklamując prawa człowieka wpłynęła na zmianę ludzkiej świadomości.
- Sprzeczności epoki. Bohater
Niektórzy pisarze romantyczni poddając się „chorobie wieku” głosili z jednej strony konieczność ucieczki od życia, pogrążenia się w sztuce, z drugiej - namiętnie angażowali się w sprawy bieżące. Efektem tej niejednolitej postawy są powoływani do życia bohaterowie - wyobcowani, samotni, wątpiący w sens wszelkich wartości albo też pełni zapału, przekonani o konieczności działania. bohater byroniczny („Giaur” Byrona)
bohater werterowski („Cierpienia młodego Wertera”)
bohater reneistyczny („Rene” Chateaubrianda)
samotny, tajemniczy, pod- porządkowujący całe ży- cie wielkiej namiętności, realizacji jakiegoś celu
wielka, namiętna, niesz- częśliwa miłość determi- nuje jego los, bohater-sa- mobójca
skupiony na sobie i włas- nych doznaniach, outsider
- Zadania stawiane wobec literatury
W romantyzmie poetę traktowano jako przewodnika duchowego, na którym ciążyła odpowiedzialność za życie zbiorowe. Zdaniem romantyków zajmuje on najwyższe miejsce w hierarchii ludzkich osiągnięć, jest geniuszem. Dzięki natchnieniu on - reprezentant świata ludzkiego - kontaktuje się z Bogiem. Proces twórczy romantycy porównywali do boskiej kreacji świata. W tej epoce literatura, muzyka były potęgą. Oddziaływały na ludzi tamtych czasów, kształtując ich emocje, wrażliwość, gusty, wskazując ideały i wzorce osobowe.
- Romantyczny ideał piękna
Za piękne uznawano to, co nie było powierzchownym odbiciem rzeczywistości, ale jej symbolem. Cechy sztuki romantycznej to niepokój, oddziaływanie silnymi środkami ekspresji, także elementami grozy. Romantycy swobodnie łamali ukształtowane reguły estetyczne. Ci pełni entuzjazmu buntownicy - potępiając działania kompromisowe, żądając gwałtownego czynu - posługi- wali się bardzo często metaforyką ognia (płomienia, iskry, pożaru), potopu, burzy.
- Wyróżniki romantyzmu
a) analiza uczuć wewnętrznych, psychiki. b) nieufność wobec rozumu, fascynacja tym, co irracjonalne c) bunt wobec teraźniejszości, dążenie do przeobrażenia świata d) fascynacja folklorem, zwłaszcza rodzimym. Za główne źródło narodowej odrębności romantycy uznali lud oraz jego kulturę du- chową. e) fascynacja naturą Romantycy odrzucili oświeceniowe poglądy traktujące świat przyrody jako wyregulo- wany organizm; dla nich był to byt pierwotny, twór tajemniczy, wiecznie żywy. f) fascynacja historią Panował kult ruin i pamiątek przeszłości. Za epokę najbliższą duchowi romantyzmu uznano średniowiecze a) propagowanie idei miłości, dobroci, piękna, sprawiedliwości b) fascynacja orientem
- Wybrane pojęcia opisujące epokę
Choroba wieku - zjawisko charakterystyczne dla jednego z nurtów epoki romantyzmu. Stan psychiczny i odczucia młodych z początków XIX wieku. Nastroje pesymizmu, zniechęcenia, smutku, poczucie braku celu w życiu.
Irracjonalizm - pogląd głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym (intuicji, wierze, in- stynktowi, przeczuciu).
Ludowość - fascynacja ludem przejawiająca się w: a) ukazywaniu świata oczami ludu b) wprowadzaniu motywów związanych z ludem (m.in. bohatera ludowego, elementów folkloru) c) stosowaniu gatunków wywodzących się z tradycji ludowej (ballada).
Mesjanizm - przekonanie o szczególnej misji jednostek lub narodów (pojęcie pochodzi od Mesjasza t.j. Chrystusa). W Polsce hasłem mesjanizmu narodowego stały się słowa z III części „Dziadów”: „Polska Chrystusem narodów” (cierpienia Polski to odkupienie grzechu tyranii i droga do wolności wszystkich ludów).
- Filozofia
a) Georg Hegel byt rozwija się nieustannie. Powszechnym prawem rozwoju jest przechodzenie od tezy do antytezy. Sprzeczność stanowi najgłębszą naturę rzeczywistości b) Friederich Schelling filozof powinien kierować się intuicją i uczuciem najważniejszym tworem ludzkim jest sztuka filozofia przyrody: przyroda jest siłą żywą i twórczą
„Faust” tragedia ukończona przez Goethego na krótko przed śmiercią tytułowa postać to legendarny, renesansowy uczony, który całe życie spędził na poszuki- waniu szczęścia i mądrości życia. Nie znalazł ich, sprzedał więc diabłu duszę. Diabeł wrócił Faustowi młodość, urodę, dał majątek i postawił na jego drodze miłość młodziut- kiej Małgorzaty. To wszystko nie uszczęśliwiło bohatera. Dopiero po latach, u kresu życia, Faust odnajduje szczęście w pracy dla innych. Swoją wiedzę i umiejętności poświęca osuszaniu nadmorskich bagien, na których zamieszkać mają ludzie wolni i szczęśliwi w pierwszej części utworu dominują pierwiastki romantyczne, potem następuje zwrot ku klasycyzmowi „Król Olszyn” ballada treść: ojciec wiezie chorego, majaczącego chłopca. Nim dociera do dworu, dziecko umiera motywy fantastyczne: rozmowa chłopca z wabiącym go Królem Olszyn
- Twórczość Byrona
„Giaur”
byronizm - postawa człowieka, który podejmuje „banicję niepokornego ducha ze świata urządzonego na miarę pospolitości” (określenie Treugutta) - odrzuca wszystko co pospolite i zwyczajne. Jest jednostką o nieprzeciętnej indywidualności, nieszczęśliwą, samotną, skłó- coną ze światem.
powieść poetycka treść: Giaur (czyli niewierny - tak nazywają go muzułmanie, jest więc chrześcijaninem) zakochuje się w Leili, która należy do haremu Hassana. Gdy Hassan dowiaduje się o tej odwzajemnionej miłości, każe utopić Leilę. Giaur mści się - zabija Hassana. Resztę życia spędza w klasztorze, lecz nie wykonuje praktyk religijnych, chce w ten sposób uciec od świata Giaur - tajemniczy, skłonny do ulegania wielkim namiętnościom (miłości, żądzy zemsty), samotny, introwertyk LITERATURA POLSKA
- Walka romantyków z klasykami spór między zwolennikami klasycyzmu i romantyzmu wybrane wypowiedzi teoretyczne Brodziński: „O klasyczności i romantyczności...” - zaprezentowano tu założenia poezji romantycznej (uczucie, zwrot ku ludowości) Śniadecki: „O pismach klasycznych i romantycznych” - krytyka nowego nurtu
Adam Mickiewicz
„Oda do młodości”
cechy klasycystyczne: gatunek (oda - typowy dla niej patos) przemyślana kompozycja oparta na równoległości dwóch wątków optymizm motyw mitologiczny (hydra) postulat służby jednostki społeczeństwu podkreślenie roli wychowania
cechy romantyczne nowy pogląd na świat (rola przeżyć irracjonalnych w poznawaniu świata) „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga, Łam, czego rozum nie złamie” nowe obrazowanie poetyckie - wprowadzenie obrazów przeczących zasadzie dobrego gustu (np. wody trupie) dynamiczny język bunt wobec zastanej rzeczywistości, pogarda wobec starego świata chęć rewolucyjnej zmiany świata wiara w młodych romantyczny adresat ody
„Ballady i romanse”
„Ballady i romanse” były protestem młodego poety romantycznego przeciwko kategoriom estetycznym klasycyzmu, który wszelkie elementy świata opisywał wyłącznie za pomocą rozumu. Ludowość ballad to nie tylko stylizacja poetycka, ale nowy sposób postrzegania i odczuwania świata. W świecie ballad Mickiewicza najbardziej aktywną, działającą i fascynującą siłą jest natura. Poeta widzi przyrodę jako twór żywy, tajemniczy, nie dający się poznać. Natura nie jest miła i łagodna jak u sentymentalistów - to niekiedy sfera grozy, którą zamieszkują duchy kapryśne i mściwe. „Romantyczność”
ballada wiersz programowy motto z Szekspira (zawierające przekonanie, że prawdziwym narzędziem poznania jest du- sza) dwie części a) zaprezentowanie losów Karusi (jest to młoda dziewczyna pochodząca z ludu, której na- rzeczony Jasio zmarł. Karusi wydaje się jednak, że ją odwiedza b) spór o interpretację zdarzenia między klasykiem i romantykiem Starzec (rozum najważniejszym czynnikiem orzekającym o prawdzie, pogarda dla uczuć) Poeta (do prawdy dochodzi się drogą uczucia)
Najbardziej wstrząsającą zjawą jest widmo złego pana, któremu karę za przewinienia wymierzają poddani. Opowieści kruka i sowy to realistyczny opis dramatów ludzi nale- żących do warstwy najniższej. b) zapalenie kotła wódki c) „Bo kto nie był ni razu człowiekiem temu człowiek nic nie pomoże” d) według Mickiewicza najcięższym przewinieniem jest brak miłości wobec drugiego czło- wieka
a) duchy średnie: Zosia b) palenie wianka c) „Kto nie dotknął ziemi ni razu ten nigdy nie może być w niebie” d) Błędem jest całkowite oderwanie od ziemskich spraw. Człowiek należy do wspólnoty i jej prawom podlega. Nie należy lekceważyć uczuć innych ludzi i gardzić miłością.
Podsumowanie: centralny problem II cz. „Dziadów” to próba odpowiedzi na pytanie, co stanowi istotę człowieczeństwa w utworze formułuje się kodeks etyczny, zgodny z ludowym pojmowaniem moralności Alina Witkowska o problemach etycznych w utworze: „Pojawiające się na tajnym obrzędzie „Dziadów” widma i duchy mają potwierdzać nie tylko istnienie innego wymiaru bytu, ale właśnie surowego kodeksu etycznego, który obowiązuje „tam”, a zatem musi stanowić także podstawę ziemskiego ładu ludzi.”
a) widmo samobójcy b) zjawia się nie wzywane, nie reaguje na zaklęcia c) nie wypowiada żadnej prawdy moralnej d) zjawa kończąca obrzęd sygnalizuje problemy podjęte w IV cz. „Dziadów”. Milczenie oraz nagłe zniknięcie widma najdobitniej manifestuje romantyczne prawo wybitnej jednostki do przekraczania wszelkich kodeksów.
„Dziady” cz. IV łączność IV części z częścią II utrzymana jest przez to samo zagadnienie moralne: odpo- wiedzialność pośmiertną człowieka za winy popełnione za życia geneza IV części nieszczęśliwa miłość do Maryli Wereszczakówny stan psychiczny Mickiewicza w czasie pobytu w Kownie lektury, m.in. „Cierpienia młodego Wertera” IV część „Dziadów” a tradycja literacka Temat miłości poruszano w poprzednich epokach. Było to jednak uczucie zupełnie inne od opisywanego w literaturze romantycznej (czułość serca, bez gwałtownych wzru- szeń). Poprzedzające IV część „Dziadów” utwory spod znaku sentymentalizmu Kniaź- nina i Karpińskiego mówiły o radościach i niepokojach miłości, nigdy jednak uczucie to nie pojawiło się w sposób równie dramatyczny jak w utworze Mickiewicza. miejsce akcji: domek księdza - stół po wieczerzy, palące się świece, bijący zegar czas: trzy godziny (9-10, 10-11, 11-12) a) godzina miłości - wspominania szczęśliwych chwil, wyrażenie przekonania, że jeśli kochankowie nie mogą być razem na ziemi, spotkają się po śmierci b) godzina rozpaczy - przeżywanie utraty ukochanej (monolog „Kobieto, puchu marny...”)
c) godzina przestrogi „Kto za życia choć raz był w niebie ten po śmierci nie trafi od razu” potępienie egocentryzmu, zapatrzenia tylko w świat własnych uczuć i przeżyć bohaterowie a) dzieci (obdarzone niezwykłą intuicją, one stwierdzają, że Gustaw jest upiorem) b) ksiądz c) Gustaw
} konfrontacja dwóch światopoglądów
ksiądz - racjonalista, pogodzony z losem, przekonany, że trzeba pracować dla in- nych Gustaw - romantyczny bohater werterowski ulegający wielkim namiętnościom, tajemniczy, szalony (chaotyczność wypowiedzi, brak koncentracji), kończący życie samobójczą śmiercią, cierpiący i przeżywający kryzys egzystencjalny (załamanie wiary w miłość i szczęście, „zatrzaśnięty w pułapce miłości i szczęścia” (szukał nieba na ziemi) Gustaw już po śmierci zmienia się, myśli o innych, prosi księdza o zgodę na przy- wrócenie obrzędu „Dziadów”.
Podsumowanie: IV część „Dziadów” to próba odpowiedzi na pytanie, do jakich granic może posunąć się jednostka w ustalaniu własnych prawd moralnych i decydowaniu o własnym losie jest to z jednej strony manifest wielkiego indywidualizmu, a z drugiej - próba odpowiedzi na pytanie, do czego on może prowadzić
Sonety krymskie liryczny pamiętnik podróży, który cechuje jedność topograficzna podmiotem lirycznym jest pielgrzym, którego odczucia wiążą się ściśle z uczuciami poety (nie można ich jednak utożsamiać) Mirza - drugi, obok Pielgrzyma, podmiot liryczny w sonetach (np. sonet Czatyrdah) Wprowadzenie postaci Mirzy wzbogaciło elementy orientalne w „Sonetach krymskich” (pojawia się estetyka charakterystyczna dla kultury wschodu, wyrażenia pochodzenia tureckiego i tatarskiego, szczegóły z życia religijnego). Mirza wpro- wadza do sonetów również psychikę człowieka Wschodu, rozmiłowanego w prze- pychu barw, blasku i bogatej ornamentyce.
„Stepy akermańskie” ten sonet otwiera cały cykl sytuacja liryczna: podróż wozem po bezkresnym stepie bezkres stepu oddany dzięki porównaniu go do morza zestawienie to ma swe konsekwencje w kolejnych obrazach poetyckich, w których pojęcia dające się zastosować tylko w odniesieniu do lądu przeplatają się z określeniami dotyczącymi morza (np. suchy przestwór, łódka brodzi) refleksja w tym sonecie nie jest wypowiedziana wprost, lecz ukryta w zdaniu „jedźmy, nikt nie woła”. Pielgrzym w zetknięciu z przyrodą uświadamia sobie własną samotność.
„Żegluga” sytuacja liryczna: żegluga po morzu wyeksponowany obraz żaglowca - statek porównany do rumaka Mickiewiczowi udało się stworzyć dwa nakładające się obrazy: opis okrętu i obraz Pegaza dowiadujemy się, że podmiot liryczny jest poetą „Cisza morska”
dwie drogi walki o wolność - z bronią w ręku i poprzez pielęgnowanie kultury zagładzie narodu ma zapobiec w przekonaniu Mickiewicza walka wybitnych jednostek, które poświęcając całe swoje życie są zobowiązane do tego, by strzec życia narodowe- go. Wiele miejsca w swym utworze poświęca poeta rozważaniom na temat ludowości. Literatura narodowa, ludowa ma strzec „narodowych pamiątek” i uczyć właściwych po- staw. Ogromną rolę odgrywa w tej powieści poetyckiej Halban, który jest symbolem owej ludowości. Halban funkcjonuje na równorzędnych z Konradem prawach, jego po- stawa i reprezentowane przezeń poglądy są ważnym składnikiem idei utworu.
Alina Witkowska: „Konrad Wallenrod bez postaci Halbana, kończący się śmiercią bohatera, byłby jedną z bardziej pesymistycznych opowieści o doli ludzkiej ofiarowanej historii na całopalenie. Dzięki Halbanowi czyn przekształca się w pamięć o czynie, wchodzi w krwio- bieg tradycji”.
Pieśń wajdeloty - sąd Mickiewicza o roli poezji poezja jest ściśle związana z historią winna oddawać potrzeby duchowe narodu jest tym elementem życia narodu, którego nie może zniszczyć żaden najeźdźca (prze- chowuje się ją bowiem w ludzkich duszach)
III część „Dziadów” geneza: klęska powstania listopadowego (chociaż akcja utworu toczy się przed powstaniem, jest on komentarzem do zrywu, próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego powstanie upadło krytyką szlacheckiego rewolucjonizmu) nie wzięcie przez Mickiewicza udziału w powstaniu (dlatego eksponuje własną działal- ność patriotyczną w Towarzystwie Filomatów i Filaretów i wynikające z niej konse- kwencje - więzienie i zesłanie) w III cz. „Dziadów Mickiewicz: pokazuje martyrologię polskiego narodu oskarża pewne grupy polskiego społeczeństwa o brak patriotyzmu i zainteresowania sprawami kraju krytykuje szlachecki rewolucjonizm i skrajnie pojęty indywidualizm romantyczny formułuje koncepcję mesjanistyczną, która ma dać narodowi pocieszenie podejmuje problem walki sił dobra i zła prolog scena symboliczna przemiana Gustawa w Konrada - przeistoczenie się romantycznego kochanka w bojownika o wolność obraz społeczeństwa polskiego
- patrioci Rollison - skatowany podczas śledztwa młody patriota, który próbuje się zabić wy- skakując przez okno (jego matka prosi Senatora o uratowanie niewinnego syna) Cichowski - nagle aresztowany w tajemnicy przed żoną, torturowany i więziony kil- kanaście lat. Popadł w obłęd Ewa - młodziutka szlachcianka, patriotka modląca się za Konrada, którego wiersze czytała bohaterowie sceny więziennej (postacie historyczne m.in. Tomasz Zan)
niektórzy bohaterowie sceny w salonie warszawskim (stojący przy drzwiach i rozmawiający po polsku m.in. o dramacie Cichowskiego) i balu u senatora (prawa strona - m.in. Starosta)
- ugodowcy postacie ze sceny w salonie warszawskim - osoby siedzące przy stoliku i rozmawia- jące po francusku (dla nich Nowosilcow to nie kat polskiego narodu, lecz świetny or- ganizator życia towarzyskiego) oraz tchórzliwi literaci (którzy sądzą, że nie należy pisać o aktualnej sytuacji kraju) postacie ze sceny balu u senatora (zachwycające się balem i rezydencją Nowosilcowa)
- zdrajcy Doktor - zausznik Senatora, donosiciel, dotknięty karą Bożą - ginie od pioruna
Wielka Improwizacja Charakterystyka Konrada: samotny, przekonany, że ludzie go nie rozumieją gardzący ludźmi (tylko Boga i naturę uznaje za godnych odbiorców jego pieśni) przekonany o własnym geniuszu, wielkości i niezwykłości (porównuje własny akt twórczy do boskiej kreacji świata, nazywa siebie mistrzem) gardzący innymi twórcami patriota pragnący poświęcić swe życie sprawie walki o wolność dla narodu (promete- izm - bezgraniczne poświęcenie się jednostek dla spraw ogółu). Wierzy, że tak jak tworzy poezję, mógłby stworzyć szczęśliwy ład na ziemi. Żąda od Boga części jego władzy. Jawi się tu jako despota i tyran, gdyż ład ten zamierza wprowadzić niezależ- nie od woli ludzi. Pragnie takiej władzy, która pozwoliłaby mu dowolnie ich formo- wać grzesznik i bluźnierca (oskarża Boga o zimny racjonalizm i brak uczucia miłości wobec ludzi, o obojętność wobec cierpień narodu i ludzkości) Bóg nie odpowiada Konradowi. Bohater ten przegrywa przez swój skrajny indywidualizm, dumę, butę (przyszłość Polski Bóg objawi pokornemu księdzu Piotrowi) w scenie tej toczy się walka dobrych i złych duchów o duszę Konrada
widzenie księdza Piotra mesjanizm - wiara w nadejście zbawiciela, który uwolni cierpiącą ludzkość od zła. W III części „Dziadów” owym mesjaszem jest Polska, która drogą cierpień ma odku- pić grzech tyranów i wyzwolić wszystkie narody („Polska Chrystusem naro- dów”). zestawienie historii Polski ze zdarzeniami biblijnymi zbrodnie Heroda - cierpienia młodych patriotów droga krzyżowa - zesłanie sąd nad Chrystusem - kongres wiedeński zranienie Chrystusa - powstanie stylizacja biblijna wzorowana na Apokalipsie świętego Jana
Ustęp fragment epicki pamflet antycarski w formie poematu podróżniczego. Protest przeciwko despotyzmowi
- To co dla bohaterów utworu jest teraźniejszością wkroczenie wojska napoleońskiego na Litwę. Występują postacie historyczne - Dąbrowski i Kniaziewicz
Jacek Soplica jako nowy typ bohatera romantycznego
- Cechy, które Jacek przejął od poprzednich bohaterów romantycznych: przeżycie tragicznej miłości, która zdeterminowała jego życie tragizm tajemniczość postaci i wiążąca się z tym samotność górowanie uczucia nad rozumem (zbrodnia) przemiana duchowa
- Cechy nowe bardziej niż inni bohaterowie romantyczni związany ze zwykłym życiem działa (przygotowuje powstanie na Litwie) w oparciu o szerokie kręgi społeczeństwa
Uwaga: Bohater pierwszego okresu literatury romantycznej był z reguły człowiekiem nie- zwykłym, zdolnym do czynów, a przede wszystkim przeżyć niedostępnych przeciętnym śmiertelnikom. Z tego wynikała jego samotność, wyobcowanie, świadomość, że przerasta innych. Owo poczucie wyższości dawało bohaterowi romantycznemu zadowolenie, ale i go- rycz. Przekonanie o własnej wielkości rodziło także odczucie moralnej konieczności odegra- nia wybitnej roli (Konrad Wallenrod, Konrad z III cz. „Dziadów”). Jednak skłócony ze świa- tem bohater romantyczny dawnego typu działając w imię interesów narodu, działał bez naro- du. Taka jego koncepcja wiązała się z ideą szlacheckiego rewolucjonizmu, zakładającą zbędność ogólnonarodowej walki o niepodległość. Klęska zrywu listopadowego spowodowa- ła zmianę pojęć o metodach walki. Bohater przestał być zbawcą narodu, a stał się działaczem.
procesy społeczne, ukazane w „Panu Tadeuszu”
- Realizm „Pana Tadeusza” realizm utworu literackiego to zgodność obrazu fikcyjnego, wymyślonego przez pisarza, z rzeczywistością, która była pierwowzorem fikcji utwór fabularny nigdy nie jest autentyczny w taki sposób, by przedstawiał dokładnie prawdziwe osoby i wydarzenia. Dzieło artystyczne z samej swojej istoty musi zawie- rać elementy fikcji. Obraz rzeczywistości podlega tu świadomemu i celowemu prze- kształceniu, uporządkowaniu „Pan Tadeusz” jest utworem o wysokim stopniu realizmu m.in. dlatego, że udało się poecie odtworzyć typowy obraz dawnej Polski szlacheckiej oraz procesów zachodzą- cych w tym społeczeństwie
- Proces chłopienia szlachty zaściankowej (zaścianek Dobrzyńskich - patrioci, ale brak im rozeznania politycznego, są kłótliwi, łatwo ulegają demagogii Gerwazego) ubożenie szlachty, która niegdyś trudniła się żołnierką, obecnie zajmuje się pracą na roli albo handlem nieco humorystycznie brzmiące rozmowy na temat starożytności rodów i herbów, podkreślanie różnic z warstwą chłopską np. strojem miało przyczynę w sytuacji po- litycznej. Niemożność potwierdzenia przynależności do szlachty oznaczała zakwalifikowanie do chłopów i obowiązek służby w carskim wojsku
- Upadek znaczenia magnaterii (zestawienie majątku i pozycji politycznej Stolnika z Hrabią)
- Proces bogacenia się pewnej części drobnego ziemiaństwa (ród Sopliców)
obraz natury w „Panu Tadeuszu” przyroda współgra z losami bohaterów (umiera Jacek Soplica, a promień słońca okala jego głowę) antropomorfizacja świata przyrody (np. słońce ma „czerstwe oblicze gospodarza”) elementy ludowości (opis matecznika) „Liryki lozańskie” wiersze powstałe w Lozannie cechy cyklu: motyw zadumy nad przemijaniem wielość elementów autobiograficznych (rozliczenie się z życiem, poczucie niespełnie- nia) przykłady utworów: „Polały się łzy” (pięciowersowy utwór, stanowiący syntezę kolejnych etapów życia - sielskiego dzieciństwa, „durnej i górnej” młodości i wieku męskiego - „wieku klęski”. Gorzkie refleksje ujęte w klamrę słów „polały się łzy me czyste, rzęsiste”) oraz „Nad wodą wielką i czystą” (opisywany krajobraz jest pretekstem do wypowiedzenia smutnych refleksji o roli poety, którego zadaniem jest jedynie odbijanie rzeczywistości)
Juliusz Słowacki
„Hymn” (Bogarodzico! Dziewico!)
Słowacki nie wziął udziału w powstaniu, jednak przywitał je entuzjastycznie (świadczą o tym jego liryki powstańcze) „Hymn” to entuzjastyczny utwór przypominający odezwę, zawiera apostrofy i zdania wy- krzyknikowe autor odwołuje się do tradycji (do dawnego hymnu polskiego) zryw nazywa „ludu zmartwychwstaniem” a Polskę porównuje do Feniksa, który wstaje z popiołów
„Kordian” utwór miał być repliką na III cz. „Dziadów”. Słowacki chciał swym dramatem przewyższyć „Dziady” m.in. w sprawach natury psychologicznej (stworzył pełny portret Kordiana). No- wością miała być też interpretacja zrywu i przyczyn jego niepowodzenia - Słowacki chciał zbudzić poczucie pełnej odpowiedzialności narodu za los powstania („Polska Winkelriedem narodów” jako polemika z hasłem „Polska Chrystusem narodów”) treść: Utwór rozpoczyna Przygotowanie, w którym w noc przełomu między XVIII a XIX wiekiem diabły tworzą przywódców polskiego powstania. Prolog, w którym trzy osoby wiodą dyskurs, jest polemiką z Mickiewiczem na temat roli poezji. W akcie I 15-letni Kor- dian słucha opowieści starego sługi Grzegorza, które mają być dla niego wskazówką w życiu. Jednak życie chłopca determinuje nieszczęśliwa miłość - próbuje on popełnić sa- mobójstwo. W akcie II Kordian podejmuje podróż po Europie, która przynosi wielkie roz- czarowania. Akt ten kończy monolog na szczycie Mont Blanc. Akcja aktu III rozgrywa się w Polsce. Odbywa się koronacja cara Mikołaja na króla Polski. Kordianowi - podchorąże- mu nie udaje się na zebraniu w podziemiach katedry przekonać spiskowców do planu zgła- dzenia cara. Postanawia sam dokonać zamachu, jednak pada u progu carskiej sypialni rażo- ny wytworami własnej wyobraźni. Zostaje umieszczony w szpitalu wariatów, gdzie toczy się kluczowy dla utworu spór Kordiana z Doktorem. Na placu Saskim Kordian zyskuje uznanie księcia Konstantego, gdyż przeskakuje na koniu przez piramidę z bagnetów. Kon- stanty szantażując brata ujawnieniem kulisów jego życia uzyskuje ułaskawienie dla ska-
sądzi, że wystarczy zabicie cara, by sytuacja w Polsce zmieniła się (polemika z Preze- sem). Kordian to romantyczny zapaleniec, kierujący się emocjami. scena przed komnatą cara symbolizuje słabość Kordiana. Nie jest on tchórzem, ale pada rażony wytworami chorej wyobraźni scena w szpitalu wariatów pokazuje bezsens działania takich jak Kordian - szlacheckich rewolucjonistów. Doktor-diabeł na przykładzie wariatów, którzy też myślą, że poświęcają się dla innych (jeden uważa, że nosi glob na swoich barkach, drugi - że był krzyżem Chrystusa) ukazuje sposób myślenia szlacheckich rewolucjonistów. Pomysł, że mała grupa ludzi bez sprecyzowanego programu działania może przynieść wolność, jest obłędem, szaleństwem.
Charakterystyka ludu warszawskiego scena przed zamkiem królewskim postawy widzów koronacji są zróżnicowane. Dla jednych to tylko piękne widowisko, inni dostrzegają dramatyzm sytuacji (stary żołnierz) po koronacji książę Konstanty uderza kobietę z dzieckiem zagradzającą drogę - to wy- zwala w ludziach agresję. Lud zrywa czerwone płótno z estrady. Akt rozrywania czerwo- nego sukna - symbol nastrojów (czerwień-krew). Buntownicze postawy uśmierza pieśń nieznajomego (zakamuflowana idea szlacheckiego rewolucjonizmu)
Ocena powstania listopadowego zawarta w scenie Przygotowania diabły tworzą przywódców powstania Chłopicki (nie uwzględnia mas ludowych w walce) Czartoryski (nie skrytykowana postać, zwrócona uwaga na umiejętności dyplomatyczne księcia) Skrzynecki (tchórzliwy, nie potrafi podejmować szybko decyzji) Niemcewicz (starzec żyjący wspomnieniami) Lelewel (niezdecydowany, bez koncepcji działania) Krukowiecki (zdrajca, który opuścił naród) po części szatańskiej następuje część anielska (modlitwa archanioła do Boga, by ulitował się nad Polską)
"Rozłączenie" utwór mówiący o odczuciach dwojga rozdzielonych, bliskich sobie osób wiersz adresowany prawdopodobnie do matki motyw przesyłanych listów ("biały gołąb smutku", który "nosi wieści") nastrój smutku i żalu podmiot liryczny odtwarza w myśli miejsca, w których przebywa bliska mu osoba, tworzy też obraz krajobrazu, w którym przebywa on sam
"Hymn" ("Smutno mi Boże...") powstał "na morzu przed Aleksandrią" utwór ma charakter modlitewny, obecne apostrofy do Boga sytuacja liryczna: podróżujący po morzu widzi piękny zachód słońca i lecące bociany, które przywodzą na myśl ojczyznę podmiot liryczny dostrzega piękno i urok tej chwili, lecz nie potrafi się cieszyć. porównuje się do pustego kłosa. Jest tułaczem, który nie ma domu obecne rozważania dotyczące przemijania i nicości człowieka
"Grób Agamemnona" inspiracją do napisania wiersza było odwiedzenie skarbca Atreusza, który w czasach Słowackiego uważany był za grób Agamemnona utwór składa się z dwóch części:
część opisowo-refleksyjna. Przeżycia związane z oglądaniem grobu, zachwyt minioną kulturą. Rozmyślania nad poezją i sobą samym. Odwołanie do Homera, który dla pod- miotu lirycznego jest niedoścignionym wzorem dynamiczny fragment o charakterze polemicznym. Rozmyślania nad kulturą Hellenów prowadzą do porównania postaw Polaków z bohaterstwem Greków. Podmiot liryczny zastanawia się, o czym może pisać polski poeta (motyw konia-Pegaza) "Na Termopilach? - Nie, na Cheronei Trzeba się memu załamać koniowi" Klęskę powstania porównuje do klęski pod Cheroneą, a ponieważ oskarża Polaków o brak odwagi, więc przeciwstawia ich Leonidasowi - wodzowi spod Termopil. Zestawia nagi trup Leonidasa z kontuszem, w postawach szlachty dopatrując się przyczyn klęski. Tworzy też wizję nowej Polski - zespolonej, sprawiedliwej dla wszystkich grup społecznych
"Testament mój" forma testamentu poetyckiego gorzki rozrachunek z samym sobą - jako człowiekiem i artystą. Ma świadomość własnej samotności i nieumiejętności ułożenia sobie życia poeta stwierdza, że zawsze były mu bliskie najżywotniejsze sprawy narodu. Dlatego przyszłym pokoleniom pozostawia przesłanie - nakaz poświęcenia dla ojczyzny
"Beniowski" poemat dygresyjny Beniowski to podolski szlachcic, który przez udział w konfederacji barskiej przekształca się z niefrasobliwego młodzieńca w patriotę. Nie jest on jednak typowym bohaterem ro- mantycznym (to prosty, zubożały szlachcic bez wykształcenia, któremu brak ogłady towarzyskiej) faktycznym bohaterem tego poematu nie jest Beniowski, lecz narrator - romantyczny po- eta, którego w większości fragmentów można utożsamić z samym Słowackim. Narrator zachowuje ironiczny dystans zarówno wobec utworu, jak i samego siebie przykłady dygresji
- o własnej twórczości ("chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co po- myśli głowa"). Nawiązanie do Kochanowskiego i uznanie siebie za kontynuatora drogi twórczej mistrza z Czarnolasu
- dygresja będąca polemiką z Mickiewiczem. Protestuje przeciwko bezkrytycznej miło- ści Mickiewicza do narodu, stwierdza że artysta musi być "bez łez, bez litości dla zwyciężonych)
"Uspokojenie" utwór, który wyrasta z filozofii genezyjskiej poety (zgodnie z nią rozwój polega na nie- ustannej męce i ofiarach, rewolucja zaś stanowi konieczny czynnik postępu) wizja powstania ludowego w Warszawie dynamiczne obrazy sugerujące, że ruch rewolucyjny poruszy i zmieni wszystko
Zygmunt Krasiński
"Nie-Boska komedia"
a) charakterystyka arystokracji broni religii i tradycji żądna zaszczytów, skłócona okrutna wobec poddanych pędząca życie pozbawione jakiegokolwiek celu rozpustna Przywódca obozu hrabia Henryk - jawi się pozytywnie - jest dobrym wodzem, cechuje go poczucie honoru i godność osobista b) charakterystyka rewolucjonistów odrzucają religię i tradycję naiwnie wyobrażają sobie przyszłość - nie będą pracować, tylko jeść i pić żądni mordu mają pewne racje cząstkowe - chcą wolności i godności
wyjaśnienie tytułu utworu tytuł zapowiada chaos, dysharmonię, rozbicie porządku. Utwór pokazuje upadek grzesz- nego starego świata i grzechy nowego pokazuje się tu smutną komedię ludzkiego życia i ludzkich dążeń (ironiczny, bolesny osąd życia)
stosunek Krasińskiego do rewolucji rewolucja jest nieunikniona, ale to jednocześnie barbarzyński kataklizm niszczący wielo- wiekowy dorobek ludzkości i nie będący w stanie zaproponować w to miejsce żadnych pozytywnych wartości Programy Pankracego - krytyka przeszłości i hrabiego Henryka - krytyka teraźniejszości nie budują nic nowego. Powstaje więc sytuacja tragiczna w klasycznym rozumieniu tego słowa - żadna ze stron nie ma pełnej racji, obie mają racje cząstkowe
Wyjaśnienie sensu zakończenia Śmierć hrabiego Henryka oraz boska interwencja skazująca na zagładę również Pankracego kładą kres ówczesnemu światu i zapowiadają nadejście nowego. Krasiński wierzył jednak w jaśniejszą przyszłość. Ale ta może dokonać się tylko dzięki interwencji Boga. Bóg spowoduje powstanie nowego świata wtedy, gdy stary ulegnie całkowitemu zniszczeniu. prowidencjalizm - traktowanie historii jako wyniku wyroków boskich, a nie ludzkiego działania
Cyprian Kamil Norwid
tworzył u schyłku romantyzmu za życia nie był rozumiany, pośmiertny tryumf odniósł w okresie Młodej Polski o tryumfie tym zadecydowały: takie przedstawianie problemów epoki, które - poprzez dążenie poety do uogólnienia - nadawało im znamię trwałej aktualności (przykładem ponadczasowego stwierdzenia Norwida są słowa: "Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo a pierwszy na planecie naród")
nowatorska praktyka poetycka, w której doszły do głosu liczne nowe albo na nowo ukształtowane środki wyrazu: przemilczenie, zamierzona wieloznaczność, swoiste wy- korzystywanie alegorii i symbolu, kondensacja wypowiedzi artystycznej. Z wielu wpro- wadzonych przez poetę środków artystycznych najbardziej interesująca okazała się tzw. norwidowska teoria przemilczeń (konsekwentne stosowanie zawieszeń myśli, pauz). W dziedzinie form literackich Norwid prawie nie korzystał z doświadczeń romantyzmu. Nowatorstwem jest również dążenie do syntezy środków wyrazu: słowa, melodii, ob- razu. stosunek Norwida do sztuki Podobnie jak romantycy, Norwid uważał artystów za "organizatorów wyobraźni narodo- wej", odrzucił jednak koncepcję artysty-geniusza, wybrańca bogów. Sam nazywał siebie często rzemieślnikiem, bowiem sztukę uznawał za uwzniośloną pracę. Jego zdaniem zarówno do stworzenia dzieła artystycznego, jak i jego zrozumienia potrzebny jest świadomy wysiłek intelektualny
"Klaskaniem mając obrzękłe prawice" duchowa i poetycka autobiografia autora próba spojrzenia na romantyzm z pewnego dystansu nowoczesny sposób prowadzenia myśli, brak pasji "Nie wziąłem od was nic, o! wielkoludy" - świadomość odrębności własnej drogi twórczej
"W Weronie" wykorzystanie motywu szekspirowskiego kontrast dwóch światów - natury (delikatnej, która potrafi zrozumieć miłość - dlatego gwiazda zrzuca łzę) i ludzi (świat ludzi jest wrogi, nieprzyjazny uczuciom - jego znakiem są m.in. rozwalone bramy) dyskurs między uczuciem a rozumem. Pytanie, czy spadająca gwiazda jest tylko kamie- niem, meteorem, czy "łzą znad planety" - oznaką współczucia nieba dla tragedii Romea i Julii
"Moja piosnka" (Do kraju tego...") jeden z dwóch utworów o tym tytule wiersz będący wyrazem tęsknoty do ojczyzny. Podmiot liryczny tęskni do nigdzie nie zapisanej tradycji (m.in. do tego, że w Polsce grzechem jest wyrzucenie kruszyny chleba) charakter modlitewny utworu
"Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" pytania retoryczne, zawieszenia myśli, przemilczenia wiersz o losie geniuszy - ich samotności i niedocenieniu za życia. Człowiek naprawdę wielki nie jest rozumiany przez mu współczesnych - dopiero po latach kolejne pokolenia pojmują sens jego myśli, jego idei odwołanie do Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszki i Napoleona w zakończeniu utworu pada pytanie o pośmiertny los Mickiewicza
"Bema pamięci żałobny rapsod" rapsod - gatunek wywodzący się ze starożytności, pieśń o wielkich ludziach i ich czynach nastrój podniosły (osiągnięty m.in. przez zastosowanie szyku przestawnego w tytule) Bem - bohater powstania listopadowego, wódz powstania węgierskiego rzeczywisty przebieg pogrzebu diametralnie różny od opisanego - bardzo ubogi pogrzeb w utworze - archaizowany. Zawarte elementy obyczajów starosłowiańskich (płaczki, tłuczenie naczyń) i rycerskich pogrzeb jest stylizowany, by podkreślić, że Bem wskutek swej działalności (walki "o wolność naszą i waszą") wszedł do historii, jest obecny we wszystkich kulturach
