Pobierz Charakterystyka i sens normatywnego wyróżnienia grupy umów o świadczenie usług prawniczych i więcej Publikacje w PDF z Diritto Civile tylko na Docsity!
BOGUSŁAW SOŁTYS
Uniwerystet Wrocławski
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO
WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW O ŚWIADCZENIE
USŁUG PRAWNICZYCH
Abstrakt: Należy opowiedzieć się nie tylko za doktrynalnym, ale również normatywnym wyróżnie- niem grupy umów o świadczenie usług prawniczych. Obecnie występuje bowiem zbyt duże zróżni- cowanie ich regulacji w odniesieniu do podstawowych standardów świadczenia usług prawniczych. Brakuje dostatecznego uzasadnienia, aby w kwestiach elementarnych wyznaczających istotę usług prawniczych i wpływających na ich bezpieczeństwo odmiennie i niejednolicie traktować poszcze- gólnych usługodawców, niezależnie od tego, czy wykonują oni usługi na nieregulowanym, czy regulowanym rynku usług prawniczych. Wydaje się, że nieregulowany rynek usług prawniczych powinien zostać objęty ramami działalności regulowanej w rozumieniu przepisów ustawy — Prawo przedsiębiorców i stanowić wyjątek, którego zakres powinien być uzasadniony interesem publicz- nym w wyższym stopniu aniżeli tworzenie wymogów kwalifikacyjnych będących obecnie podsta- wą wyróżnienia regulowanego rynku usług prawniczych. W niezbędnym zakresie należy rozważyć również formalne poddanie tego rynku unormowaniom deontologii prawniczej. Podstawowe stan- dardy etyki i pragmatyki prawniczej powinny towarzyszyć wszystkim usługom prawniczym, a nie tylko wykonywanym w ramach zawodów regulowanych. Sankcjonowanie tych standardów przez porządek prawny bez wątpienia leży w interesie publicznym i dlatego ich obowiązywanie przynaj- mniej w wymiarze elementarnym nie powinno być uzależnione od przynależności do określonej grupy usługodawców.
Słowa kluczowe: umowy o świadczenie usług prawniczych, rodzaje, charakter prawny i cha- rakterystyka umów o świadczenie usług prawniczych, sens normatywnego wyróżnienia grupy umów o świadczenie usług prawniczych
Umowy o świadczenie usług prawniczych to zbiorcze określenie różnych co
do natury kontraktów, które mają na celu pomoc i ochronę prawną wykonywaną
w interesie usługobiorcy przeważnie za wynagrodzeniem oraz na własny rachu-
nek, odpowiedzialność i ryzyko gospodarcze usługodawcy. Pomimo braku jedno-
litości poszczególnych usług prawniczych i ich stosunkowo dużej różnorodności,
wspólną i zarazem istotną cechą kwalifikującą wszystkie usługi prawnicze jest
subsumpcja ustaleń dotyczących stanu faktycznego oraz obowiązujących norm
prawnych i uzupełniających je norm pozaprawnych. Czynności podejmowane
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
———————— No 3828 ———————— PRZEGLĄD PRAWA I ADMINISTRACJI CXII WROCŁAW 2018
DOI: 10.19195/0137-1134.112.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
182 BOGUSŁAW SOŁTYS
w celu subsumpcji należy traktować więc jako differentia specifica usług praw-
niczych. Umowy o świadczenie usług prawniczych nie dają się jednak zakwa-
lifikować do jakiegoś jednego tylko rodzaju (klasy) lub typu umowy. Tak pod
względem podmiotowym, jak i przedmiotowym poszczególne umowy wchodzą-
ce w zakres tego pojęcia potencjalnie mogą zostać przyporządkowane do róż-
nych kategorii klasyfikacyjnych, tworzących zarówno zbiór umów nazwanych,
uregulowanych w obowiązujących przepisach, jak i zbiór umów nienazwanych,
powstających wyłącznie w oparciu o wyrażoną w art. 3531 k.c. zasadę swobody
umów^1. W praktyce obrotu umowy o świadczenie usług prawniczych, zwłaszcza
o charakterze kompleksowym, stosunkowo często przybierają również postać
umów mieszanych, łączących w sobie elementy kontraktów przynależnych do
różnych klas i typów umów nazwanych bądź nienazwanych albo też elementy
zarówno kontraktów nazwanych, jak i nienazwanych. Z punktu widzenia syste-
matyki, niezależnie od swej indywidualnej treści oraz konfiguracji świadczeń,
w doktrynie umowy mieszane raczej powszechnie zalicza się do grupy umów
nienazwanych, do których w mniejszym lub w większym stopniu można stoso-
wać nie tylko ogólne przepisy dotyczące zobowiązań, ale także przepisy regulu-
jące poszczególne odmiany umów nazwanych^2.
W związku z istniejącym zróżnicowaniem poszczególnych kontraktów zwią-
zanych ze świadczeniem usług prawniczych na gruncie systematyki umów po-
wstaje pytanie o sens ich normatywnego wyróżniania. Koncepcja grupowania
umów mających cechy wspólne powszechnie stosowana jest w doktrynie oraz
w dydaktyce prawniczej, natomiast ustawodawca systematyzując umowy, najczę-
ściej posługuje się metodą pojęć klasyfikujących (tzw. elementów przedmiotowo
istotnych — essentialia negotii ), umożliwiających tworzenie podziału logicznego
umów, a więc z założenia zupełnego i rozłącznego, albo też metodą typologicz-
ną, która służy do przyporządkowania danego kontraktu do określonego wzorca
ustawowego, rozpoznawanego na podstawie wielu typowych dla niego cech cha-
rakterystycznych^3. Nie oznacza to jednak, że ustawodawca całkowicie zrezygno-
wał ze stosowania koncepcji łączenia umów systematyzowanych na podstawie
wymienionych metod. Przeciwnie, jest ona wykorzystywana do osiągania róż-
nych użytecznych celów, w szczególności związanych z częściowym ujednolice-
niem reżimów prawnych niektórych wspólnych materii występujących w różnych
(^1) Na temat pojęcia umów nazwanych i nienazwanych zob. bliżej W.J. Katner, Prawo zobo-
wiązań — umowy nienazwane. System Prawa Prywatnego , red. W.J. Katner, t. 9, Warszawa 2015, s. 1 n. oraz przywołaną tam literaturę i orzecznictwo. Por. J. Petraniuk, Koncepcja umowy według Mieczysława Sośniaka , „Teka Komisji Prawniczej O.L. PAN” 2009, s. 109 n. (^2) Zob. np. W.J. Katner, op. cit. , s. 10 n.; B. Gawlik, Umowy mieszane: konstrukcja i ocena
prawna , Palestra” 1974, nr 5, s. 25 n.; Z. Radwański, Uwagi o umowach mieszanych , ZNUJ 1985, nr 41, s. 99 n. (^3) Zob. np. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania — część szczegółowa , wyd. 12,
Warszawa 2017, s. 1 n.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
184 BOGUSŁAW SOŁTYS
dokonywanie takich czynności zostało zastrzeżone bowiem wyłącznie na rzecz
określonych i szczególnie predysponowanych osób fizycznych wykonujących
tzw. wolne zawody^7 , zawody regulowane^8 oraz zawody zaufania publicznego^9.
tego orzeczenia M. Kożuch, Glosa do wyroku TS z dnia 24 maja 2011 r., C-47/08, C-53/08, C-61/08 , „Europejski Przegląd Sądowy” 2012, nr 1, s. 38 n.). (^7) Pojęcie wolnych zawodów, choć nigdy nie było i obecnie także nie jest normatywnie defi-
niowane (por. np. art. 2 w zw. z art. 3 k.h. oraz art. 86 § 1 k.s.h. w zw. z art. 87 § 1 i art. 88 k.s.h.), ma stosunkowo długą tradycję wyróżniania osób fizycznych, które wykonują w sposób niezależny profesje wymagające szczególnych kwalifikacji (zob. bliżej B. Sołtys, Klientela — przedsiębior- stwo — wolny zawód , „Rejent” 1995, nr 1, s. 124 n. oraz przywołaną tam literaturę). Wolne zawody były niegdyś przeciwstawiane statusowi pracownika oraz kupca (przedsiębiorcy), natomiast aktual- nie traktuje się je jako specyficzną podgrupę wymienionych kategorii. We współczesnej doktrynie wskazuje się na liczne cechy charakterystyczne wolnych zawodów, jednak w regulacjach prawnych poszczególnych zawodów uznawanych za wolne rzadko kiedy występują one w pełnej rozciągłości, a jeśli już istnieją, to w bardzo różnym natężeniu (zob. A. Kidyba, Wolny zawód w kodeksie spółek handlowych, prawda czy mit? , „Rejent”, numer specjalny grudzień 2014, s. 37 n. Por. J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce , Warszawa 2004, passim ). Wydaje się więc, że istoty wol- nych zawodów należy poszukiwać w swobodzie ich wykonywania, wyrażonej w różnych prawnie chronionych gwarancjach, takich jak np. samodzielność, niezależność czy niezawisłość. (^8) Pojęciem zawodów regulowanych posługuje się Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Dz.U. UE L.2005.255.22 z późn. zm.), zwana dalej „dyrektywą 2005/36/WE”. W rozumieniu jej przepisów są to zawody, których podejmowanie lub co najmniej jeden ze sposobów wykonywania jest bezpośrednio lub pośrednio uzależniony od uzyskania specjalnych kwalifikacji zawodowych i spełnienia innych warunków określonych w odrębnych przepisach o charakterze ustawowym, wy- konawczym lub administracyjnym, w szczególności w odniesieniu do posługiwania się zastrzeżo- nym tytułem zawodowym (art. 3 ust. 1a). Zakresem pojęcia zawodów regulowanych świadczących usługi prawnicze zostały objęte zawody adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, doradcy podatkowego oraz notariusza. (^9) Pojęciem tym posługuje się przede wszystkim art. 17 ust. 1 Konstytucji RP. Zawody zaufa-
nia publicznego oprócz tego, że są regulowane mają ustawowo unormowany samorząd zawodowy pełniący funkcję zdecentralizowanej formy władztwa publicznego w celu zapewnienia prawidło- wego wykonywania zadań powierzonych każdemu z zawodów należących do tej kategorii (zob. M. Tabernacka, Pojęcie zawodu zaufania publicznego , „Acta Uniwersitatis Wratislaviensis nr 2663. Przegląd Prawa i Administracji” t. LXII, red. B. Banaszak,, Wrocław 2004, s. 302 n., W.J. Wołpiuk, Zawód zaufania publicznego z perspektywy prawa konstytucyjnego , [w:] Zawody zaufania publicz- nego a interes publiczny — korporacyjna reglamentacja versus wolność wykonywania zawodu , Warszawa 2002, s. 19 n. oraz H. Izdebski, Sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem za- wodu przez samorządy zawodowe , Warszawa 2002, s. 153 n.). Do zawodów zaufania publicznego świadczących usługi prawnicze należy zaliczyć adwokatów, radców prawnych, rzeczników paten- towych, doradców podatkowych i notariuszy. W stosunku do rzeczników patentowych taką kwali- fikację przesądza wprost art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 221 z późn. zm.), natomiast status adwokatów, radców prawnych i doradców podatkowych jako zawodu zaufania publicznego potwierdziło orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego (zob. np. wyrok TK z dnia 26 listopada 2003 r., SK 22/02, ZU OTK 2003/9A/97, wyrok TK z dnia 18 lutego 2004 r., P 21/02, ZU OTK 2004/2A/9, wyrok TK z dnia 22 listopada 2004 r., SK 64/03, ZU OTK 2004/10A/107, wyrok TK z dnia 22 maja 2007 r., K 42/05, ZU OTK 2007/6A/49, wyrok TK z dnia 2 lipca 2007 r., K 41/05, ZU OTK 2007/7A/72, wyrok TK z dnia
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW 185
Przede wszystkim należy wskazać tu na adwokatów^10 , radców prawnych^11 , rzecz-
ników patentowych^12 , doradców podatkowych^13 oraz notariuszy^14. Każdy bowiem
z tych zawodów jest zawodem wolnym, regulowanym oraz zawodem zaufania
publicznego^15. Jednostki organizacyjne, a także inne osoby, pomimo że również
świadczą usługi prawnicze, zasadniczo nie mogą dokonywać czynności przypisa-
nych do wyłącznej kompetencji wymienionych zawodów.
Generalnie nie ma żadnych przeszkód, aby umowy o świadczenie usług
prawniczych mogły być zawierane zarówno w ramach działalności gospodarczej
usługodawców (zob. art. 3 i 4 upp; por. art. 2 i 4 usdg^16 ), jak i poza prowadze-
niem takiej działalności. Tylko wyjątkowo, w przypadku niektórych usługodaw-
ców zawieranie i wykonywanie umów o świadczenie usług prawniczych możliwe
jest jedynie w ramach ich działalności gospodarczej. Dotyczy to adwokatów oraz
notariuszy, którzy w przeciwieństwie do usługodawców niewykonujących dzia-
łalności zawodowej oraz radców prawnych, rzeczników patentowych i doradców
podatkowych nie mogą wykonywać czynności zawodowych poza prowadzeniem
działalności gospodarczej.
Usługobiorcami usług prawniczych mogą być wszystkie rodzaje podmio-
tów, nie wyłączając konsumentów, przedsiębiorców oraz osób nieprowadzących
działalności gospodarczej. Umowy o świadczenie usług prawniczych można więc
spotkać zarówno w obrocie konsumenckim i gospodarczym, jak i w obrocie po-
wszechnym. Bez względu na specyfikę tych obrotów oraz ich częściowo odmienny
reżim prawny wspólną cechą wszystkich umów o świadczenie usług prawniczych
jest zwiększona ochrona usługobiorców, wiążąca się z asymetrycznością ich po-
zycji kontraktowej oraz ze statusem profanów. Przybiera ona różną intensywność
(największą w obrocie konsumenckim, a najmniejszą w obrocie gospodarczym)
i występuje nawet w przypadku usług prawniczych świadczonych na nieregulowa-
1 grudnia 2009 r., K 4/08, ZU OTK 2009/A/11 oraz wyrok TK z dnia 12 lutego 2013 r., K 6/12, ZU OTK 2013/2A/16). (^10) Zob. ustawę z dnia 26 maja 1982 r. — Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.,
poz. 1999 z późn. zm.), zwaną dalej „upa”. (^11) Zob. ustawę z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 233
z późn. zm.), zwaną dalej „urp”. (^12) Zob. ustawę z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (tekst jedn. Dz.U.
z 2016 r., poz. 221 z późn. zm.), zwaną dalej „urzp”. (^13) Zob. ustawę z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.,
poz. 794 z późn. zm.), zwaną dalej „udp”. (^14) Zob. ustawę z dnia 14 lutego 1991 r. — Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.,
poz. 1796 z późn. zm.), zwaną dalej „upn”. (^15) Na temat wzajemnych relacji do siebie tych pojęć zob. bliżej: A. Krasnowolski, Zawody
zaufania publicznego, zawody regulowane oraz wolne zawody. Geneza, funkcjonowanie i aktualne problemy , Warszawa 2013, s. 3 n. (^16) Zob. ustawę z dnia 6 marca 2018 r. — Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2018, poz. 646),
zwaną dalej „upp” oraz ustawę z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1829 z późn. zm.), zwaną dalej „usdg”.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW 187
katalogu umów stanowiących podstawę ich świadczenia. Subsumcjonalne s t o -
s o w a n i e p r a w a ( z w a n e t e ż n i e k i e d y k w a l i f i k a c j ą p r a w n ą ) po-
lega bowiem na indywidualizacji i konkretyzacji nieograniczonej liczby norm
generalnych i abstrakcyjnych, wchodzących w skład danego systemu prawnego.
W praktyce obrotu podstawę świadczenia usług prawniczych najczęściej stanowią
jednak umowy nienazwane, mające za przedmiot świadczenia głównego różnego
rodzaju czynności faktyczne. Czynności prawne, o ile w ogóle w nich występu-
ją, mają charakter podporządkowany, służący spełnieniu głównego świadczenia
umowy oraz celu jej zawarcia. Umowy tego rodzaju mieszczą się w reżimie umów
o świadczenie usług, do których stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (zob.
art. 750 k.c.)^20. Przykładowo można do niej zaliczyć umowy dotyczące doradztwa
prawnego, consultingu, ustalania stanu faktycznego i prawnego, kontroli i nadzoru
prawnego, zarządzania ryzykiem prawnym czy też asystowania, a nawet zastępo-
wania klientów przy różnego rodzaju czynnościach związanych ze stosowaniem
prawa^21. Stosownie do treści art. 750 k.c. unormowania tego przepisu nie powinno
się jednak stosować do umów nazwanych. Pomimo dyskusyjności zagadnienia
dopuszczalne wydaje się natomiast czynienie użytku z unormowania art. 750 k.c.
w przypadku kontraktów mieszanych, choćby składały się one tylko częściowo
lub nawet wyłącznie z różnych umów nazwanych. Jak już bowiem wcześniej
stwierdzono, wszystkie kontrakty mieszane, niezależnie od swej indywidualnej
konfiguracji, kwalifikowane są jako umowy nienazwane, które jako takie są nie-
regulowane przepisami, pomimo iż można do nich stosować bezpośrednio lub
odpowiednio przepisy normujące poszczególne typy umów nazwanych^22.
Umowy o świadczenie usług prawniczych mogą mieć również na celu doko-
nywanie w imieniu lub/i na rzecz usługobiorców wyłącznie lub w przeważającej
części różnego rodzaju czynności prawnych. W takim przypadku znajdują zasto-
sowanie przepisy regulujące umowę zlecenia (zob. art. 734 n. k.c.). Wykonywanie
umowy zlecenia przez usługodawców polega najczęściej na zastępowaniu usłu-
gobiorców przy dokonywaniu w ich imieniu i na ich rachunek czynności zarów-
no materialnoprawnych, jak i procesowych. Zlecenie może jednak obejmować
również bezstronne działanie na rzecz usługobiorców, które nie polega na ich za-
stępowaniu^23 (dotyczy to np. czynności notarialnych, arbitrażowych czy media-
(^20) Zob. bliżej na temat tej kategorii umów L. Ogiegło, Usługi jako przedmiot stosunków cywil-
noprawnych , Katowice 1989, s. 3 n. oraz M. Grochowski, Zagadnienia prawne w orzecznictwie SN. „Nieregulowane” umowy o świadczenie usług na gruncie art. 750 KC , „Monitor Prawniczy” 2016, nr 23, s. 1282 n. (^21) Por. L. Stecki, Consulting , t. 2, Toruń 1997, s. 289 n.; L. Nowakowski, Ubezpieczenie od-
powiedzialności cywilnej z tytułu wykonywania zawodu adwokata — wybrane problemy , „Palestra” 2006, nr 1–2, s. 26 n. oraz S.W. Ciupa, Umowy o świadczenie pomocy prawnej , [w:] Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania , red. A. Bereza, Warszawa 2013, s. 85 n. (^22) Por. B. Gawlik, op. cit. , s. 25 n. oraz Z. Radwański, Uwagi o umowach mieszanych… , s. 99 n. (^23) Por. L. Ogiegło, [w:] Prawo zobowiązań — część szczegółowa. System Prawa Prywatnego ,
t. 7, red. J. Rajski, Warszawa 2011, s. 556 n.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
188 BOGUSŁAW SOŁTYS
cyjnych). Umowy zlecenia wykonania lub przygotowania określonych czynności
prawnych mogą przewidywać również dokonywanie różnego rodzaju czynności
faktycznych. W takim przypadku czynności faktyczne mają jednak charakter pod-
porządkowany w strukturze zobowiązania i odgrywają rolę jedynie pomocniczą
przy dokonywaniu czynności prawnych powierzonych usługodawcom. Do zastę-
powania usługobiorcy konieczna jest co najmniej ograniczona zdolność do czyn-
ności prawnych (zob. art. 100 k.c. oraz art. 734 § 2 k.c. w zw. z art. 747 i 748 k.c.),
a w wypadku gdy zastępstwo świadczone jest w ramach czynności zawodowych
profesjonalnych pełnomocników (np. adwokatów lub radców prawnych) przepisy
szczególne przewidują wymóg posiadania przez nich pełnej zdolności do czynno-
ści prawnych. Zastępstwo może być bezpośrednie, jeśli połączone jest jednocze-
śnie z umocowaniem do dokonania czynności prawnej w imieniu usługobiorcy lub
pośrednie, jeśli usługodawca nie ma takiego umocowania. Zgodnie z art. 734 § 2
k.c. w sytuacji, w której strony nie umówiły się inaczej, zlecenie obejmuje umo-
cowanie do dokonania czynności prawnej w imieniu usługobiorcy, co nie uchybia
przepisom o formie pełnomocnictwa. W razie zatem zlecenia usługi bezpośred-
niego zastępowania usługobiorcy (np. przy czynności zbycia nieruchomości) ko-
nieczne jest zawarcie umowy zlecenia lub udzielenie pełnomocnictwa w formie
aktu notarialnego (zob. art. 99 § 1 w zw. z art. 158 § 1 k.c.). Z przepisów szcze-
gólnych może ponadto wynikać, że do zastępowania usługobiorcy przed sądami
przez profesjonalnych pełnomocników konieczne jest zachowanie formy tzw. peł-
nomocnictwa procesowego^24 oraz dokonanie czynności w dopuszczalnej formie
organizacyjnoprawnej wykonywania zawodu (zob. art. 89 § 1 k.p.c. w zw. z art. 4a
upa, art. 8 urp, art. 4 ust. 2 w zw. z art. 5 urzp oraz art. 27 udp). Usługodawca, który
nie ma umocowania do dokonywania czynności w imieniu usługobiorcy, jest za-
stępcą pośrednim działającym we własnym imieniu, ale na rachunek usługobiorcy.
Zastępca pośredni zobowiązany jest wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia
uzyskał dla usługobiorcy (zob. art. 740 k.c.) i może domagać się od niego, aby
ten zwolnił go od zobowiązań, które zaciągnął w imieniu własnym w celu nale-
żytego wykonania zlecenia (zob. art. 742 k.c.). Niezależnie jednak od tego, o jaką
postać zlecenia chodzi, na gruncie obowiązujących przepisów nie ma przeszkód,
aby umowę zlecenia, podobnie jak i inne umowy nazwane, przyporządkować do
grupy umów o świadczenie usług. W świetle przepisów kodeksu cywilnego usługi
dzielą się bowiem na takie, które są regulowane przepisami, oraz takie, które nie
zostały unormowane w przepisach. Zgodnie z art. 750 k.c. do tych ostatnich nale-
ży stosować przepisy o zleceniu w sposób odpowiedni, a więc przy uwzględnieniu
specyfiki poszczególnych umów nienazwanych.
Zarówno umowy zlecenia, jak i umowy o świadczenie usług, o których mowa
w art. 750 k.c., kreują zobowiązanie tzw. starannego działania. Oznacza to, że
(^24) Wymóg ten potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zamiast wielu zob. wyrok SN
z dnia 29 listopada 2006 r., II CSK 208/06, Lex nr 233061.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
190 BOGUSŁAW SOŁTYS
umownych stosunków zobowiązaniowych. Należy przyjąć bowiem, że na gruncie
wartości konstytucyjnych osoby wykonujące jednakowe czynności powinny być tak
samo traktowane w świetle wymaganych standardów branżowych, niezależnie od
tego, jaki rodzaj umowy stanowi podstawę ich świadczenia.
Niektóre umowy o świadczenie usług prawniczych jako główny cel zobo-
wiązania usługodawcy mogą przewidywać także wykonanie określonych rezul-
tatów, co uzasadnia stosowanie do nich przepisów regulujących umowę o dzieło
(art. 627 n. k.c.). W umowie tego rodzaju przedmiotem świadczenia usługodawcy
jest skonkretyzowana i zmaterializowana postać usługi, np. utrwalona na trwa-
łym nośniku opinia prawna. Umowa o dzieło jest umową rezultatu, ponieważ
uzyskanie umówionego efektu, a nie jedynie zachowanie należytej staranności
jest konieczne do wykonania zobowiązania i uwolnienia się od odpowiedzialności
kontraktowej^27. Przy dziele materialnym można podzielić pogląd, według którego
kryterium odróżnienia umowy o dzieło od umowy o świadczenie usług stanowi
między innymi możliwość poddania umówionego rezultatu sprawdzianowi na ist-
nienie wad fizycznych^28. Wady tego rodzaju bowiem mogą powstać tylko w przy-
padku materialnych rezultatów świadczenia. Dzieło może mieć jednak charakter
nie tylko materialny, lecz również niematerialny. W sytuacji gdy jest ustalonym
i zindywidualizowanym rezultatem pracy twórczej autora, może stanowić utwór
w rozumieniu prawa autorskiego (zob. art. 1 pr. aut.)^29. Korzystanie przez po-
szczególne wytwory pracy usługodawcy świadczącego usługi prawnicze z ochro-
ny prawno-autorskiej jest kwestią faktyczną, niezależną od woli stron umowy
oraz niemożliwą do przesądzenia a priori , przy czym może ono wystąpić nie tyl-
ko w umowach o dzieło, ale również w umowach o świadczenie usług, zlecenia,
a także w umowach o pracę. W związku z tym w orzecznictwie można spotkać róż-
ne rozstrzygnięcia, z jednej strony uznające np. stworzoną Specyfikację Istotnych
Warunków Zamówienia (SIWZ) za przedmiot praw autorskich^30 , z drugiej strony
kwestionujące prawno-autorski charakter opinii i raportów biegłych rewidentów^31.
Jak już wcześniej zaznaczono, na rynku usług prawniczych najczęściej wystę-
pują umowy mieszane, łączące świadczenia charakterystyczne dla różnych typów
i rodzajów już wskazanych umów nazwanych lub/i nienazwanych. Na przykład
umowa powierzająca prowadzenie procesu cywilnego w imieniu usługobiorcy
może obejmować dokonywanie czynności prawnych charakterystycznych dla
(^27) Por. A. Brzozowski, [w:] Prawo zobowiązań — część szczegółowa. System Prawa Pry-
watnego , t. 7, red. J. Rajski, s. 368 n. (^28) Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 września 2010 r., I ACa 572/10, Lex
nr 756665. (^29) Zob. art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst
jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 666 z późn. zm.), zwanej dalej „pr. aut.”. (^30) Zob. wyrok SN z dnia 27 lutego 2009 r., V CSK 337/08, Lex nr 488738. (^31) Zob. wyrok NSA w Krakowie z dnia 19 lutego 1997 r., I SA/Kr 1062/96, Lex nr 29303 oraz
wyrok NSA w Lublinie z dnia 15 kwietnia 1998 r., I SA/Lu 306/97, Lex nr 33593.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW 191
umowy zlecenia (zob. art. 734 n. k.c.), świadczenie czynności faktycznych cha-
rakterystycznych dla umów o świadczenie usług (zob. art. 750 k.c.) oraz świad-
czenie rezultatów materialnych i niematerialnych właściwych zarówno dla umów
o dzieło (zob. art. 627 n. k.c.), jak również dla umów regulowanych przepisami
ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, będącymi przynajmniej czę-
ściowo lex specialis względem kodeksowej umowy o dzieło (zob. art. 41 n. pr.
aut.). Nie ma również przeszkód, aby w ramach świadczenia usług prawniczych
można było stosować przepisy normujące również inne rodzaje umów, w szcze-
gólności umowę sprzedaży i licencji (zob. art. 535 n. k.c. w zw. z art. 41 n. pr.
aut.). W zależności od treści poszczególnych umów o świadczenie usług praw-
niczych oraz struktury i relacji względem siebie wynikających z nich świadczeń
do jednej i tej samej umowy mogą mieć zatem zastosowanie przepisy regulujące
różne typy i rodzaje umów w przypadku istnienia równorzędności świadczeń (tzw.
kombinowana metoda wykładni) lub przepisy regulujące tylko jeden albo kilka
z nich w wypadku, gdy świadczenia właściwe dla innych umów mają charak-
ter podporządkowany względem świadczenia głównego (tzw. metoda absorpcji).
Możliwa jest też sytuacja, w której do umowy o świadczenie usług prawniczych
znajdą zastosowanie przepisy regulujące inną umowę w drodze analogii^32 , np.
przepisy o prowadzeniu bankowego rachunku powierniczego (zob. art. 725 n. k.c.)
czy przepisy o przechowaniu (zob. art. 843 n. k.c.). Ze względu na okoliczność,
że w umowach o świadczenie usług prawniczych o charakterze mieszanym tylko
niektóre przejawy świadczenia usługodawcy mogą stanowić rezultaty właściwe
dla umowy o dzieło oraz mogą być przedmiotem praw autorskich, a także z uwa-
gi na odmienny reżim prawny zobowiązań starannego działania i rezultatu oraz
różne obciążenia fiskalne tych przejawów w zakresie ubezpieczeń społecznych
i opodatkowania, występuje praktyczna konieczność ich wyodrębnienia, ewiden-
cjonowania i osobnego przekazywania usługobiorcom.
Cechą specyficzną wszystkich kontraktów przynależnych do grupy umów
o świadczenie usług prawniczych jest również co do zasady osobisty charakter
świadczenia usługodawcy. Zgodnie z art. 738 § 1 k.c. może on powierzyć wyko-
nanie swojego zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub
zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności. Przepis ten, pomi-
mo że dotyczy wprost umowy zlecenia, na mocy art. 750 k.c. ma odpowiednie
zastosowanie do wszystkich umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane
innymi przepisami. W umowach o dzieło osobisty charakter świadczenia może
wynikać z treści umowy lub właściwości świadczenia usługodawcy (zob. art. 356
§ 1 w zw. z art. 645 § 1 k.c.). Dotyczy to odpowiednio również wszelkich umów
o charakterze prawno-autorskim, a także umów nienazwanych i mieszanych, do
których przedstawione przepisy mogą być stosowane zgodnie z uznawanymi kon-
(^32) Na temat metody kombinowanej, absorpcji i analogii zob. bliżej Z. Radwański, Teoria
umów , Warszawa 1977, s. 238 n.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW 193
czenia nieodpłatne (zob. art. 735 § 1 i art. 750 k.c. oraz art. 43 ust. 1 pr. aut.).
Nie jest natomiast możliwe umówienie się o świadczenie nieodpłatne w umowie
o dzieło, albowiem wynagrodzenie należy do elementów przedmiotowo istotnych
tej umowy (zob. art. 627 k.c.). W przypadku, gdy strony w granicach swobody
kształtowania stosunku zobowiązaniowego nie postanowiły wyraźnie o nieodpłat-
ności świadczenia usługodawcy ani nie określiły w umowie jego wynagrodzenia,
obowiązujące przepisy przewidują podstawy ustalenia wysokości wynagrodzenia.
W umowach zlecenia oraz w umowach o świadczenie usług, jeżeli nie ma obowią-
zującej taryfy^33 , a nie umówiono się co do wysokości wynagrodzenia, usługodaw-
(^33) W odniesieniu do usług prawniczych taką taryfę przewidują w zasadzie jedynie przepisy
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych sta- wek taksy notarialnej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 237 z późn. zm.). Stawki wynagrodzenia prze- widziane w tych przepisach mają charakter maksymalny, co oznacza, że umowa o wynagrodzenie wyższe od stawek maksymalnych w części dotyczącej nadwyżki jest nieważna i strony mogą doma- gać się od notariusza zwrotu tej nadwyżki na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu (zob. art. 3531 k.c. w zw. z art. 410 n. k.c.). Brakuje natomiast podstaw do stosowania przepisu art. 538 k.c., który wprost odnosi się do skutków otrzymania ceny wyższej niż maksymalna, albowiem doty- czy on jedynie umów sprzedaży oraz innych kontraktów, do których przepisy nakazują stosowanie przepisów regulujących sprzedaż (np. umów dostawy). Przepisy o stawkach maksymalnych stano- wią więc ograniczenie swobody umów. Jest to jednak ograniczenie jednokierunkowe, ponieważ nie ma przeszkód, aby umówić się o wynagrodzenie niższe, a nawet zrezygnować z wynagrodzenia. Samorząd zawodowy notariuszy w Kodeksie Etyki Zawodowej Notariusza bezpodstawnie i sprzecz- nie z obowiązującymi przepisami traktował stawki taksy notarialnej jak ceny sztywne (zob. art. 537 § 1 k.c.). W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy (zob. wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., III SK 28/04, OSNP 2005/3/47 oraz uchwałę SN z dnia 23 września 2009 r., I KZP 7/09, OSNKW 2009/10/83). Zgodnie z przepisami art. 735 § 2 oraz art. 750 k.c. w przypadku gdy umowa milczy w przedmiocie wynagrodzenia lub nie rozstrzyga obowiązku jego ponoszenia lub nie ustala podstaw jego wysokości, wynagrodzenie powinno odpowiadać wykonanej pracy. Możliwe jest więc kwe- stionowanie pobranego wcześniej wynagrodzenia, jeśli nie stanowi ono ekwiwalentu wykonanej pracy (tak np. wyrok SA w Warszawie z dnia 15 lutego 2006 r., I A Ca 897/05, Lex nr 198623; zob. również glosę aprobującą do tego orzeczenia M. Niedośpiała, OSA 2007/6/88 oraz glosę krytyczną M. Leśniaka, „Rejent” 2007, nr 11, s. 144‒153). Brak postanowień o wynagrodzeniu w umowach o świadczenie usług notarialnych jest natomiast przypadkiem często spotykanym, ponieważ z uwagi na wykonywanie przez notariusza władzy publicznej przez długi czas uznawano, że relacje notariu- sza ze stronami czynności notarialnych mają charakter publicznoprawny. Kwestię tę jednak obecnie wyraźnie przesądza ustawa Prawo o notariacie, stanowiąc, że notariuszowi za dokonanie czynności notarialnych przysługuje wynagrodzenie określone na podstawie umowy ze stronami czynności, nie wyższe niż maksymalne stawki taksy notarialnej właściwe dla danej czynności (art. 5 § 1 upn). Nieco inny charakter mają natomiast przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r., poz. 1800 z późn. zm.), rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015 r., poz. 1804 z późn. zm.), rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 kwietnia 2017 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowych (Dz.U. z 2017 r. poz. 881 z późn. zm.) oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 2011 r. w sprawie opłat za czynności doradcy podatkowego w postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz szczegółowych zasad ponoszenia kosztów pomocy prawnej udzielonej przez doradcę podatkowego z urzędu (Dz.U. Nr 31, poz. 153). Wymienione przepisy,
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
194 BOGUSŁAW SOŁTYS
cy należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy (zob. art. 735 § 2
oraz art. 750 k.c.). W umowach o przeniesienie majątkowych praw autorskich oraz
w umowach licencyjnych wynagrodzenie określa się z uwzględnieniem zakresu
udzielonego prawa przez usługodawcę oraz korzyści wynikających z korzystania
z utworu przez usługobiorcę (zob. art. 43 ust. 2 pr. aut.). W umowach o dzieło
w razie wątpliwości poczytuje się, że strony miały na myśli zwykłe (przeciętne)
wynagrodzenie za dzieło danego rodzaju, a jeśli nie da się w ten sposób ustalić
wysokości wynagrodzenia, usługodawcy należy się takie wynagrodzenie, które
odpowiada uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom poniesionym
na stworzenie dzieła (zob. art. 628 § 1 k.c.).
Przy wykonywaniu wszystkich umów związanych ze świadczeniem usług
prawniczych usługodawcy zobowiązani są do zachowania należytej staranności,
którą w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej określa się
przy uwzględnieniu jej zawodowego (profesjonalnego) charakteru (zob. art. 355
k.c.). W przypadku usługodawców wykonujących zawody zaufania publicznego
należytą staranność ocenia się również w świetle reguł pozaprawnych^34 , do któ-
rych odsyłają przepisy regulujące te zawody, w szczególności wynikających z roty
ślubowania zawodowego oraz zasad etyki zawodowej (zob. art. 5 upa, art. 3 ust. 2
i art. 27 ust. 1 urp, art. 22 ust. 1 urzp, art. 8 ust. 2 udp oraz art. 15 ust. 1 upn).
Należy przy tym zaznaczyć, że ta podwyższona lub adekwatna (w zależności od
punktu odniesienia) miara staranności usługodawców wykonujących zawody za-
ufania publicznego ma zastosowanie do wszystkich ich czynności zawodowych,
w tym również usług świadczonych na rzecz innych usługodawców oferujących
usługi prawnicze^35. Jak już wspomniano, zwiększony zakres odpowiedzialności
pomimo że przewidują stawki minimalne i maksymalne, to jednak nie stanowią ograniczenia swo- body umów (zob. art. 3531 k.c.), lecz są podstawą zasądzenia odpowiednich kwot przez sądy i inne organy na rzecz stron postępowania jedynie w związku ze świadczeniem usług przez adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych i doradców podatkowych. Kwalifikację taką potwier- dził minister sprawiedliwości w piśmie z dnia 19 grudnia 2012 r. (DPK-II-072-2/12) w odpowiedzi na pismo Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące propozycji nowelizacji (RPO-702876-III/12/ KP/LN). Ograniczenie swobody umów w zakresie określenia wysokości wynagrodzenia za usługi prawnicze może natomiast wynikać z przepisów ogólnych, w szczególności z treści art. 3531 k.c. Wcelu zmniejszenia wysokości wynagrodzenia usługobiorcy mogą także potencjalnie powoływać się na instytucję wad oświadczenia woli (zob. art. 82 n. k.c.), wyzysku (art. 388 k.c.), nadzwyczajnej zmiany stosunków (zob. art. 3571 k.c.) oraz wad dzieła (zob. art. 637 § 2 k.c.). (^34) W przypadku innych wykonawców usług prawniczych reguły pozaprawne mogą być brane
pod uwagę co najwyżej przy ocenie ich należytej staranności, jeśli sami dobrowolnie zobowiązali się do ich stosowania albo możliwe jest stwierdzenie, że stały się one ustalonymi zwyczajami w ro- zumieniu przepisów art. 56, 65 § 1 oraz art. 354 k.c. (^35) Na temat reguł odpowiedzialności profesjonalnych pełnomocników zob. w szczególno-
ści: wyrok SN z dnia 15 marca 2012 r., ICSK 330/11, OSP 2012/12, s. 861 n.; wyrok SN z dnia 19 grudnia 2012 r., II CSK 219/12, OSNC 2013/7-8/91; wyrok SN z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 481/09, http://www.sn.pl/; wyrok SN z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK 86/07, http://www.sn.pl/ oraz wyrok SN z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 1216/00, OSNC 2003/4/58. Por. T. Szanciło,
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
196 BOGUSŁAW SOŁTYS
rynek usług prawniczych powinien zostać objęty ramami działalności regulowanej
w rozumieniu ustawy — Prawo przedsiębiorców i stanowić wyjątek, którego za-
kres powinien być uzasadniony interesem publicznym w wyższym stopniu aniżeli
tworzenie wymogów kwalifikacyjnych będących obecnie podstawą wyróżnienia
regulowanego rynku usług prawniczych. W niezbędnym zakresie należy rozwa-
żyć również formalne poddanie tego rynku unormowaniom deontologii prawni-
czej. Podstawowe standardy etyki i pragmatyki prawniczej powinny towarzyszyć
wszystkim usługom prawniczym, a nie tylko wykonywanym w ramach zawodów
regulowanych. Sankcjonowanie tych standardów przez porządek prawny bez wąt-
pienia leży w interesie publicznym i dlatego ich obowiązywanie przynajmniej
w wymiarze elementarnym nie powinno być uzależnione od przynależności do
określonej grupy usługodawców. Wspólne fundamenty etyki prawniczej powinny
obejmować również usługodawców świadczących usługi prawnicze w ramach wy-
konywania zawodów regulowanych, w szczególności polegających na świadcze-
niu tzw. pomocy prawnej, a także jednostki organizacyjne z ich udziałem. Ustawo-
wa ingerencja w swobodę kształtowania treści wszystkich umów o świadczenie
usług prawniczych jest konieczna do zapewnienia należytego wykonywania usług
prawniczych. Obecnie unormowania deontologii zawodowej mają ograniczone
zastosowanie, ponieważ mogą co najwyżej dookreślać regulację ustawową, a nie
ją zastępować. Poza tym obowiązują jedynie poszczególne zawody regulowane,
ale już nie jednostki organizacyjne z ich udziałem, które choć mogą świadczyć
usługi prawnicze, nie są członkami samorządu zawodowego. Należy ponadto do-
dać, że niektóre reguły etyczne, aby mogły być skuteczne, muszą być respekto-
wane przez wszystkie strony umów stanowiących podstawę świadczenia usług
prawniczych. Przykładowo naruszenia niezależności osób świadczących pomoc
prawną czy zagrożenia bezstronności notariuszy mogą dopuszczać się również
usługobiorcy. Wydaje się zatem, że regulacja ustawowa kształtująca w niezbęd-
nym zakresie treść umów będących podstawą świadczenia usług prawniczych jest
jedyną adekwatną gwarancją zapewnienia przynajmniej w stopniu minimalnym
ich należytego wykonywania. Zgodnie z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje
skutki nie tylko w niej wyrażone, lecz także wynikające z ustawy, zasad współ-
życia społecznego oraz z ustalonych zwyczajów. Ograniczenie wolności umów
mających za przedmiot świadczenie usług prawniczych zawsze bowiem wywiera
bezpośredni wpływ na treść konkretnych stosunków prawnych, determinując ich
odpowiednie standardy. Unormowanie podstawowych standardów prawniczych
zaś powinno przyczynić się również do pożądanego ujednolicenia rynku usług
prawniczych oraz zgodnie z dyrektywami prawa unijnego do zniesienia istnieją-
cych barier we współpracy interdyscyplinarnej.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
CHARAKTERYSTYKA I SENS NORMATYWNEGO WYRÓŻNIENIA GRUPY UMÓW 197
PURPOSE OF NORMATIVE DISTINCTION OF THE GROUP OF LEGAL SERVICES CONTRACTS
Summary
It is necessary to be in favour of both doctrinal and normative distinction of legal services contracts. Currently the differentiation in regulations of fundamental standards of providing legal services is too large. There is no sufficient explanation for different treatment legal services provid- ers in rudimentary and significant issues designating the essence of legal services and their safety, regardless of the regulated or deregulated market. It appears that the deregulated legal services mar- ket should be included in the provisions concerning regulated economic activity in the Freedom of Business Activity Act. The deregulated legal services market should as well constitute an exception justified by the public interest in a higher degree than by creation of qualification requirements, which are currently the base for distinguishing the regulated legal services market. It is necessary to consider formal submission of the deregulated legal services market to the deontology of legal profession. Fundamental standards of ethics and legal pragmatics should be included in all kinds of legal services, not only those provided within the regulated market. Sanctioning of above mentioned standards is undoubtedly in the public interest and for that reason their mandatory application at least in the basic range should not be dependent on the affiliation to a specific group of legal services providers.
Keywords: legal services contract, legal character and characteristic of legal services contracts, types of legal services contracts, purpose of normative distinction of the group of legal services contracts
BIBLIOGRAFIA
Borowicz J., Status prawny rzecznika patentowego zatrudnionego w ramach stosunku pracy , PiZS 1994, nr 7. Borowicz J., Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy pracownika wykonującego wolny zawód , PiZS 2009, nr 4. Borowicz J., Wykonywanie zawodu doradcy podatkowego w ramach stosunku pracy — zagadnienia wybrane , PiZS 2015, nr 7. Brzozowski A., [w:] Prawo zobowiązań — część szczegółowa. System Prawa Prywatnego , t. 7, red. J. Rajski. C.H. Beck, Warszawa 2011. Ciupa S.W., Umowy o świadczenie pomocy prawnej , [w:] Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania , red. A. Bereza, Warszawa 2013. Czerwińska H., Odpowiedzialność cywilna adwokata na tle ubezpieczenia OC — uwagi w świetle wybranych orzeczeń sądowych , „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2014, nr 1. Gawlik B., Umowy mieszane: konstrukcja i ocena prawna , „Palestra” 1974, nr 5. Gordon Z., O typologicznej kwalifikacji umów w sprawach zamówień publicznych , PZP 2013, nr 3. Grochowski M., Zagadnienia prawne w orzecznictwie SN. „Nieregulowane” umowy o świadczenie usług na gruncie art. 750 KC , „Monitor Prawniczy” 2016, nr 23. Izdebski H., Sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu przez samorządy zawo- dowe , [w:] Zawody zaufania publicznego a interes publiczny — korporacyjna reglamentacja versus wolność wykonywania zawodu , Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002. Jacyszyn J., Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce , Warszawa 2004.
Przegląd Prawa i Administracji 112, 2018
