Ciężar dowodu – wokół definicji oraz dopuszczalności ..., Schematy z Postępowanie cywilne

Pobierz Ciężar dowodu – wokół definicji oraz dopuszczalności ... i więcej Schematy w PDF z Postępowanie cywilne tylko na Docsity! Ciężar dowodu – wokół definicji oraz dopuszczalności umownej regulacji  199  ANETA TYC  Studenckie Koło Naukowe Prawa Europejskiego,  Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Łódzki  Ciężar dowodu – wokół definicji oraz  dopuszczalności umownej regulacji  Definicja i istota ciężaru dowodu  Kluczową rolę odgrywa rozróżnienie pomiędzy ciężarem dowodu w znaczeniu materialnym (obiektywnym), czyli art. 6 k.c.1, a ciężarem dowodu w znaczeniu formalnym (subiektywnym), któ- rego rdzeń stanowi art. 3 i 232, obligujące strony do przedstawienia __________________ 1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.), dalej: k.c. Historycznie, ustawodawca trzykrotnie umiejscawiał regułę ogólną dotyczącą ciężaru dowodu w przepisach prawa materialnego: w art. 7 dekretu z 12 listopada 1946 r. o przepisach ogólnych prawa cywilnego (Dz.U. Nr 67, poz. 369), w art. 4 ustawy – przepisy ogólne prawa cywilnego z 18 lipca 1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 311) oraz w art. 6 obecnie obowiązującego k.c. Patrz bliżej: H. Dolecki, Ciężar do- wodu a obowiązek przedstawiania dowodów w procesie cywilnym (art. 6 k.c. a art. 3 § 1 i 232 k.p.c.), „Państwo i Prawo” 1988, nr 3, s. 93–94. Jakkolwiek istnieje spór co do tego, czy norma art. 6 k.c. jest normą o charakterze procesowym, czy materialnym. Niektórzy autorzy są zdania, że samo zlokalizowanie tegoż przepisu wśród norm prawa cywil- nego nie przesądza o jego charakterze. Decydujące znaczenie ma tu bowiem treść przepisu – to, w jakiej sferze prawa (materialnego czy procesowego) wywołuje on skutki prawne, a nie jego systematyka. A.G. Harla, Ciężar dowodu a podstawy rewizyjne w postępowaniu cywilnym, „Państwo i Prawo” 1990, nr 8, s. 77. Autor postuluje przenie- sienie art. 6 k.c., jako przepisu procesowego, do działu o dowodach Kodeksu postę- powania cywilnego – ustawa z 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.), w dalszej części artykułu dla określenia Kodeksu postępowania cywilnego będę uży- wała jedynie numeru przepisu bez oznaczenia aktu prawnego. K. Piasecki zapro- ponował natomiast, by wzbogacić art. 227 o normę nawiązującą do obowiązków wyni- ANETA TYC  200  środków dowodowych2. Artykuł 6 k.c. odpowiada rzymskiej pare- mii: ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat. W konsekwencji, w postępowaniu cywilnym strona dochodząca roszczenia powołuje dla jego uzasadnienia okoliczności faktyczne, które powinna udo- wodnić. Strona przeciwna, zaprzeczająca istnieniu dochodzonego prawa, powinna wykazać fakty, które powołuje w celu uzasadnie- nia podnoszonych przez siebie zarzutów3. Ciężar dowodu w zna- czeniu materialnym dotyczy odpowiedzi na pytanie: Jaki wpływ na wynik procesu ma nieudowodnienie twierdzeń, z których strony wywodzą skutki prawne. W omawianym znaczeniu ciężar dowodu oznacza dowód pojmowany jako czynność uzasadniania zdań. Re- guła ta wskazuje stronę ponoszącą negatywne skutki nieudowod- nienia określonych twierdzeń. Na tym polega fundamentalna funk- cja reguły ciężaru dowodu, pozwalająca rozstrzygnąć sprawę merytorycznie – także wtedy, gdy sąd nie zdołał w ogóle wyjaśnić stanu faktycznego sprawy4. W praktyce dla ciężaru dowodu obojęt- ny jest fakt, kto przedstawia środki dowodowe, gdyż środki dowo- dowe przedstawione niezgodnie z rozkładem ciężaru dowodu nie tracą mocy dowodowej. Fundamentalne znaczenie ma to, czy twierdzenia, z których strona wywodzi skutki prawne, sąd uznał ostatecznie za udowodnione, czy też nie5. Obciążenie strony nega- __________________ kających z ciężaru dowodu, o następującej treści: „Przytoczenie dowodów obciąża stronę, która przedstawiła twierdzenia faktyczne dla uzasadnienia swoich żądań”. Patrz: K. Piasecki, Prawda w procesie cywilnym, „Nowe Prawo” 1989, nr 2–3, s. 29. Osta- tecznie oczywiste jest, że procesowym odpowiednikiem art. 6 k.c. jest art. 232 in princi- pio, który stanowi, że „strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne”. Zob.: J. Lapierre, Prawo sądu do instru- owania procesu z urzędu według kodeksu postępowania cywilnego na tle prawnoporównaw- czym, [w:] A. Marciniak (red.), Księga pamiątkowa ku czci Witolda Broniewicza. Symbolae Vitoldo Broniewicz dedicatae, Łódź 1998, s. 201. 2 H. Dolecki, Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1998, s. 65. 3 E. Marszałkowska-Krześ (red.), Ł. Błaszczak, I. Gil, E. Rudkowska-Ząbczyk, Postępowanie cywilne, Warszawa 2008, s. 170. 4 H. Dolecki, Postępowanie cywilne: zarys wykładu, Warszawa 2007, s. 184. 5 L. Morawski, Ciężar dowodu – niektóre problemy dowodowe, „Studia Cywilistycz- ne” 1982, nr 32, s. 191–192. Autor jednocześnie kwestionuje zasadność poglądu, Ciężar dowodu – wokół definicji oraz dopuszczalności umownej regulacji  203  dy. Stosownie do art. 6 i art. 232 dowody powinna przedstawić ta strona, którą wiąże ciężar twierdzenia oraz udowodnienia faktów, z których wywodzi skutki prawne. Zdaniem H. Doleckiego, kieru- nek omawianych działań stron jest jednoznacznie wytyczony przez odwołanie się do treści art. 6, a przez niego do odpowiednich prze- pisów prawa materialnego. Jeśli strona wywiąże się z ciężaru przedstawienia dowodu i wskaże środek dowodowy, który jednak znajduje się w posiadaniu innej osoby, sąd wyda postanowienie o przeprowadzeniu dowodu i zażąda przedstawienia środka do- wodowego przez osobę, która nim dysponuje. Jeśli ta odmówi przedstawienia środka dowodowego, sąd dokona oceny, jakie zna- czenie nadać tej odmowie. H. Dolecki kwestionuje natomiast sta- nowisko L. Morawskiego, według którego strona odmawiająca przedstawienia środków dowodowych narażona jest na to, że sąd uzna twierdzenia jej przeciwnika procesowego za ustalone bez ko- nieczności przeprowadzenia dowodu10. Jak wiadomo bowiem, k.p.c. pozwala bez konieczności przeprowadzenia dowodu przyjąć jedynie fakty notoryjne (art. 228), przyznane (art. 229) oraz takie, co do których nie wypowiedział się przeciwnik procesowy (art. 230)11. Charakter prawny reguły ciężaru dowodu   i umowy o ciężar dowodu  Na tle dopuszczalności umownej regulacji ciężaru dowodu pojawiły się w doktrynie rozbieżne stanowiska. Zwolennicy umów o ciężar dowodu argumentują swój pogląd swobodą stron w zakre- sie dozwolonym prawem cywilnym w układaniu swoich wzajem- nych praw i obowiązków. W konsekwencji przysługuje im także swoboda w zakresie ciężaru dowodu. Za dopuszczalnością oma- wianych umów opowiadali się Z. Fenichel, S. Ehrlich i J. Gliklich. Przeciwnicy umów o ciężar dowodu uważają, że powodem ich nie- __________________ 10 L. Morawski, op. cit., s. 194. 11 H. Dolecki, Ciężar dowodu w polskim, op. cit., s. 64. ANETA TYC  204  dopuszczalności są wchodzące tu w rachubę przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Ponadto, tego rodzaju umowy stoją w opozycji do zasady prawdy obiektywnej i do ograniczonej rozpo- rządzalności stron w procesie cywilnym. Autorzy opowiadający się za powyższym stanowiskiem przyznają zarazem, że możliwy jest pośredni wpływ na rozkład ciężaru dowodu przez przyjęcie sto- sownych postanowień umownych w zakresie formy czynności prawnych. O bezskuteczności umów co do rozkładu ciężaru dowo- du wypowiedział się Z. Hahn, a w okresie powojennym także W. Siedlecki. Podobne stanowisko zajęli A. Stefaniak oraz K. Pia- secki, którzy szczególny nacisk położyli na sprzeczność tych umów z zasadą prawdy obiektywnej12. Nieco odmienny pogląd wyraził L. Morawski, który zakwestio- nował stanowisko przypisujące art. 6 k.c. charakter normy iuris co- gentis. Stwierdził on, że zarówno ustanowienie przez ustawodawcę określonych norm prawnych, jak i przyjęcie przez strony w ich sto- sunkach umownych norm indywidualnych przesądza, na której stronie i w zakresie jakich faktów spoczywać będzie ciężar dowodu. Nie ma zatem większego sensu zawieranie specjalnych umów czy też przyjmowanie postanowień umownych, których jedynym przed- miotem byłoby określenie ciężaru dowodu. Nie znaczy to jednak, że tego rodzaju umowy są niedopuszczalne. Nieporozumieniem jest przypisywanie art. 6 k.c. charakteru normy bezwzględnie obowią- zującej. Gdy mówimy o przepisach względnie i bezwzględnie obo- wiązujących, myślimy bowiem o przepisach regulujących pewne zachowania, czyli czynności prawne stron. Ustanowiona w art. 6 reguła nie czyni zadość temu warunkowi, ponieważ wskazuje ona tylko to, co powinien uczynić sąd w przypadku nieudowodnienia danych twierdzeń. Poza tym, na płaszczyźnie niedopuszczalności umów o ciężar dowodu pojawiają się, zdaniem autora, kolejne za- strzeżenia. Przeciwnicy takich umów zapominają, że właśnie na tle art. 6 k.c. przyjęcie przez strony w umowie określonych norm in- dywidualnych oznacza jednocześnie, w ich zakresie, regulację cię- __________________ 12 Ibidem, s. 67–70. Zob. też podana przez autora literatura. Ciężar dowodu – wokół definicji oraz dopuszczalności umownej regulacji  205  żaru dowodu. W tym sensie uwzględnienie przez strony klauzuli umownej, według której jedyną przesłanką odpowiedzialności dłużnika z tytułu niewykonania, nienależytego wykonania zobo- wiązania będzie jego wina, tak samo sugeruje, że ciężar dowodu tej winy ciąży na wierzycielu, jak art. 471 k.c. to, że ciężar dowodu braku winy spoczywa na dłużniku. Stanowisko, wedle którego strony mogą regulować stosunki między sobą, ale nie mogą okre- ślać w ich zakresie ciężaru dowodu, jest skrajnie formalistyczne. Nawet jeśli wyeliminujemy zawieranie przez strony klauzul explici- te regulujących ciężar dowodu, to nie możemy wyeliminować tego, by mogły one ów ciężar określać implicite, przez przyjęcie stosow- nych postanowień umownych wiążących się bezpośrednio z ich prawami i obowiązkami. Podsumowując, według L. Morawskiego, strony mają prawo regulować ciężar dowodu, jednak tylko w za- kresie stosunków podlegających przepisom iuris dispositivi, a nie iuris cogentis, a to nie jest równoznaczne z twierdzeniem, że sam art. 6 k.c. jest przepisem tego rodzaju13. Pogląd L. Morawskiego popiera H. Dolecki, czyniąc przy tym pewne zastrzeżenia. W prawie cywilnym materialnym bowiem obowiązuje zasada swobody umów i stosownie do art. 3531 k.c. strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się wła- ściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia spo- łecznego. Wynika z tego, że strony stosunku prawnego mają dużą swobodę w granicach wyznaczanych przez normy dyspozytywne. Nie znaczy to wcale, że mają prawo zmieniać treść innych przepi- sów, które podobnego upoważnienia nie zawierają. Jeśli zatem strony kształtują swobodnie stosunki prawne istniejące między nimi, mają tym samym wpływ na rozkład ciężaru dowodu przez odpowiednie ukształtowanie wzajemnych praw i obowiązków. Nie ma więc znaczenia praktycznego zawieranie odrębnych umów o ciężar dowodu. Rozstrzygające znaczenie dla orzeczenia sądu, w przypadku wystąpienia sporu, będzie miała treść stosunku __________________ 13 L. Morawski, op. cit., s. 208–209.