Co jest, a co nie jest sztuką? Podział sztuk według Arystotelesa, Schematy z Sztuka

Pobierz Co jest, a co nie jest sztuką? Podział sztuk według Arystotelesa i więcej Schematy w PDF z Sztuka tylko na Docsity!

Co jest, a co nie jest sztuką? Podział sztuk według

Arystotelesa

Wprowadzenie Przeczytaj Ilustracja interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Tatarkiewicz Władysław, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1982. Arystoteles, Retoryka-Poetyka, tłum. Henryk Podbielski, Warszawa 1988.

Wyobraź sobie, że miasto, w którym mieszkasz, zostaje odcięte od świata, a ludzie tracą pamięć i wszystkie umiejętności. Z czasem jednak niektórzy z nich zaczną budować instrumenty muzyczne i ponownie nauczą się układać melodie. Ktoś namaluje na ścianach bloków ludzkie postaci, a twoi sąsiedzi postanowią spotykać się czasem w parku, by tworzyć rytmiczne dźwięki i wspólnie się przy nich kołysać. Z jednej strony widzisz, że każdy z mieszkańców miasta robi coś innego, ale z drugiej strony wydaje ci się, że jest coś, co łączy ich działania w jedną całość. Arystoteles (384‐323 p.n.e.) nie był na pewno w tak niecodziennej sytuacji, ale zastanawiał się nad podobnym problemem. Uważał, że poezję, muzykę i plastykę łączy coś, co odróżnia je od innych rodzajów ludzkiej działalności. Pojęcie sztuk pięknych jednak jeszcze nie istniało, a samo słowo „sztuka” znaczyło coś innego niż dzisiaj.

Czy wiesz, w jaki sposób Arystoteles uporządkował i podzielił uprawiane w starożytnej Grecji sztuki oraz jakie było jej ogólne pojęcie, do którego doszedł na gruncie swoich badań?

Twoje cele

Wskażesz różnice między rozumieniem pojęcia sztuki w starożytności i współcześnie.

Sztuka jako czynność ludzka polegająca na wytwarzaniu wymaga wiedzy i umiejętności. Jest to również cecha rzeźbiarstwa. Na zdjęciu rzeźby w kamieniu ze zbiorów Muzeum Brytyjskiego w Londynie. Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Co jest, a co nie jest sztuką? Podział sztuk według

Arystotelesa

Przeczytaj

Czy sztuka zawsze oznaczała to samo?

Zacznijmy nasze rozważania o pojęciu sztuki u Arystotelesa od tego, co nam najbliższe, czyli od zastanowienia się, w jaki sposób my sami – ludzie żyjący w Europie na początku XXI wieku – rozumiemy słowo „sztuka”. Zanim spróbujemy ustalić definicję, możemy zapisać na kartce dziesięć skojarzeń ze słowem „sztuka” i zastanowić się, jakie potoczne rozumienie tego zjawiska się z nich wyłania. Na naszej kartce znalazły się prawdopodobnie między innymi przykłady dzieł sztuki, a więc efektów działalności artystycznej.

Współcześnie za sztukę uznaje się zarówno tradycyjne, jak i nowatorskie przejawy działalności artystycznej. Na ilustracji zestawiono dzieło Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem (źródło: domena publiczna) oraz praca Banksy'ego Dziewczynka z balonikiem (licencja: CC BY-NC-SA 2.0, autor zdjęcia: Richardzinho, Flickr).

Być może jednak ćwiczenie zrodziło pewne wątpliwości, choćby w kwestii literatury – czy wiersze należą do sztuki, czy też są czymś innym? W ten sposób poruszyliśmy problem granic sztuki. Żeby podać ogólną definicję tego zjawiska, musimy wcześniej zdecydować, co zaliczymy do sztuki, a co nie.

Historycznie rzecz biorąc, granice pojęcia sztuki były ruchome. Współcześnie rozumiemy sztukę jako działalność artystyczną , czyli taką, która opiera się na umiejętnościach wymagających talentu. Nasze rozumienie sztuki odróżnia zatem tę dziedzinę życia z jednej strony od natury – ponieważ wymaga zdobycia pewnych umiejętności, z drugiej natomiast, od techniki, rzemiosła i nauki – specyfiką działalności artystycznej jest bowiem to, że

oprócz umiejętności potrzeba także talentu. W tym sensie używamy słowa sztuka w znaczeniu „sztuk pięknych” – zaliczamy więc do niej: architekturę, rzeźbę, malarstwo i rzemiosło artystyczne. Nasze przykłady ujawniają również drugi sens tego słowa – sztuka to także wytwory działalności artystycznej, czyli obrazy, rzeźby, itp. W tym znaczeniu używamy słowa sztuka, kiedy mówimy na przykład o wystawie sztuki współczesnej.

Zastanówmy się teraz nad najogólniejszymi różnicami, które dzielą nasze rozumienie sztuki od obowiązującego wśród starożytnych Greków w czasach Arystotelesa. O sztuce (gr. techne) mówiło się często w liczbie mnogiej, jako o „sztukach” i nie jest to nic dziwnego, biorąc pod uwagę, że były nimi zarówno malarstwo, rzeźba i architektura, jak ceramika czy... budowa okrętów. Pojęcie sztuki miało więc wtedy zdecydowanie szerszy zakres niż dziś.

W XVIII w. usankcjonowano odmienność sztuki od rzemiosła poprzez wprowadzenie kategorii sztuk pięknych. Status poezji był jednak w tamtym czasie płynny – niektórzy uznawali ją za jedną ze sztuk pięknych, inni postulowali przeciwstawić im literaturę piękną. Jeszcze widoczny na portrecie Johan Wofgang von Goethe(1749-1832) krytykował łączenie w jednym pojęciu rzeczy tak różnych, jak malarstwo i poezja. Rozdział poezji i sztuk pięknych utrwalił się dopiero w XIX w. Ilustracja: Joseph Karl Seler, Johann Wolfgang von Goethe w wieku 79 lat Źródło: 1828, domena publiczna.

wygłosić dobre przemówienie (retoryka) lub napisać tragedię (poetyka). Ilustracja: Cesare Maccari, Cyceron oskarża Katylinę Źródło: 1880, domena publiczna.

Te trzy elementy wyznaczają granice pojęcia sztuki u Arystotelesa: jest to działalność ludzka polegająca na świadomym, a więc opartym na wiedzy, wytwarzaniu.

Podział sztuk naśladowczych

Arystoteles zaproponował ogólne pojęcie sztuki, które było bardzo szerokie, ale uważał też, że poszczególne sztuki różnią się między sobą. Na przykład ceramika różni się od muzyki. W jaki sposób? Według Arystotelesa – stosunkiem do przyrody. Ceramika to jedna ze sztuk uzupełniających , czyli takich, które zapewniają człowiekowi to, w co przyroda go nie zaopatrzyła. Tymczasem poezja (epika, tragedia, komedia, dytyramb), muzyka (kitarystyka, czyli gra na kitarze, i auletyka – gra na aulosie) oraz plastyka (rzeźbiarstwo i malarstwo) mają inny charakter – naśladują przyrodę.

Współcześni artyści nieustannie czerpią z założeń estetyki Arystotelesa. Powyżej fragment muralu realizującego zasadę mimesis, zatytułowany Narodowości autorstwa Edouardo Kobry, namalowany z okazji Igrzysk Olimpijskich w 2016 r. w Rio de Janeiro Źródło: domena publiczna.

Zwróć uwagę, że Arystoteles rozumie poezję inaczej niż my – nie jako lirykę, ale wszystkie sztuki, które posługują się rytmem oraz słowem – to dlatego zalicza do niej epikę i dramat. W świecie, w którym teksty poetyckie służyły do śpiewania, związek poezji i muzyki był dla ludzi oczywisty. Ale chociaż w Poetyce Arystoteles badał sztukę słowa, to do sztuk naśladowczych zaliczał również malarstwo oraz rzeźbę. Tym samym połączył za pomocą

jednej kategorii poezję, muzykę i plastykę, co było nowatorskim pomysłem. Przed Arystotelesem za źródło poezji uważano nie umiejętności poety, ale natchnienie, które pochodziło od bogów lub muz. To właśnie Arystoteles był pierwszym, który uznał, że pisanie wierszem opiera się na wiedzy, a zatem – że jest jedną ze sztuk.

Mimesis – związek sztuki i rzeczywistości

Co to znaczy, że sztuka naśladuje przyrodę? Współcześnie powiedzielibyśmy, że imituje rzeczywistość w tym sensie, w jakim np. malarstwo realistycznie wiernie odwzorowuje wygląd ludzi. Tymczasem Arystotelesowi chodziło o coś wręcz odwrotnego. W starożytnej Grecji naśladowanie (gr. mimesis) odnosiło się do sztuki aktorskiej. Aktor nie przeżywa przecież na scenie prawdziwych emocji, lecz je naśladuje.

Arystoteles nadał pojęciu mimesis nowy sens, rozszerzając je na sztukę słowa. Tragedia miała naśladować rzeczywistość w taki sam sposób, w jaki aktor wyraża emocje za pomocą tańca. W ten sposób Arystoteles zwrócił uwagę na twórczy aspekt sztuki. Używając współczesnego słownictwa moglibyśmy powiedzieć, że sztuka tworzy pewien fikcyjny świat, który rządzi się swoimi prawami. Tworzy go na podstawie właściwych sobie reguł i używając do tego typowych dla siebie środków. Taka była dla Arystotelesa wspólna właściwość sztuk naśladowczych (mimetycznych). Był pierwszym filozofem, który zauważył, że jest coś, co łączy ze sobą to, co nazywamy dziś „sztukami pięknymi”.

Białostocki mural Natalii Rak Dziewczynka z konewką to przykład współczesnej interpretacji koncepcji mimesis – sposób realistycznego przedstawienia postaci. Źródło: Henryk Borawski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

jednak do tych elementów jeszcze dwa. Po pierwsze, oglądanie tragedii powinno wzbudzać uczucia litości i trwogi. Po drugie, miała ona wywołać u widza efekt oczyszczenia z tych namiętności (gr. katharsis). Jak różnią się one od wcześniejszych właściwości tragedii? Za pomocą pojęcia katharsis Arystoteles opisał sposób, w jaki tragedia oddziałuje na widza. Badanie oddziaływania sztuki na odbiorcę było nie tylko ważnym elementem koncepcji tragedii, ale również nową ideą w estetyce.

Kiedy sztuka jest piękna?

Tragedia powinna w odpowiedni sposób oddziaływać na widza – taki wniosek można by wyciągnąć z koncepcji Arystotelesa. To zasadniczo prawda, ale katharsis, cel tragedii, nie może być osiągnięty dowolnymi metodami. Tragedia musi zachowywać odpowiedni układ części, poruszać odpowiednie tematy, a nawet mieć właściwą długość – stosować się do ustalonych, klasycznych wzorców. Skąd u Arystotelesa ta niechęć do eksperymentowania?

Ma to związek ze sposobem, w jaki Arystoteles rozumiał piękno. Za jego główne wyznaczniki uważał ład , proporcję i wielkość. Nie był w tych poglądach odosobniony. Ład, czyli odpowiedni układ elementów, należał do potocznego rozumienia piękna i przeniknął do myśli większości filozofów, którzy ten temat podejmowali. Arystoteles precyzował, że ten odpowiedni układ da się wyrazić w sposób ilościowy – poszczególne części pięknej całości muszą być w odpowiedniej proporcji względem siebie.

Zwracał również uwagę, że piękno musi być uchwytne – zarówno dla zmysłów, jak i dla rozumu. Dlaczego jednak to, co proporcjonalne, jest piękne? Ponieważ odpowiada to naturze rzeczy – uzasadniał Arystoteles – wszystkie przedmioty mają właściwą sobie miarę. Weźmy przykład tragedii. Jej odpowiednim bohaterem może być wybitna jednostka, natomiast jednostka posiadająca jakąś wyraźną wadę będzie odpowiednim bohaterem komedii. Kolejnym wyznacznikiem piękna jest zatem odpowiedniość. Tak rozumiany ład, proporcjonalny układ części, Arystoteles nazwał umiarem – pojęciem, które zaczerpnął ze swojej etyki. W późniejszej estetyce idea umiaru jako wewnętrznego ładu dzieła sztuki zostanie nazwana formą , która stanie się jedną z najważniejszych kategorii estetycznych. W połączeniu z ideą odpowiedniości pojęcie formy stanie się podstawą estetycznej zasady decorum (łac.), czyli stosowności.

Każdy element greckich budynków publicznych musiał mieć odpowiednie proporcje – dotyczyło to zarówno liczby kolumn, odległości pomiędzy nimi, jak i detali np. głębokości wcięć w kolumnach. Źródło: domena publiczna.

Słownik

katharsis

(gr. katharsis – oczyszczenie) oddziaływanie sztuki na odbiorcę, które polega na wzbudzeniu w nim uczuć litości oraz trwogi (w przypadku tragedii); w wyniku tak silnego przeżycia emocjonalnego następuje oczyszczenie z tych namiętności

mimesis

(gr. mimesis – imitacja, podobieństwo) kategoria estetyczna określająca stosunek sztuki do rzeczywistości jako naśladowanie rzeczywistości w sztuce za pomocą odpowiednich środków artystycznych

sztuka

(łac. ars, gr. techne) w kulturze starożytnej Grecji: specyficznie ludzka działalność, wytwarzanie przedmiotów oparte na praktycznej wiedzy. Według Arystotelesa sztuki uzupełniają przyrodę (np. architektura) lub ją naśladują (np. rzeźba). Ważnym aspektem arystotelesowskiej teorii sztuki było uznanie poezji za jedną ze sztuk naśladowczych

sztuki naśladowcze

według Arystotelesa są to sztuki, które nie uzupełniają, lecz naśladują przyrodę: poezja (tragedia, komedia, epika, dytyramb), muzyka (kitarystyka, auletyka) i plastyka (malarstwo, rzeźbiarstwo)

tragedia

(gr. tragōdía, od wyrazów tragos – kozioł i ode – pieśń) jedna ze sztuk naśladowczych, która posługuje się mową ozdobną (wierszem), porusza poważne tematy, przedstawia je w formie dramatycznej, ma określoną wielkość, wzbudza litość i trwogę oraz prowadzi do oczyszczenia z tych uczuć

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Oznacz w poniższym tekście fragmenty odnoszące się do następujących kategorii: mimesis – kolorem czerwonym, katharsis – kolorem zielonym.

katharsis mimesis

Tragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia tych uczuć. /Źródło: Arystoteles, Retoryka-Poetyka, Warszawa 1988, s. 323./

Ćwiczenie 2

Opierając się na pojęciu sztuki zaproponowanym przez Arystotelesa, wskaż wszystkie możliwe zakończenia zdania „Sztuka jest…”

umiejętnością.

materialna.

zbiorem wybitnych dzieł.

celowym stosowaniem ogólnych reguł.

輸

輸

Ćwiczenie 3

Uzupełnij luki w tekście poświęconym podziałowi sztuk naśladowczych odpowiednimi słowami.

Tragedia różni się od komedii ze względu na naśladowania. Od epiki odróżnia ją natomiast naśladowania – podczas gdy epika posługuje się formą , tragedia używa formy. Natomiast jeśli chodzi o środki naśladowania, to posługuje się ona tymi samymi środkami, co komedia – , słowem i melodią. Pod tym względem całą odróżnić możemy od.

dramatycznej narracyjną poezję narzędzie muzyki epicką lirycznej

rytmem przedmiot sposób

輸

Ćwiczenie 6

Zdecyduj, czy podane w tabeli stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz Celem tragedii jest wywołanie u widza silnych emocji, a następnie oczyszczenie z nich. Tragedia posługuje się dwoma środkami naśladowania przyrody – słowem oraz rytmem. Zasada mimesis oznacza, że grecka tragedia przedstawia ludzi takimi, jakimi są w rzeczywistości. Tragedia różni się od komedii tym, że w tragedii autor wprowadza bezpośrednio działające postaci.

醙

Ćwiczenie 7

Zdecyduj, czy zaprezentowany niżej przykład sztuki architektonicznej – budynek Narodowego Forum Muzyki im. Witolda Lutosławskiego we Wrocławiu może zostać uznany za piękny. Uzasadnij swoją odpowiedź, odwołując się do sześciu wyznaczników piękna według Arystotelesa.

Źródło: Maciej Lulko, dostępny w internecie: hp://flickr.com, licencja: CC BY-NC 2.0.

難

Dla nauczyciela

Autor: Monika Spławska‐Murmyło

Przedmiot: filozofia

Temat: Co jest, a co nie jest sztuką? Podział sztuk według Arystotelesa

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, uczniowie klasy I liceum, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

XII. Początki estetyki. Uczeń:

1. objaśnia dominujące w starożytności pojęcia sztuki (jako umiejętności wytwarzania czegoś według reguł) i porównuje je z wybranym (nowożytnym lub współczesnym) pojęciem sztuki;
2. omawia wybrane treści Poetyki Arystotelesa – pierwszego systematycznego dzieła z zakresu teorii i filozofii literatury: typologia sztuki poetyckiej, koncepcja tragedii, pojęcia mimēsis i katharsis (jedno zagadnienie do wyboru).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje cyfrowe, kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia na przykładach starożytne pojęcie sztuki; określa rolę reguł w sztuce; porównuje starożytne pojęcie sztuki do współczesnego jej rozumienia; omawia typologię sztuk Arystotelesa.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

metoda ćwiczeń przedmiotowych; rozmowa nauczająca z wykorzystaniem multimediów; rozmowa kierowana; dyskusja.

Formy zajęć:

praca indywidualna; praca w parach; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Nauczyciel prosi uczniów o przyniesienie na lekcję po jednym przykładzie działań artystycznych, które zaliczają do sztuki, wraz z ich krótkim opisem.

Faza wstępna

1. Nauczyciel podaje temat i cele lekcji. Wspólnie z uczniami ustala kryteria sukcesu.
2. Burza mózgów. Uczniowie zapisują na kartkach po trzy skojarzenia ze słowem sztuka. Nauczyciel zadaje pytanie nakierowujące na relacje między nimi. Zespół klasowy formułuje wspólne potoczne pojęcie sztuki.

Faza realizacyjna

1. Rozmowa kierowana. Nauczyciel pyta uczniów, jakie działania artystyczne zaliczają do sztuki. Uczestnicy zajęć prezentują przygotowane przed lekcją przykłady. Następnie, jeśli nie pojawiły się wśród propozycji, nauczyciel pyta o nieoczywiste przykłady, np. body art, wideo‐art, kowalstwo artystyczne, graffiti, happening, itd. Zapisuje na tablicy kilka przykładów, co do których zdania są najbardziej podzielone. Uczniowie mają za zadanie sformułować jak najwięcej argumentów za tym, że dana działalność należy do sztuki oraz przeciwnie – że do niej nie należy. Nauczyciel wspólnie z uczniami wskazuje kryteria sztuki, jakimi posługują się w swojej argumentacji.
2. Konfrontacja współczesnego spojrzenia na sztukę z typologią sztuki Arystotelesa. Uczniowie zapoznają się z treścią e‐materiału, zwracając uwagę na słowa kluczowe (wytwarzanie, wiedza, umiejętność, czynność ludzka). Następnie wspólnie analizują