Pobierz Czas katedr. Architektura jako źródło wiedzy o epoce i ... i więcej Publikacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Czas katedr. Architektura jako źródło wiedzy o epoce
i inspiracja artystyczna
Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Julian Przyboś, Jak możliwy jest liryzm, Warszawa 1971. Źródło: Julian Przyboś, Notre Dame, [w:] tegoż, Równanie serca, Kraków 1994, s. 22. Źródło: Małgorzata Czermińska, Gotyk i pisarze. Topika opisu katedry, Gdańsk 2005. Źródło: Adam Zagajewski, Lusterko samochodu , [w:] tegoż, Jechać do Lwowa, 1985. Źródło: Julian Przyboś, Widzenie katedry w Chartres, [w:] Julian Przyboś, Utwory poetyckie, Warszawa 1971, s. 303–304. Źródło: Konstanty Wurzbach, Poemat o pogorzeli Krakowa, [w:] Ewa Miodońska-Brookes, Wawel-"Akropolis". Studium o dramacie Stanisława Wyspiańskiego, Kraków 1980, s. 19.
Bliska boskiemu porządkowi, perfekcyjna architektura katedry, która ma sławić imię Boga, odgrywa jeszcze jedną rolę. Za sprawą swej doskonałości, skończoności jest inspiracją dla poetów, pozwala uporządkować „bełkot”, czyli język poetycki.
Twoje cele:
Wyjaśnisz, w jaki sposób architektura wyraża światopogląd typowy dla epoki. Rozpoznasz w tekście literackim środki artystyczne i wyjaśnisz ich funkcje. Przeanalizujesz utwory poetyckie, dla których inspiracją była architektura katedr.
Źródło: domena publiczna.
Julian Przyboś
Jak możliwy jest liryzm Nade mną nic się nie rozbiło, ale tam, we wnętrzu światła katedry, wpatrzonemu w rozetę, to, co tu bełkocę, było tak jasne, jakbym spożył słońce. Źródło: Julian Przyboś, Jak możliwy jest liryzm, Warszawa 1971.
“
Czas katedr. Architektura jako źródło wiedzy o epoce i inspiracja artystyczna
Światopogląd średniowiecza
W dynamicznie rozwijających się miastach Francji: Paryżu, Reims, Amiens czy Chartres od XII w. powstawały najwspanialsze budowle gotyckie. Fundowane były przez króla Francji oraz bogatych feudałów. Budowę kościołów i opactw wspierał na przykład Ludwik IX, władca Francji już za życia uznany za świętego. Dzięki jego hojności powstała paryska Sainte‐Chapelle. Ta i inne budowle gotyckie symbolizowały m.in. hierarchiczny układ społeczeństwa feudalnego. Na jego szczycie znajdował się król. W osobie władcy symbolicznie zespalały się ze sobą sacrum i profanum, a więc to, co wieczne, z tym, co doczesne. Sztuka katedr zakorzeniona była głęboko w światopoglądzie średniowiecza – odzwierciedlała zależności społeczne i jednocześnie głosiła chwałę i wielkość Boga, których znakiem był ogrom brył katedralnych wznoszonych przez średniowiecznych budowniczych.
Z charakterystycznych cech stylu budowli romańskich i gotyckich można wyczytać informacje na temat wrażliwości religijnej ludzi średniowiecza. Kościoły romańskie, o grubych murach i ciemnym wnętrzu, pełniły w średniowieczu funkcje obronne. Były jednak przede wszystkim miejscem świętym, w którym wierni mogli znaleźć ucieczkę przed zgiełkiem świata oraz oddać się modlitwie i kontemplacji.
Świątynia gotycka dostarczała wiernym innych przeżyć estetycznych niż kościół romański. Strzelista sylwetka budowli, światło wpadające do wnętrza przez kolorowe witraże, rzeźby i obrazy – wszystko to miało kierować myśli człowieka ku niebu. Malowidła i rzeźby ułatwiały poznawanie historii świętej oraz sprzyjały głębszemu przeżywaniu uczestnictwa w bogatym obrzędzie liturgicznym.
Architektura średniowieczna w Polsce
Narodziny architektury gotyckiej w Polsce przypadają na połowę wieku XIII. Przykładem tego stylu są m.in. kościoły: św. Krzyża we Wrocławiu, Mariacki oraz św. Katarzyny w Krakowie, Mariacki w Gdańsku czy św. Janów w Toruniu, a także ratusze we Wrocławiu, Gdańsku i wielu innych miastach Polski oraz liczne zamki.
Słownik
sacrum
(łac.) sfera rzeczy świętych
profanum
(łac.) sfera rzeczy świeckich w przeciwieństwie do rzeczy świętych
feudalizm
(łac. feudalis) system społeczno‐gospodarczy w średniowiecznej Europie, w którym istniała zależność wasali od seniorów i chłopów od feudałów lub (obecnie) stosunki w jakiejś instytucji lub grupie społecznej polegające na całkowitej zależności osób stojących niżej w hierarchii od tych, które mają władzę
hierarchizm
(gr. hierarchía – urząd najwyższego kapłana) układ elementów jakiejś struktury uporządkowany od najwyższych do najniższych według określonego kryterium lub grupa ludzi sprawujących władzę
psałterz
(łac. psalterium) – zbiór psalmów wchodzących w skład Starego Testamentu; też: księga zawierająca ten zbiór
topos
(gr. tópos koinós, łac. locus communis) – pojęcie wprowadzone do badań literackich przez niemieckiego uczonego Ernsta C. Curtiusa; oznacza ono „miejsce wspólne” w kulturze, czyli wciąż powracające motywy i tematy, które wskazują na ciągłość tradycji danej kultury
prezentacje rzemiosł, nauk, obyczajów, przypowieści moralne, wreszcie lokalny świat zwierząt i roślin, przemieszany niekiedy ze stworami z dalekiego świata – egzotycznymi lub zgoła fantastycznymi [...]”.
Twórcy chętnie mówią także o anatomii architektury. „W [...] obrazach katedr znajdujemy wiele animizacji i personifikacji wysnutych z porównania budowli architektonicznej i budowy ciała (ludzkiego lub zwierzęcego). [...] Najprostsze skojarzenia budowli i ciała ludzkiego rodzą się na poziomie zleksykalizowanej metafory
- [...] sam język podsuwa wyrażenie, którego przenośnego charakteru prawie nie wyczuwamy, gdy mówimy „u podnóża muru” lub „u stóp wieży”. [...] Wiele anatomicznych określeń znajdziemy wśród nazw rozmaitych elementów sklepienia, które z uwagi na kształt lub położenie budzą skojarzenia z częściami ciała. Niewątpliwie najczęściej spotykanym synonimem jest „żebro”, [...] oznaczające widoczny we wnętrzu charakterystyczny element konstrukcji gotyckiej. [...]
W wielu utworach wyróżnia się moment pierwszego spojrzenia na katedrę, które często nie jest przedstawiane po prostu jako oglądanie budynku, ale jako spotkanie twarzą w twarz. [...] Obok twarzy [...] w scenie pierwszego spotkania z katedrą i w opisach głównej fasady, często w topice tej występują: ramię, ręka, dłoń i palec dzięki wzrokowemu skojarzeniu z kształtem wież i przypór”. Katedra jest także bardzo często porównywana do lasu lub ogrodu. „Skojarzenie to funkcjonuje dwustronnie: wnętrze budowli z rzędami filarów bywa porównywane do ogromnego lasu, a w opisach potężnych drzew (takich jak dęby [...]) pojawia się porównanie do kolumnady wielkiego kościoła. [...] kontekstem dla metaforycznej prawdy „teorii lasu” mogą być też wyobrażenia znane z badań mitograficznych [...], takich jak święty gaj [...]”.Częste jest również opisywanie architektury gotyckiej w zestawieniu z muzyką. Wyrazem tego jest metafora katedry widzianej jako skamieniałej muzyki. Na temat analogii między porządkami muzyki i architektury pisał m.in. Józef Kremer: „czym w muzyce są tony, tym tutaj są masy materii; czym tam jest rytm [...], tym jest tutaj wymiar w przestrzeni; gdy w muzyce przepływają tony w czasie, wiążąc się w akordy i melodie, w architekturze wzrok twój przepływa z kolei po przestrzeniach pod wysokie łuki, to spuszcza się i potrąca filarów podłoże, to wpatruje się w melodię głębokich cieniów i świateł jasnych, to buja po ogromnych przestrzeniach, to znowu bawi się splotem wdzięcznym szczegółów, co spływając w całość uderzają akordem”. „Im więcej [...] [zgromadzimy] utworów, w których katedra [...] [ jest] tematem [...], tym wyraźniej widać, że istnieje oprócz indywidualnych wysłowień [...] wspólne pole skojarzeń. [...] Dopiero wewnątrz niego poszczególni artyści dokonują swoich prywatnych wynalazków. A z czasem – buntując się – wykraczają poza to wspólne pole, co jednak na dalszą metę nie prowadzi do opuszczenia go, lecz do poszerzenia jego granic i włączenia nowych, niegdyś obcych terytoriów w obszar już oswojonych słów i obrazów”.
Źródło: Małgorzata Czermińska, Gotyk i pisarze. Topika opisu katedry, Gdańsk 2005.
Polecenie 2
Zapoznaj się z wierszem Juliana Przybosia Notre Dame. Następnie wynotuj cytaty, które odnoszą się do wyróżnionych w audiobooku toposów związanych z literackimi opisami katedr.
Julian Przyboś
Notre Dame Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!
Lecz zdjęło mnie z iglicy jak z haka Wnętrze – przerażenie.
Wyszydzony i opluty śród poczwar rozdziawionych deszczem wiem: Co znaczę ja żywy o krok od filarów! Te mury z odrąbanych skał – jak łby ponade mnie zmartwychwstają z sarkofagu.
Kto wstrząsnął tą ciemnością, nagiął – i ogarnął?
Wiem. Obciążone Jezusami krzyże trzeba wyostrzyć w piony budowniczych drabin i swoją wolę, zrównaną z niezgłębionym lazurem, swoją śmierć z ostrołuku trafić –
- tam na kluczu sklepienia drga zamknięty pęd strzał –
- i trwać pod hurgotem głazów szybujących coraz wyżej i wyżej, aż je, nie skończone, nagły zawrót
“
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難
Ćwiczenie 1
Wskaż cechy charakterystyczne przedstawionych obiektów. Wyjaśnij, czym te budowle się różnią.
Bazylika romańska w Tumie pod Łęczycą (XII w.) Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
輸
Ćwiczenie 2
Sformułuj dwa argumenty, w których udowodnisz tezę, że architektura gotycka jest ściśle związana ze światopoglądem średniowiecza.
輸
A. „Płaszczyzny fasady porwane są nie tylko kolorem, ale dołącza się do tego precyzja szczegółów godna miniaturzysty i jeśli do czegokolwiek można porównać katedrę w Orvieto, to do pierwszej litery iluminowanego rękopisu «(Zbigniew Herbert, Il Duomo, [w:] tegoż, Barbarzyńca w ogrodzie. Szkice literackie, Warszawa 1973, s. 76.)»”
D. „Rzędem kolumny ponure/Jedne za drugimi dążą/Jak dęby wzrastają w górę/Konary w arkady wiążą” (Edmund Wasilewski, Katedra na Wawelu, [w:] Ziemia polska w pieśni. Antologia, wstęp Jan Lorentowicz, Warszawa 1913, s.
- [268])
B. „To miasto na równinie płaskiej jak arkusz blachy/z okaleczoną ręką katedry szponem wskazującym/z brukami o kolorze wnętrzności domami odartymi ze skóry” (Zbigniew Herbert, Miasto nagie, [w:] tegoż, Studium przedmiotu, Wrocław 1995, s. 45.)
Ćwiczenie 4
Wyjaśnij, jak rozumiesz metaforyczny opis katedry na Wawelu zawarty w utworze Konstatntego Wurzbacha.
Konstanty Wurzbach
Poemat o pogorzeli Krakowa
Jest to olbrzymia księga, ta księga z kamienia, Wspomnieniami dni dawnych mówi każda płyta i Przechodzień na każdej płycie tu wyczyta Bohaterskich zapasów, krwawych walk wspomnienia. Kościół pleśnią starości pokryty niestartą, Olbrzymiego psałterza wydaje się kartą
Źródło: Konstanty Wurzbach, Poemat o pogorzeli Krakowa, [w:] Ewa Miodońska-Brookes, Wawel-"Akropolis". Studium o dramacie Stanisława Wyspiańskiego, Kraków 1980, s. 19.
“
輸
ich białość od błękitu,
fioletu,
marzennej czerwieni
do purpurowego słońca –
łuki lecą i w locie przeciw nocy świecą.
Nie ma mocy z granitu, której nie podważy
nikłość,
przenikliwa i łatwa,
rozpędzona nikłość promienia.
Nie ma ziemi, jest tylko
wyrzutnia do zewnętrzy otwieralnych świata,
do wielowymiaru,
gdzie rodnia gwiazd i barw i gdzie zaród
widzenia –
dokąd moja źrenica wzniosła się – i spadła.
I gdzie ty widzieć będziesz,
gdy zamieszkamy w powidoku słońca
malowanym na powietrzu jak na szkle nieważkim,
jak nasze oczy przepełnione blaskiem
nieśmiertelnieją w pędzie
wzwyż, w ponad –
Tworząca,
koniecznie wolna,
patrz! Dożyj siebie ze światła!
Źródło: Julian Przyboś, Widzenie katedry w Chartres, [w:] Julian Przyboś, Utwory poetyckie, Warszawa 1971, s. 303–
Zdanie Prawda Fałsz
Zdanie Prawda Fałsz W słowach „patrz! Dożyj siebie ze światła!" postać mówiąca zwraca się do samej świątyni. Zastosowana animizacja podkreśla wyjątkowość katedry.
P F
W słowach „patrz! Dożyj siebie ze światła!" postać mówiąca zwraca się do Boga. Podkreśla w ten sposób, że doświadczenie bliskości Boga jest szczególnie silne w katedrze.
P F
Katedrę zaprojektowano w taki sposób, aby jej kamienna bryła została zapomniana na rzecz tego, co niematerialne.
P F
Katedra należy jednocześnie do sfery sacrum (dom Boga) i do świata materialnego, profanum (jako dzieło stworzone przez człowieka). Te dwa aspekty: boski i ziemski zostają połączone w procesie oglądania.
P F
Ćwiczenie 8
Wyjaśnij, jak rozumiesz metaforyczne przesłanie rzeźby Katedra Rodina. Zapisz swoje skojarzenia i je uzasadnij.
Auguste Rodin, Katedra, 1908 Źródło: domena publiczna.
難
Ćwiczenie 9
Zapoznaj się z utworem Adama Zagajewskiego, a następnie wyjaśnij, jakie sensy wynikają z zestawienia lusterka samochodu z bryłą katedry.
Adam Zagajewski
Lusterko samochodu
W lusterku samochodu zobaczyłem nagle bryłę katedry w Beauvais; rzeczy wielkie mieszkają w małych przez chwilę.
Źródło: Adam Zagajewski, Lusterko samochodu , [w:] tegoż, Jechać do Lwowa, 1985.
“
難
