Czas wolny w (dla) edukacji kulturalnej dzieci, Publikacje z Edukacja prorozwojowa

Pobierz Czas wolny w (dla) edukacji kulturalnej dzieci i więcej Publikacje w PDF z Edukacja prorozwojowa tylko na Docsity! 11 1 R. Ingarden w rozważaniach Człowiek i czas analizuje „istotę czasu, który wszystko, co czasowe, ogranicza w bycie do teraźniejszości, a zarazem nie pozwala trwać temu, co teraźniejsze, gdyż wciąż nową teraźniejszością wypiera je z bytu w przeszłość i niebyt”. Czas jest ujmowany jako czysto intencjonalny wytwór doświadczenia. Na uwolnienie się od czasu pozwalają między innymi estetyczne sytuacje i ich duchowe, twórcze przeżywanie. Zob. R. Ingarden, Książeczka o człowie- ku, Kraków 1998, s. 39–69. Wprowadzenie Człowiek istnieje w czasie i w konkretny czas wpisuje się ludzkie dzia- łanie, rozwój, dojrzewanie, procesy rozumienia i zrozumienia świata. Czas jest czynnikiem opisu historii, zmian, przeobrażeń, oglądu rzeczywistości. Określając czas jako „wolny” można próbować zastanowić się w jakiś spo- sób człowiek jest zdolny „uwolnić” czas dla siebie, aby wejść w posiadanie czasu – mieć „czas wolny” – czy też siebie uwolnić od „czasu”1. Zarówno pojęcie „wolny” kojarzące się z wolnością określa pewien stan, sposób po- siadania i przeżywania, wybory człowieka, okoliczności i konteksty konse- kwencji, podejmowanych wyborów. Obserwując zmiany zachodzące w świecie, których tempo w ostat- nim półwieczu radykalnie przyspieszyło, warto zwrócić uwagę na sposo- by definiowania czasu wolnego w kontekście pedagogicznym, obecnych wyzwań współczesności, nagminnie wzrastającej potrzebie umiejętności gospodarowania i zarządzania czasem, niezbędnej umiejętności właści- wego korzystania z czasu wolnego dla rozwoju jednostki (rozumianego holistycznie). Szczególnie istotny w tym kontekście wydaje się być aspekt edukacyjny, wychowanie do kultury czasu wolnego i uczenie się w kultu- Renata Pater Uniwersytet Jagielloński Czas wolny w (dla) edukacji kulturalnej dzieci Free Time (for) the Cultural Education of Children Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles EETP 35(2015)1, ISSN 1896-2327 12 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles 2 M. Truszkowska-Wojtkowiak, Fenomen czasu wolnego, Gdańsk 2012, s. 47. rze czasu wolnego, rozumianych jako czasoprzestrzeń własnego nieskrę- powanego rozwoju i humanizacji życia. Stąd potrzeba kształtowania do- brych nawyków, postaw, umiejętności kompensacyjnego rozumienia czasu wolnego poprzez własną aktywność twórczą, zaangażowanie i rozwój po- tencjalnych możliwości i talentów, wśród najmłodszej grupy dzisiejszej generacji jest nieodzowna. Edukacja kulturalna obejmuje swoim zasię- giem obszar działań wpisany w czas wolny, a pedagogika czasu wolnego stanowi między innymi pole zainteresowań edukacji kulturalnej dzieci. Schole, otium, leisure i czas wolny W literaturze przedmiotu pojęcie czas wolny definiowane jest w spo- sób wielowątkowy, niejednoznaczny, ujmowane bywa w różne kategorie opisowe, w zależności od dyscypliny badań naukowych. Sięgając do hi- storii kształtowania się współczesnego rozumienia czasu wolnego, bada- cze wskazują na istotne przesłanki płynące z czasów starożytnych, kiedy na określenie swobodnego, wolnego od pracy czasu, przeznaczonego na odpoczynek, wymianę wolnych myśli używano pojęcia schole, co tym sa- mym oznaczało oddawanie się czynnościom przyjemnym, intelektual- nym, które nad to określały stan umysłu opisywany jako szczęście. Schole opisywało formy wyższej aktywności człowieka o charakterze kontempla- cyjnym. W tekstach starożytnych filozofów określany jako stan umysłu, czas poświęcony rozmyślaniu, życiu intelektualnemu i duchowemu. Pla- ton na określenie czasu wolnego przywoływał stan wolności od pracy, zo- bowiązań społecznych i wszelkiej konieczności, pod pojęciem tym rozu- miał wolność własnych myśli i przekonań. Starożytni myśliciele wskazywali na społeczne uwarunkowania czasu wolnego, które są różne w zależności od pozycji i miejsca w społeczności (inaczej realizowany był przez np. oby- wateli, a co innego oznaczał dla niewolników). W tym znaczeniu czas wol- ny to spoczynek czy odpoczynek po trudzie podejmowanego wysiłku i pra- cy. Termin schole oznaczał ideę intelektualnego dobrostanu – szczęście – rozumiane przez Arystotelesa jako szczególny stan umysłu. W czasach antycz- nych pojęcie czas wolny symbolizowało również źródło prestiżu, w przeci- wieństwie do pracy, którą uważano za rodzaj degradacji społecznej2. W języku łacińskim na określenie czasu wolnego wyjętego z obowiązko- wej pracy i rodzinnych zobowiązań używano terminu otium, które opisywało ideę kształcenia siebie, kształtowania własnej osobowości i własnego stylu życia. Otium oznaczało oddzielanie tego, co wartościowe, od tego, co bezwarto- ściowe, pozostając w związku z greckim schole. Współcześnie dla określenia czasu wolnego w języku angielskim przyjęło się pojęcie leisure, które ozna- 15 ka, równoważąc stany napięcia i wysiłku z odprężeniem i odpoczynkiem, zmiennością i dynamiką podejmowanych temporalnie działań. Pojęcie czasu wolnego dzieci odnosi się równolegle do zajęć i spędzania czasu wolnego przez dorosłych – rodziców, opiekunów, wychowawców. B. Jedlewska wskazuje na istotne aspekty rozumienia wychowania do czasu wolnego10. W wychowaniu dzieci szczególne znaczenia ma refleksja nad działaniami kierowanymi do dzieci w związku z edukacją, kształtowa- niem nawyków świadomego i racjonalnego wykorzystywania czasu wol- nego w szeroko rozumianym kontekście edukacji kulturalnej. Z tego względu istotny wydaje się namysł nad potrzebą i celowością wychowa- nia „do czasu wolnego” i wychowania „w czasie wolnym” dzieci na wstęp- nym etapie edukacji. A. Kamiński, badając problematykę czasu wolnego w latach 60-tych XX wieku, określił wiek XX jako stulecie narastania czasu wolnego. „Ist- nieje sprzeczność wynikająca z polityki nastawionej na wzrost potencjału gospodarczego a polityką zaspokajania potrzeb konsumpcji, między od- czuwaną przez szerokie masy potrzebą zwiększania zarobków, a potrzebą przyrostu czasu wolnego i w końcu między potrzebami wyznaczania wła- ściwych proporcji w zwiększaniu czasu wolnego, co przejawiać się będzie miedzy innymi wydłużaniem lat obowiązku szkolnego i ułatwień kształ- cenia się w szkołach średnich i wyższych”11. Odnosząc się do obserwacji autora poczynionych ponad pół wieku temu, można w oparciu o obecny stan badań stwierdzić, że w drugiej dekadzie XXI wieku czas wolny jest jednym z istotniejszych czynników kształtujących ludzkie wybory i style życia, wyznaczane trendami aktywnego wypoczynku, rekreacji, gier i za- baw, rozwijającej się dynamicznie turystyki „wczasowej” czy kulturowej. Współczesność kształtuje potrzeby nieustannego dążenia do zaspokajania i realizacji przyjemności, które często wymagają dodatkowej pracy w celu zwiększania dochodów, a to przekłada się nierzadko na konieczności spła- ty zaciąganych kredytów, aby móc konsumować przyjemności „czasu wol- nego”12. Można zauważyć rozwijające się intensywnie w ostatnich deka- dach przemysły „kultur czasu wolnego” jako jednej z istotnej dziedziny gospodarki i zwiększania kapitałów, stymulowanych właściwymi narzę- dziami PR, marketingu i reklamy, polityką władzy. 10 B. Jedlewska, Pedagogika czasu wolnego – utopia czy konieczność?, [w:] Dziecko w kręgu wy- chowania, red. B. Jedlewska, s. 233–246. 11 A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Wrocław–Warszawa– Kraków 1965, s. 34. 12 D. Nowalska-Kapuścik, Czas wolny czy czas niewolny? O znaczeniu czasu wolnego w społeczeń- stwie konsumpcyjnym, [w:] Czas ukoi nas. Jakość życia i czas wolny we współczesnym społeczeń- stwie, red. W. Muszyński, Toruń 2011, s. 26–36. 16 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles 13 M. Truszkowska-Wojtkowiak, Fenomen czasu wolnego, dz. cyt., s.196–201. Przyspieszający z dnia na dzień, z minuty na minutę rozwój techno- logiczny – gospodarczy przekłada się również na kształtowanie kultury czasu wolnego (dla) dzieci i młodzieży. Kultura czasu wolnego dla dzieci Jakość spędzania czasu wolnego ma swoje odzwierciedlenie w jako- ści życia, przenosi się na pracę i codzienne obowiązki. M. Truszkowska- -Wojtkowiak definiuje determinanty kultury czasu wolnego, odnosząc je zasadniczo do rekreacji zdrowotnej i uczestnictwa w kulturze13. W bada- niach nad problematyką czasu wolnego wyróżnić można dwa zasadnicze obszary działań, którymi są aktywność fizyczna (ruchowa, rekreacyjna) i aktywność kulturalna. Obecnie wiele programów profilaktycznych, proz- drowotnych odwołuje się do istotnego znaczenia, równoważącej dla obec- nych form pracy, spędzania czasu wolnego przed ekranem monitora lub od- biornika TV, aktywności fizycznej. Aktywność fizyczna jest niezbędna w każdym okresie życia jako ważny czynnik warunkujący zdrowie. Istotnym aspektem w kontekście omawianego czasu wolnego jest wychowanie dzie- ci i młodzieży do aktywności fizycznej poprzez tworzenie sytuacji i progra- mów włączających ruch jako podstawową aktywność w czasie wolnym. Równie istotna dla rozwoju psychicznego, intelektualnego i ducho- wego jest aktywność kulturalna. Aktywność kulturalna w literaturze przed- miotu utożsamiana jest często z kategorią uczestnictwa w kulturze. Ak- tywność kulturalna jest jedną z kategorii opisujących kulturę czasu wolnego. Zdaniem badaczy pedagogiki kultury i edukacji kulturalnej, wychowanie przez sztukę i edukacja estetyczno-artystyczna są równie istot- ne, nawet konieczne do pełnego, holistycznie rozumianego rozwoju i funk- cjonowania człowieka. Pełnią funkcje nie tylko „kształtujące”, kształcą- ce, wychowawcze, rozwojowe, ale również kompensacyjne i terapeutyczne. Aktywność kulturalna przejawia się w procesach poznawania, przeżywa- nia, przyswajania, przetwarzania i tworzenia wartości i treści kultury. Stanowi integralną część ogólnej aktywności życiowej i zawodowej czło- wieka. Aktywność kulturalna człowieka przenosi się na aktywność zawo- dową i społeczną oraz odwrotnie. Warunkuje jakość życia, postawy twór- cze, jednostki zdolne do otwartego i innowacyjnego myślenia. Postawa twórcza zostaje niejako wykreowana podczas działań artystycznych i twór- czych zaangażowanego podmiotu. Włączanie dzieci i młodzieży w kultu- rę czasu wolnego zarówno w środowisku rodzinnym, jak i systemowym – przedszkolnym, szkolnym oraz środowiskowym poprzez ich aktywny 1714 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Tom I A–F, Warszawa 2003, s. 69–72. udział, zaangażowanie, partycypację w lokalnych i narodowych środowi- skach kultury stanowi istotny warunek dla kształtowania pełnej osobowo- ści i rozwoju jednostki, przygotowania jej do pełnego i świadomego uczest- nictwa w kulturze poprzez proces samokształcenia i samowychowania w późniejszych etapach życia14. W obydwu wymienionych powyżej obszarach ważną rolę odgrywa animacja społeczno-kulturowa. Działania podejmowane przez animato- rów kultury, których zadaniem jest między innymi wspieranie społecz- nej aktywności zarówno w dziedzinie kultury, sztuki, ale również sportu i rekreacji mają istotne znaczenie w wypełnianiu i organizowaniu czasu wolnego. Podmiotami realizującymi cele organizacji czasu wolnego dla dzieci i młodzieży są między innymi instytucje kultury i szeroko ogólnie rozumianej edukacji jak np. kina, teatry, muzea, filharmonie, opery, domy kultury. Obecnie w Polsce coraz częściej włączają się w tego typu działal- ność organizacje pozarządowe, które realizują projekty kulturalne – arty- styczne na polu przecięcia się działań systemowych szkoły czy przedszkola i działań najbliższego otoczenia – środowiska. Uczestnictwo dzieci w kul- turze czasu wolnego, edukacja kulturalna (również do czasu wolne- go), edukacja artystyczna, wychowanie przez sztukę, edukacja muzealna, muzyczna, taneczna, teatralna, filmowa, edukacja w zakresie sztuk wi- zualnych są współcześnie bardzo istotnym obszarem działań edukacyj- nych podejmowanych dla wychowania w ogóle, a w szczególności do umiejętnego wykorzystywania i kreowania czasu wolnego. Podejmowa- ne aktywności mogą w zasadniczy sposób równoważyć trud i wysiłek czasu pracy, jak również przeciwdziałać czynnikom stresogennym i stanom depresyjnym czy potocznie określanej „pustki” i „nudy”. W literaturze naukowej dla określenia czasu wolnego są analizowane i wyznaczane, specyficznie do narzędzi badawczych danej dyscypliny, następujące kate- gorie: czas uwolniony jako czas wymuszony np. sytuacją osób bezrobot- nych, czas pusty rozumiany jako czas „źle przeżywany” lub czas „braku wyboru”, czas dyspozycyjny bez ograniczeń zewnętrznych, czas współbież- ny, polichromiczny w trakcie równoległego wykonywania różnych nie- zależnych czynności, czas monochromiczny, zaplanowany i sukcesywnie realizowany, czas zawłaszczany przez niechciane formy, czas dla siebie, czas niezorganizowany i niekontrolowany (w odniesieniu do dzieci i mło- dzieży bez nadzoru dorosłych), czas przymusowo wolny (bezrobotni, dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych, niepełnosprawni, czas wypełnio- ny nudą i negatywnymi zachowaniami), czas pozornie wolny (osoby na urlopach wychowawczych, emeryci i renciści, wszyscy narzucający sobie 20 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles 21 M. Truszkowska-Wojtkowiak, Fenomen czasu wolnego, dz. cyt., s. 167–168. M. Truszkowska-Wojtkowiak określiła cechy wspólne dla doświad- czenia estetycznego i kontemplacji oraz czasu wolnego, jako rodzaj „świec- kiego sacrum”: – traktowanie obu zjawisk jako przeżyć i utożsamianie kontempla- cyjnej formy spędzania czasu wolnego z przeżyciem estetycznym (obok duchowego i psychofizycznego); – dobrowolność; – autoteliczność (stan umysłu). Wrażenia estetyczne są nawet w więk- szym stopniu przeżyciem autotelicznym i w połączeniu ze stanem umysłu, jaki towarzyszy nam w czasie wolnym, dają szczególnego rodzaju synergię; – polichromiczność; – afirmacja wolności; – niezarobkowość; – popkulturowy charakter (w mediach estetyka i czas wolny wystę- pują jako wspólna cecha) oraz „poczucie całości”, którego istotą jest po- czucie integracji osobowości, swoistej samoakceptacji oraz odrodzenie poczucia pełni, osiągnięte przez przezwyciężenie lub zharmonizowanie zwalczających się lub niepokojących impulsów i uczuć, co określić moż- na rekreacyjnym katharsis21. Czas wolny dzieci w szczególności powinien służyć doznaniom poli- sensorycznym, estetycznym, kształtującym zarówno percepcję zmysłową, jak i rozwijającym intelektualny potencjał w aktywnym doświadczaniu rzeczywistości. Edukacja kulturalna, zawierające się w niej wychowanie estetyczne, wychowanie przez sztukę tworzą określone sytuacje, stając się tym samym ważnymi polami i przestrzeniami pozyskiwania doświad- czeń i uczenia się, nie tylko dzieci i młodzieży. Edukacja kulturalna (dla) dzieci W kontekście rozważań nad czasem wolnym dzieci, rozwijaniem ich twórczych umiejętności, tworzeniem sytuacji wychowawczych, sprzy- jających aktywności poznawczej, która będzie następnie przez dorosłych samoczynnie rozwijania, trudno nie odnieść się do szerokiego obszaru refleksji i badań pedagogicznych w obszarze edukacji kulturalnej. Jedno- znaczne zdefiniowanie „edukacji kulturalnej” nie jest łatwe. Podobnie jak „czas wolny” jest badana i opisywana przez specjalistów różnych pro- fesji naukowych. Kultura przeżywania, projektowania, realizowania czasu wolnego wydaje się być w XXI wieku szczególnie istotna, gdyż to wła- śnie w kulturze i przez kulturę realizuje się właściwie człowieczeństwo, humanistyczny i aksjologiczny jego wymiar. Edukacja kulturalna jest sze- 21 rokim pojęciem uwzględniającym zachowania i działania realizowane zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i grupowym. Przedstawione kategorie czasu wolnego wpisują się w obszar badań nad edukacją kul- turalną. Interesującym problemem jest edukacja kulturalna dzieci naj- młodszych. Przygotowanie ich i stopniowe wprowadzanie do uczestni- czenia i partycypacji w kulturze, rozwijania osobowości i własnego potencjału w czasie swego życia, również w rozważanym czasie wol- nym, w którym realizuje się i spełnia najpełniej osoba ludzka. Czas ten jest w sposób aktywny i adekwatnie do potrzeb wypełniony odpowied- nim działaniem (tzn. jest dobrze, właściwie wykorzystany, np. w rozu- mieniu Arystotelesowskiej schole)22. Przygotowanie dzieci do dobrego wypełniania adekwatnym działa- niem, właściwymi czynnościami czasu wolnego, jest w znacznym stop- niu zależne od działania i przykładów – wzorców sygnalizowanych (prak- tykowanych) przez dorosłych, opiekunów, wychowawców. W najbliższym środowisku i otoczeniu dziecka (naturalnym – przyrodniczym, społecz- nym, kulturowym) kształtują się wzorce i postawy spędzania czasu wol- nego, związane z nim propozycje realizacji siebie i działań skierowanych na siebie, dla własnych potrzeb i przyjemności, ale również działań skie- rowanych dla innych i z innymi (efekt synergii)23. „Kultura czasu wolne- go jest przejawem uczestnictwa (bądź nie) w całej kulturze. Czas wolny sprzyja swobodniejszej niż podczas pracy komunikacji, prowokuje do dialogu, socjalizacji oraz gier i zabaw. Umożliwia także w większym stop- niu niż praca działanie twórcze”24. Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży zachodzi przede wszystkim w rodzinie i rozwija się w sposób szczególny w czasie wolnym, kiedy ma miejsce również uczestnictwo w kulturze, w prak- tykach związanych z kultywowaniem tradycji, świętami religijnymi, za- równo w twórczym, jak i aksjologicznym wymiarze25. Przestrzenią realizacji działań edukacji kulturalnej jest w szerokim stopniu obszar edukacji nieformalnej, przecinający się w polu działań spo- łeczno-edukacyjnych z działaniami systemowymi i edukacją formalną, w której rodzina również pośrednio uczestniczy (poprzez wspieranie roz- woju dziecka). Nurt teoretyczny edukacji kulturalnej wywodzi się z para- dygmatów nurtu Nowego Wychowania, które na przełomie XIX i XX wie- ku problematyzowały związki pedagogiki, filozofii i socjologii z rozwojem 22 M. Czerepaniak-Walczak, Pedagogika czasu wolnego: schole w szkole i poza szkołą, [w:] Rekreacja i czas wolny. Studia humanistyczne, red. R. Winiarski, Warszawa 2011, s. 200–235. 23 M. Czerepaniak-Walczak, Wychowanie do czasu wolnego: poszukiwanie miejsca dla homo lu- dens w świecie homo Faber, [w:] Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Konteksty, tom 2, red. M. Dudzi- kowa, M. Czerepaniak-Walczak, Gdańsk 2007, s. 303–324. 24 Tamże, s. 204. 25 W. Muszyński (red.), Rodzina w świecie wartości. Religia, praca i czas wolny, Toruń 2011, s. 23. 22 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles kultury. Pedagogika kultury niejako wyłania się z badań teoretycznych W. Diltheya, E. Sprangera, G. Kerschensteinera, B. Croce, a w Polsce B. Na- wroczyńskiego, S. Hessena, B. Suchodolskiego, S. Szumana. Współcześnie edukacja kulturalna obejmuje teorię i praktykę wychowania estetycznego oraz edukacji artystycznej, odnosząc ją do wyzwań przyszłości wobec wy- chowania, edukacji dzieci i młodzieży. Szczególnie uwzględnia się w tej sferze rozwój nowych technologii i nowych mediów w kontekście wszech- ogarniającej świat kultury popularnej26. Zarówno poznanie zmysłowe, jak i intelektualne wymaga właściwego organizowania przestrzeni uczenia się w środowisku życia. Sztuka i kul- tura tworzą tę przestrzeń, w której dziecko może w naturalny sposób od- krywać swoje istnienie w świecie i budować relacje z otoczeniem, z naj- bliższymi, poprzez doznania, poznawać i podejmować wysiłek twórczy. W procesie rozumienia otaczającej rzeczywistości, nadawać sens i zna- czenie, wyznaczać cele i podejmować działania, stawiać pytania, poszu- kiwać i znajdować odpowiedzi. Sztuka współczesna proponuje przestrze- nie prowadzenia dialogu, stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi. Wychowanie do twórczości i przez własną twórczość – ekspresję arty- styczną ma znaczenie dla holistycznego rozwoju dzieci, jest propozycją edukacyjną coraz częściej praktykowaną przez artystów i pedagogów, nauczycieli, animatorów. W ostatnich latach obserwuje się wzrastającą aktywność działań edukacyjnych i animacyjnych proponowanych przez różne instytucje kultury, takie jak muzea czy galerie sztuki27. Procesy two- rzenia i interpretacji sztuki są formą zdobywania wiedzy, za pomocą prze- kaźników realizowane są cele. Przekaźniki aktywują zmysły: dotyku, wzroku, powonienia (zapachu), słuchu i kinestetyki. Zrozumienie sztu- ki zależy poniekąd od pytań o jej sens. Sens sztuki wyraża się między innymi w treści i formie ekspresji twórczej. Artysta–człowiek poprzez sztukę tworzy reprezentacje zarówno dla własnego samorozumienia, jak i dla komunikacji z innymi28. Sztuka uczy komunikacji, otwarcia się na drugiego, innego, na samego siebie, działając introspektywnie. 26 H. Bockhorst, V.I. Reinwand, W. Zacharias (Hg.), Handbuch Kulturelle Bildung, München 2012, s. 234. 27 Edukacja artystyczna zawiera się w edukacji kulturowej, a często bywa utożsamiana z edukacją kulturalną, co jednak jest zasadniczym uproszczeniem. Współczesne rozumienie edukacji kultu- ralnej w kontekście tradycyjnego ujęcia w koncepcji polskich autorów opisuje S. Słowińska: Idee (koncepcje) edukacji kulturalnej, [w:] J. Kargul, Upowszechnianie, animacja, komercjalizacja kultu- ry, Warszawa 2012, s. 219–241. 28 R. Tarruella, Artyści, dzieci, nauczyciel: impresariowie współczesnej edukacji artystycznej, [w:] Sztu- ka i wychowanie, dz. cyt. s. 125–126. Więcej na temat edukacji dla dzieci w muzeach i galeriach sztuki współczesnej zob. R. Pater, Wychowanie estetyczne w edukacji muzealnej, [w:] Sztuka i wy- chowanie (red.) K. Pankowska, Warszawa 2010, s. 66–79 oraz R. Pater, Muzea dla dzieci i młodzieży – współczesne przestrzenie edukacji, [w:] Kierunki rozwoju edukacji, red. A. Cudowska, Białystok 2011, s. 633–644. 25 rozwoju języka, uwagi czy wyobraźni. Telewizja kolonializuje obszary aktywności dziecka, zajmując czas, który mógłby być przeznaczony na polisensoryczny, psycho-motoryczny, intelektualny rozwój. Oglądanie telewizji przez dzieci przyczynia się bezpośrednio do spadku uwagi, roz- leniwienia intelektualnego, społecznej izolacji, jest czynnikiem poznaw- czej jałowości i wektorem rozpadu psychiki33. Odciąga od zajęć obowiąz- kowych, ogranicza czas poświęcanego na „naukę”, zabawę w grupie rówieśniczej czy z rodzicami. Jak wskazują badacze, średni kontakt dzien- ny dziecka z telewizją plasuje się tuż poniżej 2 godzin dla grupy w wieku 4 do 14 lat, co oznacza okrojenie tego czasu o 28%–36% (czas ten mógłby być poświecony m. in. na rozwijanie zainteresowań czy odrabianie zadań szkolnych), przy czym w weekendy wskaźnik ten drastycznie wzrasta do 80%34. Wszechobecna dostępność mediów, kanałów telewizyjnych na róż- nych odbiornikach cyfrowych, nie tylko komputerach czy tabletach, ale nawet w zegarkach, powoduje między innymi nieograniczony do nich do- stęp, a pośrednio, osłabioną kontrolę rodzicielską, kształtowanie budżetu czasu wolnego dzieci przez czynniki cywilizacyjne, ekonomiczne. Udział dorosłych w kształtowaniu budżetu czasu wolnego dzieci i jego zagospo- darowywania jest decydujący dla jakości rozwoju dziecka i młodego czło- wieka35. Budzenie ciekawości i zainteresowania światem, rozwijanie umie- jętności prowadzenia rozmowy, komunikacja interpersonalna zaczyna się w rodzinie, a następnie rozwija w grupie rówieśniczej. Współcześnie obserwuje się odejście od kontemplatywnego ujmo- wania czasu wolnego na rzecz biernych i konsumpcyjnych sposobów jego przeżywania. Badacze problematyki zauważają dominujący rozwój różnych form turystyki masowej, swoistego pielgrzymowania w czasie wolnym w celu zaspokajania potrzeby przyjemności i relaksacji36. W globalizują- cym się świecie wielokulturowych i zmiediatyzowanych społeczeństw „sieci”, czas wolny pozostaje w wielu przypadkach czasem niezapełnio- nym, pustym, zawłaszczanym lub niewolnym, a nawet zniewolonym, mar- notrawionym, prowadzącym do stopniowego znużenia, wykluczenia, i nie rzadko patologii. Problemem tym zajmują się pedagodzy badający sub- kultury czy popkultury czasu wolnego, które jak się zauważa, nie muszą być jednak gorsze od tradycyjnych form spędzania czasu, mogą zawierać wartości uniwersalne i edukacyjne.37 W socjologicznym ujęciu kultura 33 Tamże, s. 124. 34 Tamże, s.125. 35 B. Kostrubiec, Czas wolny dzieci w młodszym wieku szkolnym. Kontekst społeczno-kulturowy ko- rzystania z mediów, [w:] „Cudne manowce”. Kultura czasu wolnego we współczesnym społeczeń- stwie, red. W. Muszyński, Toruń 2008, s. 370–379. 36 Tamże. 37 Tamże. 26 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles czasu wolnego dziecka nabywana jest w procesie socjalizacji w rodzinie, a następnie w przedszkolu, szkole. W aspekcie psychologicznym można szukać naturalnych źródeł zachowań wolnoczasowych u dziecka. Będą one rozumiane jako stan umysłu i autoteliczna radość z wszelkiej aktywności38. Aktywność kulturalną proponują dzisiaj instytucje kultury, zapra- szając do współdziałania nie tylko dzieci i młodzież szkolną, ale także rodziny w ich czasie wolnym od zajęć i pracy. Ten obserwowany również w polskiej kulturze muzealnej trend jest ważny z punktu widzenia roz- woju dziecka, jego wielorakich umiejętności i kompetencji. Edukacja ar- tystyczna, edukacja przez sztukę w muzeum, teatrze czy filharmonii nie powinna dzisiaj być rozumiana w elitarnym wymiarze, lecz być dostępna dla wszystkich. Takie założenia stawiają sobie również organizatorzy działań edukacyjno–animacyjnych w instytucjach kultury. Gdy weźmie się pod uwagę fakt, że na zajęcia weekendowe w muzeach jest więcej chęt- nych niż miejsc w grupach, a zapisy tworzone są z wyprzedzeniem rocz- nym to można przypuszczać, że zapotrzebowanie na tego typu zajęcia jest duże i znacznie przekracza podaż. Muzeum Narodowe w Krakowie realizuje w swoich oddziałach cykle zajęć edukacyjnych dla dzieci, zarówno dla klas szkolnych, jak również dla rodzin. W 2012 roku muzeum zorganizowało 1433 zajęcia o charakterze warsztatów i lekcji muzealnych, w których uczestniczyło 29 825 osób. W ko- lejnych latach wskaźnik ten utrzymywałe się na podobnym poziomie. Przy czym należy zauważyć, że znaczącym czynnikiem frekwencji są organizo- wane wystawy czasowe, do których również przygotowywane są programy i działania edukacyjne dla dzieci i młodzieży. W 2014 roku w zajęciach week- endowych adresowanych przez muzeum do dzieci odbyło się ok. 186 warsz- tatów, w których wzięło udział 2764 dzieci (w wieku od 3–13 lat)39. Wzrost działań edukacyjnych, kulturalnych, artystycznych organi- zowanych przez muzea można zaobserwować w całej Polsce. Edukacja muzealna, którą można również włączyć w obszar edukacji do czasu wolnego rozwija się, proponując aktywne i atrakcyjne formy budzenia ak- tywności, zainteresowań i pasji poznawczych najmłodszych. Warto nią zainteresować nie tylko nauczycieli, wychowawców, ale przede wszystkim rodziców i opiekunów, aby droga do muzeum (i innych instytucji kultury) nie była znana tylko elitarnej grupie najmłodszych odbiorców, ale była czę- sto przemierzana przez każdego małego obywatela naszego kraju40. 38 M. Truszkowska-Wojtkowiak, Fenomen czasu wolnego, dz. cyt., s. 212. 39 Dane pochodzą z Raportów Działalności Edukacyjnej Muzeum Narodowego w Krakowie. Opra- cowania za rok 2012 i 2014 udostępnione dzięki uprzejmość kierownik Sekcji Edukacji MNK M. Dylewskiej-Libery. 40 http://mnk.pl/rodzice-i-dzieci (dostęp: 17.02.2015). 27 W kontekście przedstawionych refleksji nad edukacją kulturalną do czasu wolnego, zagrożeń płynących z nadmiernego korzystania z me- diów a przez to biernego, pasywnego spędzania czasu wolnego, wyłania się następująca konkluzja. Zarówno rodzina, jak i przedszkole, szkoła są środowiskami kształtującym „nawyki” sposobu spędzania czasu w tym czasu wolnego. Z tymi mikrośrodowiskami ściśle powinna współpraco- wać społeczność środowiska lokalnego, organizatorzy, twórcy programów i działań kulturalnych, artystycznych, edukacyjnych, rekreacyjnych, aby zapewnić alternatywę dla konsumpcyjnego i jałowego przeżywania cza- su wolnego. Dlatego warto podejmować badania jakościowe nad czasem wolnym dzieci, aby móc realnie określać ich deficyty i stymulować roz- wój aktywności poznawczej, zarówno w rodzinie, jak i w środowisku przedszkola i szkoły. Zakończenie Konkludując, edukacja kulturalna dla czasu wolnego, podobnie jak czas wolny dla edukacji kulturalnej, tworzą przestrzeń do poszukiwania wartości w twórczym i swobodnym, a przede wszystkim wolnym rozwo- ju dziecka. Edukacja do czasu wolnego jest ważna ze względu na uczenie się podejmowania decyzji dotyczących swobody wyboru spędzania czasu wolnego, jak również płynących stąd konsekwencji dla świadomości peł- ni zdrowia i jego utrzymania. „Czas wolny jest w swej istocie afirmacją szczęścia i wolności, a przygotowanie do czasu wolnego albo tylko ocze- kiwanie na taki czas jest często pragnieniem autotelicznego przeżywania czasu”41. Edukacja kulturalna do (dla) czasu wolnego, do konsekwentne- go zarządzania czasem, samodzielnego, świadomego stanowienia budżetu czasu wolnego, jest istotna w świetle powyższych wyzwań i zagrożeń cy- wilizacyjnych. Szczególnie w kontekście zmieniających się błyskawicz- nie warunków życia, postępujących zmian technologicznych, coraz więk- szego zróżnicowania społecznego, mieszania się kultur, zmiennych warunków pracy, niezrównoważonego rozwoju i wielu innych zjawisk, którym będzie musiało stawić czoło nowo wzrastające pokolenie czasu wolnego. Jak twierdzą współcześni badacze problematyki, przygotowa- nie do czasu wolnego i jego organizacja mają kluczowe znaczenie dla jakości życia rozumianej tutaj jako ars vivendi. 41 Tamże, s. 237. 30 Z teorii – artykuły recenzowane/Theory – Peer-Reviewed Articles nia przyszłości stawiają współczesnej edukacji wymagania, w której upa- truje się antidotum na problemy człowieka XXI wieku. Twórczość, in- nowacyjność to terminy często wymieniane w kontekście rozwoju społe- czeństwa i potrzebnych kompetencji w mierzeniu się z wyzwaniami współczesności. Autorka podkreśla wartość edukacji artystycznej, wycho- wania przez sztukę, partycypacji kulturalnej w planowaniu, organizowa- niu i przeżywaniu czasu wolnego dzieci, który to w istotnej mierze zale- ży od kultury czasu wolnego dorosłych. Ważnym aspektem edukacji kulturalnej są działania podejmowane przez instytucje kultury. Szczególnie dynamiczne działania w zakresie edukacji kulturalnej, artystycznej podej- mują muzea, przygotowując programy i kierując docelowe działania, dla zróżnicowanych grup odbiorców, w tym dzieci i młodzieży. Czas wolny jest w tych instytucjach spędzany i przeżywany w sposób szczególny, gdyż ma za każdym razem wymiar poznawczy i w pewnym stopniu wychowaw- czy. Odwołując się do programów i statystyk muzealnych autorka wskazuje na istotne zmiany, jakie dokonują się współcześnie poprzez podejmowane działania instytucjonalne w obszarze kreowania kultury czasu wolnego. Au- torka analizując badania i prace dotyczące czasu wolnego, wskazuje na ko- nieczność edukacji i wychowania najmłodszych do kultury czasu wolnego. Podkreśla potrzebę przygotowania do partycypacji w kulturze czasu wolne- go. Umiejętność organizacji i odpowiedzialnego zarządzania czasem wol- nym na każdym etapie życia ma kluczowe znaczenie dla „jakości życia” ro- zumianej tutaj jako ars vivendi. Słowa kluczowe: edukacja do czasu wolnego, czas wolny, edukacja kulturalna, twórczość, wychowanie estetyczne, wychowanie artystyczne, edukacja muzealna. Free Time (for) the Cultural Education of Children Summary Nowadays, the idea of leisure time is the subject of research for the scientists of many fields such as economy, psychology, philosophy, socio- logy and pedagogy. The pedagogy of free time or the education to leisure activities especially are under the research in the context of developing theories of the leisure time society. Recently, free time is much more often defined by the rise of existen- tial pleasure, making unconstrained and free decisions which are connec- ted not only with expressing own intentions but also with an unassisted management of independently chosen activities. It is translated into the choice and realization of volitionally appointed goals and tasks. 31 Work time and spare time intertwine and condition each other. In the article the conception of understanding and defining leisure time is presented from the historical perspective. It is shown that planning the free time and making use of actions undertaken by the children in the cultural education, which is conceived as cultural activity in the broad sense of the development of cultural competence are highly important. The challenges of the future demand a lot from the education of the recent times, which is sought as the antidote to the problems of the 21st century human beings. Creation and innovations, these are the terms often mentioned in the context of the society development and the competence facing the challenges of the recent world. The author underlines the values of the artistic education, the edu- cation through art as well as the cultural participation which are highly meaningful in planning, organizing and experiencing the children’s free time that essentially is depended on the free time culture of the adults. Keywords: education to leisure, cultural education, creation, aesthe- tic education, museum education. Adres do korespondencji: Dr Renata Pater Uniwersytet Jagielloński Zakład Pedagogiki Kultury i Historii Idei Pedagogicznych e-mail: [email protected]