Czasownik - Notatki - Gramatyka, Notatki z Dziennikarstwo i nowe media

Pobierz Czasownik - Notatki - Gramatyka i więcej Notatki w PDF z Dziennikarstwo i nowe media tylko na Docsity!

C Z A S O W N I K

Kategorie fleksyjne (wg Bańko):

1. tryb:

• orzekający
• warunkowy
• rozkazujący

2. czas:

• teraźniejszy
• przyszły
• przeszły
• zaprzeszły (np. mówiłam była)
• nieprzeszły

3. osoba (os. 1, 2, 3)
4. liczba (lp, lm)
5. rodzaj (wartości takie jak dla innych części mowy)
6. przypadek (dla wybranych form czasownika)
7. deprecjatywność (jeżeli łączy się z rzeczownikiem, który jest deprecjatywny, np. parobki robiły) W nowszych ujęciach nie ma strony ani aspektu (zag. składniowe). OBRAZ ODMIANY CZASOWNIKA bezokolicznik (nieodmienny) -ć, -c (np. piec, pić); bezosobnik - kończy się na -no, -to (np. zrobiono, zbito); odmienia się przez tryb orzekający (uszyto) oraz warunkowy (uszytoby); gerundium (odsłownik) -owie, -enie, -cie

• odmienia się przez przypadek (pisanie, pisania, pisaniu);
• niektóre gerundium odmieniają się przez liczbę, np. W ubiegłym roku odnotowano wiele utonięć.
• niektóre gerundia się leksykalizują, czyli stają się rzeczownikami, np. pranie (jako czynność lub jako bielizna); imiesłowy:
• przysłówkowy uprzedni (od czasowników dokonanych) -łszy, -wszy (np. zgniótłszy, napisawszy --> nieodmienne);
• przysłówkowy współczesny (od czasowników niedokonanych -ąc --> nieodmienne);
• przymiotnikowy bierny (od czasowników dokonanych i niedokonanych) -ny, -ty (np. robiony, muśnięty) tylko czasowniki przechodnie --> musi się łączyć z rzeczownikiem --> odmienne; ALE! nie wszystkie formy zakończone na -ny, -ty są imiesłowami, niektóre są przymiotnikami; Tokarski wyróżnia imiesłów przymiotnikowy przeszły zakończony na -ły , np. zwiędły, tworzone od czasowników dokonanych (przymiotnik);
• przymiotnikowy czynny (od czasowników niedokonanych) -ący, -ąca, -ące (np. piszący, pisząca, piszące);

FORMY OSOBOWE

FORMY ORZEKAJĄCE:

1. f. czasu teraźniejszego (czasownik niedokonany --> np. piszę);
2. f. czasu przyszłego prostego (od czas. dokonanych --> np. napiszę);
3. f. czasu przyszłego złożonego (tylko niedokonane --> np. będę pisać; odmienia się tylko słowo posiłkowe + bezokolicznik; słowo posiłkowe i pseudoimiesłów, np. będę pisał);
4. f. czasu przeszłego (np. pisałem);
   • funkcja syntetyczna, np. kiedy wróciłeś?
   • funkcja analityczna, np. kiedyś wrócił?
5. f. czasu zaprzeszłego (np. pisałem był); Budowa pseudoimiesłowów z (E)M + słowo posiłkowe. Czasu tego używa się w jęyku literackim, ale formy typu powinienem był nie mają znaczenia właściwego f. zaprzeszłym, lecz zbudowane są na zasadzie analogii do czasu zaprzeszłego. Jest to czas przeszły od powinien --> winien był.
6. przez rodzaj i deprecjatywność odmieniają sięczysto funkcjonalnie; pseudoimiesłowy odmieniają się przez: rodzaj, liczbę oraz deprecjatywność; FORMY WARUNKOWE - odmieniają się przez: czas, osobę, liczbę, rodzaj, oraz deprecjatywność. Ze względu na kategorię czasu wyróżniamy f. nieprzeszłe i przeszłe. Formy nieprzeszłe: a) syntetyczne (czytałbym, czytałbyś, czytałby); b) analityczne (bym czytał, byś czytał, by czytał); Od położenia morfu -by- zależy, który jest wraz z końcówką E(M). Czas nieprzeszły pozwala mówić o zdarzeniach, które mogą, mogłyby, lub będą mogły nastąpić --> przypuszczanie, że w określonych warunkach nastąpi jakiś stań rzeczy. Formy przeszłe - są analityczne; budowa: słowo posiłkowe typu był + morf -by- + końcówka E(M): pseudoimiesłów, np. byłbym pisał, byłbyś rysował, byłby czytał. Czas ten pozwala mówić o zdarzeniach, które mogły nastąpić, ale nie nastąpiły --> tryb nierzeczywisty. Za pomocą form nieprzeszłych można komunikować tryb potencjalny --> decyduje kontekst. TRYB ROZKAZUJĄCY Formy analityczne: niech rysuję (ja); niech rysuje; niech rysują; Kategoria rodzaju w trybie rozkazującym jest zneutralizowana. ASPEKT - jest kategorią klasyfikującą czasownika (wg Bańko) o wartościach: dokonany lub niedokonany. Zwycięża pogląd, że czasowniki nie odmieniają się przez aspekt, czyli mają go z góry przypisanego. O odmianie przez aspekt, możemy mówić w odniesieniu do par afiksalnych, np. zapisać - zapisywać.

OSOBLIWOŚCI CZASOWNIKÓW POWINIEN, WINIEN, POWINNO :

nie mają bezosobnika, bezokolicznika, gerundium; mają w trybie orzekającym 2 czasy: przeszły i nieprzeszły, np. powinienem, powinieneś; ten sam zespół form używany jest w odniesieniu do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości; tryb warunkowy - można używać form orzekających; formy czasu nieprzeszłego wyrażają tylko czas potencjalny; FORMY BAZOWE - określone formy leksemów danej części moy mające tę właściwość, że na jej podstawie można utworzyć wszystkie pozostałe formy leksemów na podstawie niezawodnych reguł. bezokolicznik pisać bezosobnik, tryb orzekający pisano gerundium, M. lp pisanie tryb rozkazujący, 2 os. lp pisz tryb orzekający, teraźniejszy, niedokonany (przyszły dokonany) 1 os. lp piszę tryb orzekający, teraźniejszy, niedokonany (przyszły dokonany) 3 os. lp pisze tryb orzekający, teraźniejszy, niedokonany (przyszły dokonany) 3 os. lm piszą tryb orzekający, przeszły, 1 os. lp, męski pisałem tryb orzekający, przeszły, 3 os. lp, męski pisał tryb orzekający, przeszły, 3 os. lp, nijaki pisało tryb orzekający, przeszły, 3 os. lm, męskoosobowy pisali Tradycyjnie są 4 typy koniugacji. Podstawę stanowią 1. i 2. os. lp: Os. I II III IV

1. -ę -ę -am -em
2. -esz -isz -asz -esz Obraz koniugacji w ujęciu Tokarskiego przyjął się w leksykografii polskiej. Sprowadza odmianę czasowników do jednej koniugacji. Autor przyjął trójpodział na: temat, przyrostek oraz końcówkę. W ujęciu Tokarskiego czasowniki różnią się nie tyle końcówkami co przyrostkami. Zasób wg aotora jest jeden. Stopień regularności w odmianie czasowników uzależniony jest od stałości lub przewidywalności przyrostka. Dokonuje podziału przyrostków na 11 klas. Ujęcie Romana Laskowskiego stanowi próbę pogodzenia tradycji z wymogami współczesnej gramatyki. Z 4 typów koniugacji autor pozostawił 3: Os. I II III ---
3. -ę -ę -m łączy grupę
4. -esz -isz -sz III i IV