Pobierz Część A. Pytania egzaminacyjne i więcej Schematy w PDF z Prawo rzymskie tylko na Docsity! Prawo rzymskie, Repetytoria Becka Część A. Pytania egzaminacyjne Rozdział I. Prawo osobowe Wprowadzenie Pytanie 1. Co to jest stosunek prywatnoprawny? Współczesna nauka prawa cywilnego zbudowana jest wokół pojęcia stosunku cywilnoprawnego, wykrystalizowanego przez naukę pandektów. Stosunek cywilno- prawny łączy podmioty prawa, podmiotem jest osoba, fizyczna lub prawna, pod- miotowość prawna jest opisywana przez termin zdolność prawna. Komu przysłu- guje zdolność prawna jest podmiotem prawa. Każdy podmiot ma sferę interesów chronioną przez prawo prywatne, składa się na nią majątek lub inaczej prawa ma- jątkowe oraz pozostałe (niemajątkowe) interesy chronione przez prawo przedmioto- we. Prawa i interesy chronione są nazywane prawami podmiotowymi. Cegiełkami budującymi prawo podmiotowe są uprawnienia i roszczenia. Podmiot, w którego majątku znajduje się określone prawo podmiotowe może wejść w stosunek prawny z innym podmiotem albo w wyniku naruszenia jego interesu lub prawa (np. przez wyrządzenie szkody) albo dobrowolnie nawiązać stosunek prawny przez czynność prawną. Do dokonywania czynności prawnych potrzebna jest zdolność do czyn- ności prawnych, czyli składania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne zamierzone przez podmiot prawa. Każde prawo podmiotowe ma swój przedmiot, najczęściej jest to rzecz. Normy opisujące poszczególne elementy stosunku cywil- noprawnego będą objaśniane stopniowo. Pytanie 1 Część A. Pytania egzaminacyjne2 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka 1. Podmioty prawa Pytanie 2. Kogo uważa się za podmiot prawa? Współcześnie, bycie podmiotem prawa oznacza przysługiwanie zdolności praw- nej, czyli sfery interesów chronionych przez prawo. Zgodnie z treścią art. 8 KC, każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. Oznacza to, że każdy człowiek jest podmiotem prawa od chwili urodzenia. Prawo rzymskie nie znało pojęcia zdolności prawnej, ukształtowało się ono w europejskiej tradycji i nauce prawa bazujących na kodyfikacji justyniańskiej. Jest to pojęcie jednak na tyle użyteczne, że daje się wykorzystać do opisu sytuacji osób w prawie rzymskim, w którym zdolność prawna przysługiwała tylko określo- nej grupie osób. Podmiotowość prawna była opisywana przez pryzmat trzech sta tus, które razem nie tworzyły jednolitego systemu, ale pozwalały umieścić osobę na skali podmiotowości. W dzisiejszym rozumieniu zdolność prawna przysługiwała wolnym obywatelom Rzymu, niepodlegającym zwierzchnictwu pater familias, za- równo mężczyznom jak i kobietom. Stąd podział ludzi dokonywany według trzech kryteriów: a) według status libertatis: servi – liberi; (stanu wolności: niewolnicy – wol- ni); niewolnictwo było zjawiskiem występującym we wszystkich społeczno- ściach basenu morza śródziemnego, dlatego podział ten jest odnoszony przez rzymskich jurystów do norm ius gentium, chociaż niezgodnych z prawem na- turalnym. W Grecji antycznej niewolnictwo uznawano za element naturalne- go porządku rzeczy; b) według status civitatis: cives – peregrini; (stanu obywatelstwa: obywatele – ob- cokrajowcy); antyczne społeczności były silnie związane ze swoim prawem, które w znacznej mierze stanowiło o tożsamości obywateli i miało charakter ekskluzywny. Zasadniczo obowiązywała zasada personalności prawa. Z tej perspektywy prawo rzymskie rozwijało się w kierunku poszerzania kręgu oby- wateli, aż do nadania w 212 r. obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom imperium. Latyni i peregryni mieli zdolność prawną według norm własnej civi tas. Zachowywali ją również w Rzymie na prawach gościnności, chyba że ich państwo znajdowało się aktualnie w stanie wojny z Rzymem; c) według status familiae: sui iuris – alieni iuris; (stanu w rodzinie: własnowol- ni – podlegający władzy); podstawową strukturą życia społecznego w Rzy- mie była familia z jej głową pater familias. Jej istotą była potestas sprawowa- na nad zstępnymi, a w pewnym okresie także żoną i żonami dorosłych synów. Zstępni nawet, gdy osiągnęli dorosłość podlegali zwierzchnictwu głowy ro- dziny i nie przysługiwała im zdolność majątkowa (nie mogli mieć własnego majątku). Pytanie 2 5 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka były one na wyrażaniu zamiaru bycia małżonkiem (affectio maritalis) oraz woli za- trzymania rzeczy dla siebie (animus rem sibi habendi). Niewolnik, jako pozbawiony zdolności zawarcia małżeństwa i nabycia własności, nie mógł przejawiać intencji związanych z tymi sytuacjami. Gdyby obywatel umarł w niewoli, niemożliwa była sukcesja po nim zarówno te- stamentowa, jak i beztestamentowa, ponieważ niewolnik nie mógł pozostawić po sobie spadku, a przy sporządzeniu testamentu wymagano, aby testator zachował zdolności do jego sporządzenia aż do chwili śmierci. W celu umożliwienia sukcesji testamentowej po obywatelach, którzy zmarli w niewoli, ustawą lex Cornelia z 81 r. p.n.e. wprowadzono fictio legis Corneliae: Ulp. D.49.15.18: „We wszystkich czę- ściach prawa tego, który nie powrócił (z niewoli) od wrogów, uważa się za zmarłe- go, w chwili wzięcia do niewoli”. Na mocy tej fikcji osoba, która utraciła wolność wskutek pojmania przez wro- gów, a następnie zmarła, traktowana była tak, jak gdyby zmarła jako wolny czło- wiek, tj. w chwili pojmania. Pytanie 7. Czy obywatel rzymski mógł zostać niewolnikiem na terytorium Rzymu? W czasach archaicznych niewypłacalny dłużnik mógł być sprzedany w niewolę przez wierzyciela, ale jedynie trans Tiberim, co oznaczało – poza granice państwa, w niewolę na obcym terytorium. Lex Poetelia Papiria de nexis z 326 r. p.n.e. osta- tecznie zniosła tę możliwość. Gaius wspomina sc. Claudianum, na podstawie któ- rego obywatelka współżyjąca z cudzym niewolnikiem wbrew woli jego właścicie- la, stawała się niewolnicą (G.1.160). Także obywatel, który unikał wpisania na listę celem określenia jego cenzusu, był sprzedawany w niewolę. W czasach Cesarstwa skazanie na śmierć, walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalniach było równoznacz- ne z utratą wolności. Sytuacje degradacji obywatela do statusu niewolnika na tery- torium Rzymu należały zatem do rzadkości i co do zasady można przyjąć, że oby- watel rzymski nie mógł zostać niewolnikiem na terenie Rzymu. Pytanie 8. Kim są kommorienci? Są to osoby, które zginęły we wspólnym niebezpieczeństwie w taki sposób, że nie można oznaczyć kolejności śmierci poszczególnych osób. Oznaczenie kolejno- ści śmierci ma znaczenie dla określenia nabycia praw w drodze spadkobrania przez poszczególne osoby. Tryph. D.34.5.9(10).4: „Jeśli Luciusz Titius zginął wraz z do- rosłym synem, którego ustanowił jedynym spadkobiercą w swoim testamencie, Rozdział I. Prawo osobowe Pytania 7–8 Część A. Pytania egzaminacyjne6 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka przyjmuje się, że syn zmarł później niż ojciec i został spadkobiercą z testamentu, a spadek przechodzi na spadkobierców syna, chyba że wykaże się coś przeciwnego. Jeśli zaś niedojrzały zginie razem z ojcem, sądzi się, że ojciec zmarł później, chyba że udowodni się coś przeciwnego”. (Por. art. 32 KC, który przyjmuje zasadę równo- czesności śmierci osób, które zginęły we wspólnym niebezpieczeństwie). Zob. kazus 36. Pytanie 9. Co określał status libertatis? W starożytności sytuacja prawna człowieka w pierwszej kolejności zależała od tego, czy był niewolnikiem, czy osobą wolną. G.1.9: „Najważniejszy zaś podział prawa dotyczącego osób jest ten, że wszyscy ludzie są wolni albo (są) niewolni- kami”. Zaliczenie do osób wolnych było podstawowym warunkiem uznania człowieka za podmiot prawa. Flor. D.1.5.4pr.: „Wolność jest naturalną możliwością czynienia tego co się komu podoba, o ile nie powstrzymuje go prawo lub siła”. Niewolnicy pozbawieni byli zdolności prawnej w każdym aspekcie: servi pro nullis habentur. Jedynie w prawie naturalnym wszyscy ludzie byli uważani za równych. Z kolei lu- dzi wolnych (homini liberi) dzielono na: 1) Ingenui – wolnourodzonych, czyli ci, których urodziła wolna kobieta. W prawie klasycznym rozwinęła się zasada sprzyjania wolności (favor libertatis), będąca wyrazem humanitarnych tendencji w prawie II w. n.e. Pozwalała ona na uznanie za osobę wolną dziecka urodzonego przez matkę, która w okresie ciąży zmieniła swój status libertatis. Flor. D.1.5.5.2: „(...) wystarczy bowiem, że (matka) była wolna w chwili porodu, chociaż poczęła jako niewolnica. I odwrotnie, jeśli po- częła jako wolna, a urodziła jako niewolnica, uznano, że ten, którego rodzi, jest wolny (...) ponieważ nieszczęście matki nie powinno szkodzić temu, który jest w jej łonie. Stąd zrodziło się pytanie, czy jeśli ciężarna niewolnica została wy- zwolona, a następnie ponownie popadłszy w niewolę (...) urodziła, rodzi wolne- go, czy niewolnika. Jednak słusznie przyjęto, że rodzi wolnego; wystarczy temu, który jest w łonie, że matka była wolna w międzyczasie”. 2) Liberti (libertini) – wyzwoleńców. Osobliwością prawa rzymskiego na tle praw antycznych był fakt, że formalne wyzwolenie (manumissio) niewolnika powodowało nabycie przez wyzwoleńca obywatelstwa rzymskiego. Skutko- wało to tym, że wyzwoleniec stawał się podmiotem w rozumieniu prawa rzym- skiego. Podlegał jednak uciążliwym ograniczeniom prawnym na rzecz swoje- go byłego właściciela. Pytanie 9 7 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka Pytanie 10. Jaka była sytuacja prawna wyzwoleńca? Wyzwoleniec był zaliczany do grupy klientów byłego właściciela i podlegał prawu patronatu, które znacznie ograniczało jego swobodę osobistą i majątkową. Z prawa patronatu wynikały obowiązki natury zarówno społecznej w postaci sza- cunku i posłuszeństwa wobec patrona, jak i prawnej w postaci nieodpłatnych świad- czeń osobistych i majątkowych. Patron, w przypadku bezpotomnej śmierci wyzwo- leńca, na podstawie ustawy XII tab. (V, 8 = Ulp. 29,1) był powołany do spadku w miejsce najbliższego agnata, a w prawie pretorskim patron otrzymywał połowę majątku wyzwoleńca, nawet gdy miał on sui heredes, w postaci żony in manu lub adoptowanego syna. Prawo patronatu wiązało się także z pewnymi obowiązkami ze strony patrona jak wspieranie swojego wyzwoleńca w prowadzeniu spraw urzędowych w szcze- gólności sądowych, a także w razie potrzeby dostarczania wyżywienia. Na mocy konstytucji Marka Aureliusza patron, który odmówiłby alimentacji swojego wy- zwoleńca, tracił prawo patronatu. Marc. D.37.14.5.1: „W listownej odpowiedzi na- szego władcy postanowiono, że patron, który nie żywiłby swojego wyzwoleńca, tra- ci prawo patronatu”. Pytanie 11. Skąd Rzymianie wywodzili instytucję niewoli i jakie były źródła niewolników? Rzymianie wywodzili niewolę z ius gentium. I.1.3.2: „Niewola jest instytucją prawa narodów, za pomocą której wbrew naturze ktoś zostaje poddany pod władzę innego jako właściciela”. Marc. D.1.5.5.1: „Niewolnicy zostają poddani naszemu władztwu z mocy prawa obywatelskiego albo narodów: prawa obywatelskiego, jeśli ktoś powyżej 25. roku ży- cia za udział w cenie pozwolił się sprzedać (jako niewolnik): w prawie narodów na- szymi niewolnikami stają się ci, którzy zostali schwytani jako jeńcy, oraz ci, którzy rodzą się z naszych niewolnic”. W okresie republiki, głównym źródłem niewoli były prowadzone podboje i branie w niewolę ludności na podbitych terytoriach. W okre- sie cesarstwa przeważająca liczba niewolników pochodziła z urodzenia z matki nie- wolnicy (ancilla). Istotnym źródłem niewoli był handel ludźmi porwanymi np. przez piratów i dostarczanych na targi niewolników. Znanymi w starożytności miejscami handlu niewolnikami na masową skalę były wyspy Rodos i Delos. Porwania jednak nie stanowiły legalnego źródła niewoli i de iure taka osoba była wolna, jednak nie była w stanie wykazać swojego statusu osoby wolnej, prawnicy z rezygnacją mówili non deficit ius sed factum (nie brak odpowiedniego prawa, ale dowodów [sprawia, że nie można dochodzić pewnych uprawnień]). Osoba porwana i sprzedana w niewolę, Rozdział I. Prawo osobowe Pytania 10–11 Część A. Pytania egzaminacyjne10 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka stwa ze strony właściciela, chociaż często niewolnicy musieli ze swoich starań i pra- cy zaoszczędzić kwotę, którą przekazywali właścicielowi za uwolnienie. Formalnie takie pieniądze należały do właściciela, ale niewolnik nie podjąłby trudy ich gro- madzenia, gdyby nie miał nadziei na wyzwolenie. Wyzwalając w testamencie wła- ściciel często dodawał warunek, którego spełnienie dawało niewolnikowi wolność, np. jeśli zapłacił określoną sumę, jeśli niewolnica urodzi troje dzieci itp. Spełnie- nie „świadczenia” miało nastąpić do rąk dziedzica, ale jeżeli ten przed spełnieniem warunku przeniósł prawa własności na inną osobę powstawał problem, komu nale- ży się „świadczenie” objęte warunkiem. Już ustawa XII tab. przewidywała ochronę ekspektatywy uzyskania wolności przez warunkowo wyzwolonego niewolnika (sta tuliber). Ulp. 2.4: „(Kogo) nakazano uczynić wolnym pod takim warunkiem: »jeśli da dziesięć tysięcy dziedzicowi«, nawet jeśli dziedzic go sprzeda, uzyskuje wolność dając pieniądze nabywcy; tak nakazuje ustawa XII tablic”. Formalnymi sposobami wyzwolenia iure civili były: a) w testamencie (manumissio testamento) w formie zapisu testamentowego przyznającego wolność niewolnikowi testatora. Był to zapis o analogicznej strukturze jak zapis windykacyjny; b) w czynności wzorowanej na postępowanie sądowe (manumissio vindicta) – ktoś błędnie uznawany za niewolnika mógł w procesie windykacyjnym do- magać się uznania jego wolności. Musiał znaleźć jednak osobę, która wystą- piła ze skargą w jego imieniu (rzecznika wolności, adsertor libertatis), gdyż do czasu rozstrzygnięcia, jako niewolnik nie miał zdolności sądowej. Na tej procedurze zbudowano czynność prawną. Właściciel zgłaszał się z niewolni- kiem do pretora i tam z przygodnie dobraną osobą odgrywająca rolę rzeczni- ka wolności przeprowadzano fikcyjne postępowanie o stwierdzenie wolności niewolnika; c) przez wpis na listę obywateli (manumissio censu).Wydanie niewolnikowi po- lecenia, aby przy okazji sporządzania spisu obywateli (census) zgłosił się do cenzora i został wpisany na listę obywateli. Spisy takie w okresie republiki sporządzane były przez cenzorów co pięć lat (lustrum). W okresie cesarstwa stopniowo zaprzestano ich przeprowadzania; d) przed biskupem w obliczu zgromadzonego kościoła (manumissio in eccle sia). Po uznaniu chrześcijaństwa za religię tolerowaną (edykt mediolański ce- sarza Konstantyna z 313 r.) w gminach chrześcijańskich rozwinął się nowy sposób wyzwalania niewolników – przez oświadczenie właściciela złożone wobec biskupa i wiernych gminy chrześcijańskiej. Pytanie 15 11 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka Pytanie 16. Co oznaczało wyzwolenie nieformalne? U schyłku republiki wielu właścicieli, nie przeprowadzając formalnego wyzwo- lenia, tolerowało, że ich niewolnicy żyli jak wolni. Z braku sankcji prawnej dla tego stanu faktycznego mogli być w każdej chwili ponownie zmuszeni do niewolniczej służby. Odwołując się do zasad rzymskiego przywiązania do danego słowa (fides), pretor udzielał ochrony faktycznie wolnym, odmawiając właścicielowi możliwości dysponowania ciałem niewolnika. W ten sposób wykształciła się grupa osób wol- nych o nieokreślonym statusie – wolnych faktycznie. Ich status uregulowała do- piero lex Iunia Norbana z 19 r., która wprowadziła kategorię osób nazywaną lati ni Iuniani. Ustawa przewidywała, że owi wyzwoleńcy żyją jak wolni, lecz umierają jak niewolnicy. Nie otrzymali obywatelstwa oraz odmówiono im zdolności w prawie spadkowym, nie mogli mieć dziedziców, ani ustawowych ani testamentowych. Ich majątek po śmierci przypadał patronowi tak jak peculim niewolnika. Oficjalnie ten status zniósł Justynian jedną ze swoich konstytucji. Pytanie 17. Jakie ograniczenia wyzwoleń wprowadził cesarz August? Ze względu na nasilającą się częstość i rozmiary wyzwoleń testamentowych wy- dana za panowania Augusta ustawa (lex Fufia Caninia z 2 r. p.n.e.) ograniczała licz- bę dopuszczalnych wyzwoleń w testamencie (por. G.1.42–43). Zezwalała ona jedy- nie na wyzwolenie określonej ułamkiem części niewolników nie więcej niż 100 dla osób, które miały ich więcej niż 500. Wyzwolenia dokonywane przed pretorem zo- stały poddane kontroli na mocy lex Aelia Sentia z 4 r. n.e. (por. G.1.13–41). Właści- ciel kwirytarny, który ukończył lat dwadzieścia, mógł wyzwolić niewolnika, który ukończył lat trzydzieści. W przypadku młodszych niewolników lub młodszych wła- ścicieli musiał zachodzić szczególny powód wyzwolenia oceniany przez specjalną komisję. Niezachowanie wymogów powodowało, że niewolnik był wolny faktycz- nie, ale nie de iure, uzyskiwał status latyna Juniańskiego. Nieważne były natomiast wyzwolenia na szkodę wierzycieli. Pytanie 18. W jaki sposób zostawało się obywatelem rzymskim (status civitatis)? Przede wszystkim obywatelstwo nabywały dzieci urodzone ze związku małżeń- skiego (iustum matrimonium), w którym to przypadku, niezależnie od obywatelstwa matki, dzieci stawały się obywatelami rzymskimi. Natomiast dzieci urodzone poza takimi związkami otrzymywały, zgodnie z zasadą ius gentium, obywatelstwo matki. Lex Minicia z 90 r. p.n.e. odmawiała obywatelstwa dzieciom urodzonym ze związku Rozdział I. Prawo osobowe Pytania 16–18 Część A. Pytania egzaminacyjne12 Prawo rzymskie, Repetytoria Becka obywatelki rzymskiej i cudzoziemca, który nie miał conubium. Drugim sposobem nabycia obywatelstwa było nadanie go w drodze indywidualnego lub grupowego przywileju. Wiele grup tradycyjnie żyjących z Rzymianami w dobrych stosunkach korzystało z ius conubii i ius commercii. W pierwszym przypadku było to prawo za- warcia przez cudzoziemca małżeństwa ważnego iure civili, w drugim – możliwość nabywania własności chronionej w prawie cywilnym (poszczególne etapy rozsze- rzania obywatelstwa rzymskiego zob. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzym- skie. Instytucje, Warszawa 2014, s. 82–84). Pytanie 19. W jaki sposób Latyn Juniański mógł uzyskać obywatelstwo? Prawo przewidywało wiele sposobów, którymi ta kategoria Latynów mogła uzy- skać obywatelstwo rzymskie między innymi przez zawarcie związku małżeńskiego z Latynką lub Rzymianką i spłodzenie dziecka, gdy dziecko ukończyło rok wszyscy mogli zgłosić się do pretora w celu nadania obywatelstwa; jeśli 6 lat służył w straży miejskiej, przez taki okres oddawał statek na służbę annony, wybudował duży dom w Rzymie lub prowadził młyn przez co najmniej 3 lata. (G.1.29; 32b). Zob. kazus 1. Pytanie 20. Jak kształtowała się zdolność prawna osób alieni iuris? G.1.49: „Spośród tych osób, które są poddane cudzemu prawu, jedne podlegają władzy ojca lub właściciela, inne władzy mężowskiej, a jeszcze inne władzy wyni- kającej z mancipium”. Do kategorii osób alieni iuris Gaius zalicza zstępnych (dzie- ci, wnuki, prawnuki) urodzonych z iustum matrimonium lub adoptowanych, niewol- ników, żonę, która dokonała conventio in manum w tym także żony synów, które weszły pod władzę mężowską. Zalicza także do tej kategorii osoby, które weszły do familia na skutek przeniesienia władztwa w drodze mancipatio np. w wyniku wyda- nia syna, aby uwolnić się od odpowiedzialności za wyrządzoną przez niego szkodę. Osoby te nie mają zdolności prawnej, nie mogą mieć, a co za tym idzie nabywać dla siebie praw majątkowych. Dorosłe dzieci mogły natomiast zawrzeć ważny związek małżeński. Pytanie 21. Jak kształtowała się zdolność prawna filius familias? Dorosły syn pozostający pod władzą ojca korzystał z pełni praw obywatelskich, mógł pełnić urzędy, służyć w wojsku itp. Ponosił odpowiedzialność karną, na równi Pytania 19–21