Pobierz Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej w ekonomii w okresie międzywojennym i więcej Publikacje w PDF z Economia tylko na Docsity!
Aleksandra Lityńska
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Czołowi przedstawiciele polskiej
szkoły historycznej w ekonomii
w okresie międzywojennym
1. Źródła ideologii. Szkoła narodowa
Polska szkoła historyczna w ekonomii ma tradycje dwuwiekowe. Powstała na podstawie koncepcji polskiej szkoły narodowej, a w okresie autonomii gali- cyjskiej wyodrębniła się jako osobny kierunek myśli ekonomicznej. Po odzy- skaniu niepodległości w 1918 r., w okresie II Rzeczypospolitej szkoła historycz- na stała się, obok szkoły teoretycznej, jednym z dwóch głównych nurtów ekonomii. Różnice między tymi kierunkami dotyczą zarówno rozwiązań meto- dologicznych, jak i ujęcia roli państwa w gospodarce. Powstanie polskiej szkoły narodowej na początku XIX w. związane jest z istniejącymi wówczas warunkami społeczno-gospodarczymi w Polsce i bra- kiem niezależności politycznej. Prace reprezentantów szkoły narodowej są wy- razem dążeń do rozwoju gospodarczego kraju i odzyskania niepodległości. U podstaw idei polskiej szkoły narodowej, a później szkoły historycznej le- żały przemiany w ekonomii zachodniej, zwłaszcza ekonomii niemieckiej, która odrzuciła liberalne koncepcje ekonomii klasycznej z uwagi na zacofanie gospo- darcze i rozbicie polityczne Niemiec. Zbieżność procesów historycznych Polski i Niemiec stała się podstawą przyjęcia przez uczonych polskich koncepcji nie- mieckiej szkoły narodowej i szkoły historycznej, akcentujących odmienność wa- runków rozwoju każdego narodu oraz znaczenie tradycji, religii, kultury i po- czucia więzi narodowej w procesie rozwoju gospodarczego każdego kraju.
364 Aleksandra Lityńska Lata 1795– 1918 to okres likwidacji pozostałości feudalizmu na ziemiach polskich, zakończenia reform uwłaszczeniowych (w latach 1848– 1864 ), wejścia w epokę kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, a od początków XX w. w okres ka- pitalizmu monopolistycznego. Dużą rolę odgrywały hasła tzw. pracy organicz- nej, pracy od podstaw dla utrzymania tożsamości narodowej poprzez postęp go- spodarczy, rozwój oświaty i kultury. Idee te wyrosły z pozytywizmu, który rozwinął się po klęsce powstania styczniowego w Królestwie Polskim 1 . Ideę pracy organicznej popularyzowano w publicystyce ekonomicznej, m.in. w wychodzącym w Warszawie od 1865 r. miesięczniku „Ekonomista”, w krakow- skim „Czasopiśmie Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym” i lwowskim „Ekonomiście Polskim”. Wiek XIX charakteryzuje, mimo rozbiorów i ograniczenia zaplecza instytu- cjonalnego, ciągłość rozwoju nauki. Najlepsze warunki dla rozwoju nauki istnia- ły w Galicji. Głównymi ośrodkami akademickimi myśli ekonomicznej stały się Kraków, Lwów i Warszawa, gdzie na wydziałach prawnych tamtejszych uniwer- sytetów powstały katedry ekonomii. Ważnymi placówkami naukowymi były również m.in.: Towarzystwo Przyjaciół Nauk działające w latach 1800– 1832 w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie powstałe w 1816 r. oraz To- warzystwo Przyjaciół Nauk działające od 1857 r. Do czołowych twórców szkoły narodowej należą Fryderyk Skarbek i Józef Supiński. Obaj ekonomiści odchodzą od uniwersalizmu szkoły klasycznej i pod- kreślają narodowy charakter nauki ekonomii. Przedmiotem badań ekonomii stają się – w ich ujęciu – zasady gospodarstwa narodowego. Za najwyższą wartość uznają naród i interes narodu, któremu podporządkowują interes jednostki. Fryderyk Skarbek (1792–1866), profesor ekonomii i finansów na Uniwersy- tecie Warszawskim, kierownik katedry ekonomii politycznej, autor obszernej pracy Gospodarstwo narodowe (Warszawa 1820–1821), rozpatruje problematy- kę ekonomiczną wyłącznie z punktu widzenia narodowych interesów Polski. Odchodzi od koncepcji człowieka ekonomicznego w ujęciu klasyków i traktuje jednostkę gospodarującą jako jednostkę społeczną dążącą do zaspokojenia nie tylko potrzeb materialnych, ale i duchowych^2. Dla niego, podobnie jak i dla Wawrzyńca Surowieckiego i Dominika Krysińskiego, państwo ma stanowić czynnik decydujący o rozwoju kapitału indywidualnego i społecznego. Jest zwo- lennikiem liberalizmu ekonomicznego. Za najważniejszą gałąź gospodarki uzna- je rolnictwo. Jest propagatorem średniej własności, rozwoju miast i rynku we- wnętrznego. (^1) Por. W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski , t. 1: 1864–1914, Gdańsk 1991, s. 46–53. (^2) Por. F. Skarbek, Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekono- mii politycznej , t. 1, Kraków 1955, s. 22.
366 Aleksandra Lityńska sługuje się metodą badań opartą na indukcji i dedukcji i podkreśla znaczenie badań historycznych umożliwiających wykrycie praw ekonomicznych oraz praktycznych rozwiązań mających na celu likwidację nędzy i bezrobocia. Opo- wiada się za ewolucyjnymi przekształceniami społecznymi oraz aktywną rolą państwa w procesie uprzemysłowienia kraju i realizacji reform pieniężnych i fiskalnych. Stanisław Głąbiński (1862–1943), następca L. Bilińskiego na katedrze eko- nomii i skarbowości Uniwersytetu Lwowskiego, uwypukla społeczno-etyczny punkt widzenia na teorię ekonomii. Odrzuca postulat ekonomii „czystej”, wysu- nięty przez szkołę matematyczną, podkreślając znaczenie badań społecznych. Kontynuuje ideę polskiej szkoły narodowej opartą na zasadzie interesu narodo- wego. Podobnie jak L. Biliński uzupełnia analizę abstrakcyjną klasyków bada- niami historycznymi. W ten sposób odchodzi od jednostronności metody badań klasyków, w której preferuje się dedukcję, jak też niemieckiej starszej szkoły historycznej, podnoszącej znaczenie indukcji. O wartościach społecznych i narodowych nauki ekonomii S. Głąbiński pisze szeroko w pracy pt. Ekonomika narodowa , której dwa tomy ukazały się w latach 1927 – 1929. Naród stanowi – w jego ujęciu – wartość wieczystą gwarantującą trwałość i ciągłość życia gospodarczego, porządek społeczny oraz funkcjonowa- nie organów i instytucji publicznych^5. W zakresie polityki ekonomicznej pań- stwa jest zwolennikiem wolnej konkurencji i stworzenia warunków dla rozwoju własności prywatnej poprzez rozwiązania fiskalne i utrzymanie stałego kursu pieniądza. Wysuwa postulat prowadzenia gospodarki autarkicznej opartej na kra- jowych zasobach czynników produkcji, która miała zabezpieczyć gospodarstwo narodowe przed kryzysem światowym. Duże znaczenie przywiązuje do pobu- dzania solidarności zawodowej i społecznej oraz uregulowania emigracji stałej i zarobkowej. Władysław Ochenkowski (1840–1908) podkreśla zmienność procesów gospo- darczych i historyczny charakter praw ekonomicznych. Podobnie jak L. Biliński i S. Głąbiński rozszerza koncepcję homo oeconomicus o aspekty społeczne. Po- szukuje nowych rozwiązań problemów społeczno-gospodarczych i politycznych zakładających wzrost świadomości narodowej wszystkich warstw społecznych, nie tylko szlachty, ale i chłopstwa. Podobnie jak Stanisław Szczepanowski, autor dzieła Nędza Galicji , opiera swój program gospodarczy na umocnieniu sytuacji ekonomicznej wsi polskiej^6. Sceptycznie ocenia rozwój przemysłu w Polsce ze względu na sytuację polityczną, brak kapitału i chłonnego rynku wewnętrznego. (^5) Por. S. Głąbiński, Ekonomika narodowa , t. 1: Teoria ekonomiki narodowej , Lwów– Warszawa–Kraków 1927, s. 60–77. (^6) W. Ochenkowski, O włościach rentowych wraz z wewnętrzną kolonizacją , Kraków 1897, s. 6–11.
Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 367 Kierunek historyczny rozwijał się także w środowisku ekonomistów kra- kowskich związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim. Reprezentują go Mieczy- sław Bochenek i Józef Milewski. Mieczysław Bochenek (1838–1887), następca Juliana Dunajewskiego na ka- tedrze ekonomii politycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pierwszy na Wydzia- le Prawa docent ekonomii politycznej, uznaje za przedmiot nauki ekonomii go- spodarstwo społeczne 7
. Podkreśla potrzebę badań historycznych ukazujących specyfikę rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju. Działania gospo- darcze jednostek tłumaczy nie tylko egoizmem, motywem maksymalizacji oso- bistych korzyści, ale także poczuciem interesu ogólnego i sprawiedliwości spo- łecznej. Józef Milewski (1859–1916), drugi po M. Bochenku docent ekonomii poli- tycznej na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, uważany jest za twórcę systemu polityki narodowej. W teorii ekonomii odchodzi od indywidu- alistycznej koncepcji społeczeństwa i traktuje gospodarstwo społeczne jako ograniczoną całość, która składa się z jednostek gospodarujących. W analizie procesów gospodarczych posługuje się metodą zarówno indukcji, jak i dedukcji. Jest zwolennikiem programu pracy organicznej. Podejmuje próbę zbudowania systemu polityki narodowej opartej na aktywnej roli organizacji społecznych, stowarzyszeń politycznych, zawodowych i naukowych w procesie rozwiązywa- nia problemów społecznych. Podnosi znaczenie świadomości narodowej, idei solidarności zawodowej, zbliżając się w ten sposób do poglądów S. Głąbińskie- go i W. Ochenkowskiego^8. W postulatach liberalizmu ekonomicznego nie jest doktrynerski. Dopuszcza inwestycje państwowe w tych dziedzinach produkcji, które są niezbędne z uwagi na interes ogólnospołeczny.
3. Rozwój szkoły historycznej w okresie międzywojennym
Odzyskanie niepodległości w 1918 r., po 123 latach niewoli, konieczność odbudowy i rozbudowy gospodarki polskiej, problemy związane z inflacją lat 20. i prowadzoną w dobie wielkiego światowego kryzysu gospodarczego polityką deflacyjną stawiały przed nauką polską ważne zadania teoretyczne i skłaniały do szukania praktycznych rozwiązań. Po 1918 r. radykalnie poprawiły się warunki rozwoju myśli ekonomicznej i innych dziedzin wiedzy. Obok starych ośrodków naukowych powstawały nowe. Nauki ekonomiczne wykładano na uniwersytetach, w politechnikach oraz war- szawskiej Szkole Głównej Handlowej. W latach 20. ubiegłego wieku utworzono (^7) Por. M. Bochenek, Ekonomia polityczna , rkp. z 1879 r. w Bibliotece Jagiellońskiej, s. 5–11. (^8) Por. J. Milewski, Zagadnienie narodowej polityki , Lwów 1909, s. 166–228.
Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 369 parcelacji, tworzeniem gospodarstw samowystarczalnych o powierzchni od 5 do 15 ha. Stwierdzał konieczność zmiany systemu podatkowego, wprowadzenia kredytów melioracyjnych oraz akcji komasacyjnej. Wysuwał hasła rozwoju oświaty rolniczej i zrzeszeń rolniczych. W okresie rządów sanacji, po przewro- cie majowym W. Grabski zalecał przełamanie kryzysu politycznego drogą od- nowy aparatu biurokratycznego i współpracy różnych ugrupowań politycznych bez odwetów i dyskryminacji dawnych przeciwników. W ośrodku warszawskim koncepcje szkoły historycznej rozwijali również Tadeusz Brzeski, Antoni Kostanecki i Roman Rybarski. Tadeusz Brzeski (1884–1958), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, pre- kursor badań socjopsychologicznych na gruncie polskim, przeprowadził krytykę metody izolacji szkoły austriackiej redukującej motywy działalności gospodar- czej jednostek do egoistycznej chęci maksymalizacji zysku. Opiera teorię eko- nomii na szeroko ujętych podstawach psychologicznych, uwzględnia różnorod- ność motywów działania gospodarczego, które są zmienne, zależą od warunków etycznych, obyczajowych i kulturowych danej grupy społecznej^11. Ekonomię traktuje jako naukę o dobrach gospodarczych i możliwości dysponowania nimi. Koncepcja państwa gospodarczego wysunięta przez T. Brzeskiego jest no- wością w polskiej literaturze ekonomicznej, gdyż poszerza ekonomię o psycho- logię społeczną, uwzględnia psychologię indywidualną i zbiorową, społeczną. T. Brzeski analizą życia gospodarczego obejmuje nie tylko osoby prywatne, ale także instytucje publiczne, z państwem na czele. W programie rozwoju gospo- darczego Polski opowiada się za stworzeniem korzystnych warunków do umoc- nienia się średniej własności w przemyśle i rolnictwie, przeprowadzeniem re- formy rolnej, uporządkowaniem finansów publicznych i aktywną gospodarczo polityką państwa. Antoni Kostanecki (1866–1941), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, zwolennik badań socjologicznych, traktuje ekonomię społeczną jako naukę o ogólnych, typowych zjawiskach gospodarczych w społeczeństwie. Bada dzia- łalność gospodarczą człowieka wewnątrz związków społecznych. Podobnie jak T. Brzeski podważa metodę izolacji i rozpatruje związki społeczne na podstawie wyników badań socjologicznych. Również w rozważaniach na temat polityki ekonomicznej państwa A. Kostanecki nawiązuje do poglądów T. Brzeskiego i opowiada się za czynnym udziałem państwa w życiu gospodarczym^12. Wyróż- nia trzy rodzaje środków polityki ekonomicznej państwa: bezpośrednie, pośred- nie i ogólne. Do środków bezpośrednich zalicza działalność produkcyjną przed- siębiorstw i monopoli państwowych, politykę celną i taryfową, przyznawanie (^11) Por. T. Brzeski, Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie , Poznań 1921, s. 53. (^12) Por. A. Kostanecki, Ekonomia społeczno-teoretyczna , cz. 2: Ekonomia praktyczna , Warszawa 1923, s. 3–6.
370 Aleksandra Lityńska ulg, subwencji i premii eksportowych. Wśród środków pośrednich wymienia: ochronę prawa patentowego i wzorów, marek fabrycznych i handlowych. Jego zdaniem środki ogólne stosowane przez państwo powinny tworzyć podstawy do rozwoju przemysłu drogą rozbudowy infrastruktury gospodarczej i społecznej, zwłaszcza szkolnictwa zawodowego. W poglądach na temat postępu cywiliza- cyjnego A. Kostanecki dużą wagę przywiązuje do rozwoju kultury, która wnosi wartości humanistyczne do życia gospodarczego oraz do wszystkich dziedzin wiedzy o społeczeństwie. Z Uniwersytetem Warszawskim związany był również Roman Rybarski (1887–1942), polityk, długoletni prezes parlamentarnego Klubu Narodowego. Podobnie jak S. Głąbiński zyskał uznanie jako wybitny znawca problemów bu- dżetowych i gospodarczych. Metoda badań R. Rybarskiego zbliżona jest do ujęć T. Brzeskiego. Przeprowadza on krytykę rozważań indywidualistycznych i ahi- storycznych szkoły austriackiej oraz jednostronne preferowanie badań histo- rycznych, właściwe dla szkoły niemieckiej. Podejmuje próbę sformułowania ekonomii narodowej, uznaje nomotetyczny charakter nauki ekonomii. Wskazuje na społeczny charakter nauki ekonomii i ujmuje człowieka – podmiot gospodar- stwa społecznego – na tle całokształtu zjawisk społeczno-gospodarczych i roz- wiązań legislacyjnych. Bada historyczną zmienność zjawisk i procesów gospo- darczych. R. Rybarski zagłębia się w genezę koncepcji homo oeconomicus , którą uzu- pełnia elementami historycznymi i psychologicznymi. Rozwija pogląd, że teoria gospodarstwa społecznego powinna uwzględniać badanie zjawisk z dziedziny psychologii społeczno-gospodarczej, gdyż dopiero one zbliżają teorię do rze- czywistości^13. Wysuwa własną koncepcję psychologii społeczno-gospodarczej związanej z działalnością instytucji społecznych. Podobnie jak S. Głąbiński i S. Grabski, R. Rybarski rozwija ideę gospodar- stwa narodowego, w której opowiada się za rozwojem własności prywatnej w interesie całego społeczeństwa. Budowę jedności gospodarstwa narodowego opiera na solidaryzmie gospodarczym i zawodowym, zabezpieczeniu niezależ- ności gospodarczej i finansowej państwa, równomiernym rozwoju przemysłu i rolnictwa, popularyzacji idei narodowych. Jest zwolennikiem umocnienia śred- niej własności zarówno w mieście, jak i na wsi. Dopuszcza umiarkowany inter- wencjonizm państwa w zakresie inwestycji publicznych i w polityce handlowej. Do zwolenników szkoły historycznej należeli również Jerzy Michalski, Stefan Dziewulski , Zofia Daszyńska-Golińska i Leon Władysław Biegeleisen. Jerzy Michalski (1870–1956), profesor ekonomii i skarbowości, minister skarbu w gabinecie A. Ponikowskiego, nawiązywał do poglądów S. Głąbińskie- (^13) Por. R. Rybarski, System ekonomii politycznej , t. 2: Teoria gospodarstwa społecznego , War- szawa 1930, s. 208.
372 Aleksandra Lityńska nym. Podejmują interesującą próbę syntezy metodologicznej. Doceniają znacze- nie indukcji, ale jednocześnie podkreślają rolę dedukcji i możliwość wykrycia prawidłowości ekonomicznych. Odchodzą w ten sposób od jednostronnych roz- wiązań niemieckiej szkoły historycznej, której przedstawiciele, akcentując zna- czenie badań historycznych, niejednokrotnie przechodzili na pozycje nihilizmu teoriopoznawczego. W pracach ekonomistów polskiej szkoły narodowej i historycznej ekonomia staje się nauką o gospodarstwie narodowym, w którym interes jednostki jest podporządkowany interesowi narodu. F. Skarbek i J. Supiński rozszerzają zakres badań ekonomii o aspekty historyczne i socjologiczne dla wyjaśnienia motywów indywidualnych na tle życia społecznego. Treści społeczne polskiej szkoły narodowej i historycznej idą w kierunku podtrzymania tradycji narodowych i rozwoju gospodarczego kraju, który w przy- szłości miał umożliwić odbudowę niepodległości. Program tzw. pracy organicz- nej oparty jest na solidaryzmie zawodowym i poprawie stosunków podziału. L. Biliński, S. Głąbiński, W. Ochenkowski i J. Milewski postulują rozwój klasy średniej, uznają inicjatywę i przedsiębiorczość za dźwignię postępu gospo- darczego. Reprezentanci szkoły historycznej okresu międzywojennego, podobnie jak ich poprzednicy, zespalają koncepcje teoretyczne z całokształtem zagadnień ekonomiczno-społecznych. Teorie ekonomiczne opierają nie tylko analizie zja- wisk gospodarczych, ale i na realizowanym systemie wartości moralnych i kul- turowych, socjologii i polityce, określających warunki życia społeczeństwa. Po- dejmują problemy gospodarcze i społeczne II Rzeczypospolitej. Ich prace mają nie tylko znaczenie historyczne, ale są źródłem ważnych informacji dla współ- czesnych badaczy. Na szczególną uwagę zasługują prace W. Grabskiego o rol- nictwie, R. Rybarskiego o polityce gospodarczej i finansowej państwa oraz Z. Daszyńskiej-Golińskiej o problemach demograficznych. T. Brzeski i R. Rybarski prowadzą nowotarskie badania z zakresu psycholo- gii społeczno-gospodarczej, starają się w ten sposób ściślej powiązać teorię z rzeczywistością. W rozważaniach A. Kostaneckiego podstawą postępu spo- łecznego jest odrodzenie wartości etycznych. W pracach L.W. Biegeleisena ważnym elementem analizy stają się czynniki socjologiczno-teleologiczne. Jego modelowe systemy gospodarcze oparte są na założeniu o konieczności prowa- dzenia przez państwo planowej polityki ekonomicznej.
Literatura
Biegeleisen L.W., Teoretyczno-poznawcze podstawy zasady gospodarności , Warszawa 1938. Biliński L., System ekonomii społecznej , t. 1 , Lwów 1893. Bochenek M., Ekonomia polityczna , rkp. z 1 879 r. w Bibliotece Jagiellońskiej.
Czołowi przedstawiciele polskiej szkoły historycznej… 373 Brzeski T., Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie , Poznań 1921. Daszyńska-Golińska Z., Ekonomia społeczna , Warszawa 1906. Dziewulski S., Linie wytyczne polityki gospodarczej Polski , Warszawa 1930. Głąbiński S., Ekonomika narodowa , t. 1 : Teoria ekonomiki narodowej , Lwów–Warszawa–Kraków
Grabski S., Ekonomia społeczna , t. 1 : Socjologiczne podstawy ekonomii , Lwów–Warszawa– Kraków 1927. Grabski W., Materiały w sprawie włościańskiej , t. 3 : Studia nad systemem polskiej polityki agrar- nej , Warszawa–Kraków 1919. Kostanecki A., Ekonomia społeczno-teoretyczna , cz. 2 : Ekonomia praktyczna , Warszawa 1923. Lityńska A., Polska szkoła historyczna w ekonomii , Kraków 1994. Michalski J., Wykład ekonomii politycznej , z. 4, Warszawa 1932. Milewski J., Zagadnienie narodowej polityki , Lwów 1909. Ochenkowski W., O włościach rentowych wraz z wewnętrzną kolonizacją , Kraków 1897. Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski , t. 1 : 1864 – 1914, Gdańsk 1991. Rybarski R., System ekonomii politycznej , t. 2 : Teoria gospodarstwa społecznego , Warszawa 1930. Skarbek F., Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii poli- tycznej , t. 1 , Kraków 1955. Supiński J., Pisma , t. 2 : Szkoła polska gospodarstwa społecznego , Warszawa 1883. The Leading Representatives of the Polish Historical School in Economics in the Inter-War Period The author presents the establishment and development of the Polish historical school and its contribution to the development of the theory of economics. The historical school was based on the ideological foundation of the national school whose representatives, F. Skarbek and J. Supiń- ski, departed from the universalism of the classical school in favour of the national characteristics of economics. Their “organic work” programme aimed to regain national independence. The achievements of the leading representatives of the inter-war period historical school including S. Grabski, W. Grabski, R. Rybarski and T. Brzeski are based on a number of innovative ideas related to the reliance of theoretical research on historical analyses, the criticism of the theoretical and cognitive skepticism of the German school, the inclusion of social psychology in economics and the combining of theoretical considerations with economic and social policy problems. Aleksandra Lityńska – profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Historii Myśli Ekonomicznej na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekono- micznego w Krakowie. Zainteresowania naukowo-badawcze : historia myśli ekonomicznej, problemy transformacji gospo- darki Polski.
