Czytanie ze zrozumieniem: Orient a kultura sarmacka, Notatki z Historia

Pobierz Czytanie ze zrozumieniem: Orient a kultura sarmacka i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!

Czytanie ze zrozumieniem: Orient a kultura sarmacka

Wprowadzenie Przeczytaj Mapa myśli Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Janusz Maciejewski, Sarmatyzm jako formacja kulturowa: (geneza i główne cechy wyodrębniające), „Teksty” 1974, nr 4, s. 13–17. Źródło: Janusz Tazbir, Orient a kultura sarmacka, [w:] Spotkania z historią, Warszawa 1979.

Skąd wziął się strój szlachecki? Dlaczego strój sarmacki przypominał szaty sułtana? Skąd wzięły się kołczany, czekany i kindżały w uzbrojeniu polskiego wojska?

Wybitny historyk Janusz Tazbir opisuje, jak w XVII‐wiecznej Polsce zazębiały się wpływy Wschodu i Zachodu. Fascynacja Orientem przejawiała się w stylu ubioru i dekoracji. Literatura i nauka pozostawały jednak pod wpływem myśli zachodniej.

Twoje cele

Prześledzisz, jak kulturę sarmacką przedstawia polski historyk, Janusz Tazbir. Omówisz wpływy Wschodu i Zachodu na kulturę sarmacką. Przeanalizujesz, na czym polegał synkretyzm kulturalny epoki.

Od lewej: Król Jan Kazimierz w żupanie, szlachcic Stanisław Antoni Szczuka w kontuszu, Jan III Sobieski w karacenie Źródło: 1. Daniel Schultz, Król Jan Kazimierz, XVII w., 2. Autor nieznany, Stanisław Antoni Szczuka, ok. 1735-1740, 3. Daniel Schultz, Portret Jana III Sobieskiego, XVII w., domena publiczna.

Czytanie ze zrozumieniem: Orient a kultura sarmacka

polskim: zarówno karacena, jak kołczan, sajdak na strzały, czekan czy kindżał – wszystko to przywędrowało z Turcji lub Persji. Również i odznaki władzy wojskowej w postaci buzdyganów, buław lub buńczuków przedostały się ze Wschodu. […] Wszystko to znalazło swe odbicie w języku: wyrazy wschodnie, jakie w XVII wieku wchodzą do polszczyzny, to przede wszystkim nazwy różnego rodzaju sprzętu wojskowego, broni, uprzęży końskiej (czaprak, kulbaka) wreszcie, a nawet samych koni (bachmat, rumak [...] czy kary).

4. Orientalizacja stroju i smaku artystycznego szlachty nastąpiła na

dobre za panowania króla Jana III Sobieskiego, kiedy to „zwyciężona i upokorzona Turcja wywarła w przeciągu kilku lat więcej wpływu na fizjonomię obyczajową szlachty, aniżeli przez setki lat wywierała groźna i zwycięska”. […] Naśladowano Turków w strojach, ale nie w obyczajach […] Z pojęciem Orientu nie kojarzono wówczas żadnych ujemnych treści. Sama szlachta wyprowadzała chętnie swe pochodzenie od dawnych Sarmatów, którzy opuściwszy w pierwszych wiekach naszej ery swe siedziby, położone między Donem a dolną Wołgą, podbili tereny rozciągające się od Dniepru po Wisłę, obracając tamtejszą ludność w niewolników. Pochodzenie od wschodnich rycerzy nie było w oczach szlachty polskiej czymś gorszym od związków rodowych z dawnymi Rzymianami, do czego tak chętnie przyznawała się szlachta litewska.

5. W szybkiej i bezkolizyjnej adaptacji pewnych elementów kultury

orientalnej pewną rolę odegrała również okoliczność […], że adaptacja ta zbiegła się ze społecznym i kulturalnym awansem sporej części warstwy szlacheckiej. Wielu przedstawicieli tego stanu pozostało oczywiście na poziomie zaściankowej biedoty […] Część szlachty dała jednak początek nowej warstwie magnackiej, tworzącej się na przełomie XVI i XVII wieku, wiele zaś rodzin, nie dochodząc do szczebla magnackiego, znacznie się wzbogaciło. Tym ludziom z ówczesnego awansu właściwe było (fakt dobrze

znany z dziejów kultury) zamiłowanie do tego, co barwne, lśniące i bogate (przynajmniej z pozoru). Jaskrawo kontrastowe tkaniny wschodnie oraz bogato zdobiona broń, makaty czy wysadzane szlachetnymi kamieniami tarcze – znakomicie odpowiadały tym gustom.

6. Zmienia się również, co było także nie bez znaczenia, typ

edukacji. Po wykształconych na zachodnich uniwersytetach i spędzających czas w sejmie czy na dworze członkach warstwy rządzącej przychodzi nowe pokolenie, chowane często tylko w konwiktach jezuickich, a dopełniające swej edukacji na polach bitewnych czy w jasyrze tureckim lub tatarskim. Więcej oglądało ono Turków niż ich poprzednicy Francuzów, Holendrów, Włochów czy Anglików w sumie wziętych. Nic więc dziwnego, że pola bitewne, nie zaś dwory zagraniczne zaczynają dyktować modę.

7. Synkretyzm kulturalny, tak charakterystyczny dla sarmatyzmu, nie dotyczył w najmniejszym stopniu ideologii. Noszenie stroju wzorowanego na tureckim nie świadczyło o sympatiach dla ustroju tego państwa […] Jak się wydaje, sarmatyzm był w pewnej mierze świadomy swego nadrzędnego stanowiska w stosunku do kultury krajów otaczających Rzeczpospolitą od wschodu czy południa. Nie stanowił on przy tym jakiejś radykalnej i zdecydowanej próby oderwania nas od Europy Zachodniej. Nadal bowiem uczestniczono w ogólnoeuropejskim życiu kulturalnym, korzystając m.in. z dorobku cywilizacji antycznej, czytając dzieła w języku łacińskim (a później francuskim), realizując wzorce barokowej architektury czy malarstwa. Wyrażano obawy o losy języka narodowego w przypadku obioru cudzoziemskiego władcy, równocześnie jednak nie protestowano przeciwko oszpecaniu polszczyzny makaronizmami, a do szczytów elegancji należało pisanie po łacinie. Szlachta nie miała najmniejszych wątpliwości co do tego, że stanowimy integralną część Europy, pojmowanej jako pewna wspólnota, opartą na tożsamości kultury, wyznania

synkretyzm

(gr. synkrētismós – połączenie się dwóch przeciw trzeciemu) – łączenie różnych form, elementów, rodzajów literackich itp.

Mapa myśli

Polecenie 1

Uzupełnij mapę myśli informacjami na temat wpływów kulturowych Zachodu i Wschodu na Rzeczpospolitą w XVII wieku. Następnie zastanów się, w jakiej wzajemnej relacji te wpływy pozostawały.

Źródło cytatów wykorzystanych w mapie myśli: Janusz Maciejewski, Sarmatyzm jako formacja kulturowa: (geneza i główne cechy wyodrębniające), „Teksty” 1974, nr 4, s. 13–17.

Sarmatyzm w Polsce w XVII wieku

Synkretyzm kulturalny wpływ Zachodu^ wpływ Orientu na kulturęsarmacką obszary wpływów obszary wpływów^ przyczyny szybkiej adaptacjiwpływów orientalnych

sarmatyzm

znaczenie terminu Sarmata

„Geneza terminu sarmatyzmsarmackim — przekonaniemwiąże się z tzw. mitem geneza terminu Polaków i innych narodówwiążącym pochodzenie starożytnym plemieniemRzeczypospolitej [...] ze Sarmatów, zamieszkującymmiędzy I wiekiem p.n.e. a IV naszej ery ziemie dzisiejszejUkrainy”.

rozpowszechnienia terminu^ przyczyny

„Wprawdzie historyczniSarmaci pod naporem Hunnów, opuścili te ziemiewraz z Germanami w okresie Wędrówki Ludów,ale znajomość historii średniowiecza była w XV iprzełomu starożytności i XVI wieku znikoma. Dlategoteż nic nie stało na skojarzenia od antycznejprzeszkodzie, aby Sarmacji biegły ku państwupolsko-litewskiemu”.

„Termin «Sarmata», tak jakzostał on ukształtowany w początkowo swego rodzajuXVI wieku, oznaczał więc przynależność «narodową»(choć złożoną aż z trzech litewskiego i ruskiego —głównych — polskiego, pierwiastków etnicznych).Ponieważ jednak pojęcie narodu właśnie w XVIIwieku zaczęło być utożsamiane wyłącznie zpanującym — i to polonizującym się — stanemszlacheckim, więc też kojarzono ze szlachcicem”.pojęcie sarmaty na ogół

tło historyczne

„Wzmianki o tym plemieniu ijego waleczności zachowały się u kronikarzy rzymskich igreckich, a geografowie antyczni kraje na północ odMorza Czarnego często określali mianem Sarmacji”.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Wywodzenie pochodzenia polskiej szlachty od Sarmatów, a litewskiej od starożytnych Rzymian to:

mit.

legenda.

podanie.

bajka.

Ćwiczenie 2

W tekście Janusza Tazbira dominuje funkcja:

impresywna.

perswazyjna.

ekspresywna.

informacyjna.

難

難

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, dlaczego sarmatyzmu nie można uznać za kulturę zamkniętą pomimo dominacji w XVII w. „kultury powiatowej”.

Ćwiczenie 4

Na podstawie tekstu, wyjaśnij przyczyny tego, że pokolenie młodzieży szlacheckiej: „więcej oglądało […] Turków niż ich poprzednicy Francuzów, Włochów, Holendrów czy Anglików w sumie wziętych”.

輸

醙

Ćwiczenie 7

Wskaż Prawda lub Fałsz przy zdaniach, które dotyczą tekstu Janusza Tazbira Orient a kultura sarmacka.

PRAWDA FAŁSZ

Autor przedstawia informacje chronologicznie. Autor syntetycznie przedstawia zjawisko sarmatyzmu. Autor stawia tezę i ją udowadnia.

Ćwiczenie 8

Wyjaśnij, na czym polega paradoks w określeniu „arcypolskie i szczerze narodowe”, odnoszącym się do form kultury polskiej w XVII w.

醙

輸

Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Czytanie ze zrozumieniem: Orient a kultura sarmacka

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

1. przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
2. rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych (przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi właściwe i unikowe; II. Kształcenie językowe.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

4. określa rodzaje zapożyczeń i sposób ich funkcjonowania w polszczyźnie różnych epok; odnosi wskazane zjawiska do współczesnej polszczyzny;

3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:

3. rozpoznaje i określa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, metajęzykową, ekspresywną, impresywną – w tym perswazyjną);
4. rozpoznaje zjawiska powodujące niejednoznaczność wypowiedzi (homonimie, anakoluty, elipsy, paradoksy), dba o jasność i precyzję komunikatu; III. Tworzenie wypowiedzi.

1. Elementy retoryki. Uczeń:

1. formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich konstrukcji składniowych;

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1. zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie; IV. Samokształcenie.

3. korzysta z literatury naukowej lub popularnonaukowej;
4. dokonuje krytycznej selekcji źródeł;

1. Uczniowie zgłaszają swoje propozycje dotyczące słowa sarmatyzm. Wybrana osoba zapisuje je na tablicy, tworząc mapę myśli. Na koniec nauczyciel zapowiada, że uczniowie będą mogli zweryfikować i uzupełnić swoją wiedzę podczas zajęć.
2. Nauczyciel omawia, czym jest sarmatyzm i jaką rolę on odgrywał. Poleca uczniom, aby zapoznali się z obrazem zamieszczonym w sekcji „Przeczytaj” przedstawiającym wizerunek polskiego szlachcica i jego strój.
3. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu. Przedstawia kryteria sukcesu oraz wyświetla na tablicy temat lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium („Mapa myśli”). Nauczyciel zapowiada, że uzupełnieniem informacji na temat sarmatyzmu będzie mapa myśli z zamieszczonymi w niej cytatami. Uczniowie po zapoznaniu z mapą pracują w dwójkach, a wylosowana para przedstawia swoją odpowiedź (do obu poleceń). Pozostali uczniowie mogą ją uzupełniać, jeśli uznają, że zabrakło jakichś informacji.
2. Nauczyciel dzieli uczniów na czteroosobowe grupy. Każda z grup wykonuje ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się” (bez ćwiczenia 8). Po upływie wyznaczonego czasu uczniowie wspólnie omawiają odpowiedzi. Nauczyciel może zadać uczniom pytanie, czy słowo sarmatyzm ma wydźwięk pozytywny czy negatywny, i prosić o uzasadnienie stanowiska.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania dla utrwalenia wiedzy i umiejętności uczniowie wykonują w parach ćwiczenie 8 w sekcji „Sprawdź się”. Nauczyciel sprawdza poprawność wykonania zadania wraz z uczniami.
2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji „Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się nauczyli?

Praca domowa:

1. Przygotuj prezentację multimedialną, w której podsumujesz zdobyte podczas lekcji wiadomości.
2. Wypisz przejawy obecności kultury sarmackiej we współczesnym świecie.

Materiały pomocnicze:

T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946. A. Zajączkowski, Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa 1993.

Wskazówki metodyczne

Nauczyciel może wykorzystać multimedium bazowe jako podsumowanie zajęć.