definicja z prawa rzymskiego, Egzaminy z Prawo rzymskie

Pobierz definicja z prawa rzymskiego i więcej Egzaminy w PDF z Prawo rzymskie tylko na Docsity! Strona 1 z 53 05.06.2017r. Prawo rzymskie 1. Prawo zwyczajowe (mos maiorum). Fas i ius. Leges regiae. W czasach królewskich od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e głównym źródłem prawa było prawo zwyczajowe. Od kiedy wytworzyła się i utrwaliła organizacja władzy państwowej, dawne zwyczaje stały się prawem zwyczajowym o tyle, o ile przestrzeganie ich zostało opatrzone sankcją. Formowanie się takiego prawa zwyczajowego odbywało się w Rzymie przede wszystkim w ramach sprawowania funkcji sędziowskich przez króla i kapłanów. W wyrokach swych mogli oni sankcjonować niektóre przepisy zwyczajowe, inne zaś odrzucać. Rzymianie słowa ius, używali dla określenia prawa świeckiego. Natomiast, obok niego współistniało jeszcze prawo sakralne określane jako fas. A więc ius, było sferą działania ludzkiego, dopuszczalną i chronioną przez państwo, natomiast fas, analogiczne działanie, tyle że dopuszczalne i chronione przez religię. Zasadnicze znaczenie w najdawniejszym rzymskim prawie zwyczajowym miały sankcje sakralne, ponieważ władza świecka i sakralna były w tym okresie zespolone w jednym ręku. Według niektórych przekazów źródłowych królowie rzymscy wydawali również ustawy (leges regiae), dotyczące prawa sakralnego, ustroju państwa, prawa karnego i prawa rodzinnego. Wedle tradycji po wypędzeniu królów, ustawy ich przestano stosować i powrócono do prawa zwyczajowego Prawo to zostało spisane dopiero w połowie V w. p.n.e. w ustawie XVII tablic. 2. Ius civile – ius gentium – ius honorarium. Ius civile – prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie, rodzimym, rzymskim prawem narodowym. Ius civile oznacza prawo ustanowione i obowiązujące obywateli rzymskich z ustawodawcej woli narodu. W tym ujęciu jest także prawem ścisłym i sformalizowanym. Najdawniejsze rzymskie prawo cywilne nazywano Quiritium – prawem Kwirytów, od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu. Ius gentium – ogół instytucji prawnych dotyczących przede wszystkim stosunków obrotu majątkowego, które były powszechnie znane i stosowane wśród ludów basenu śródziemnomorskiego. Chodziło tu przede wszystkim o najprostsze, pozbawione wszelkiej formalistyki czynności obrotu, jak na przykład kupno- sprzedaż, najem czy spółka, a także pojęcia prawne, wspólne wszystkim ludom formacji niewolniczej, jak choćby samo niewolnictwo. Rzymskiemu prawu cywilnemu jako prawu surowemu, sztywnemu i formalistycznemu (ius strictum), dostępnemu tylko obywatelom rzymskim, przeciwstawiało się ius gentium jako prawo nieformalne i wynikające z naturalnego porządku, opartego na poczuciu słuszności Ius honoratium – system prawa powstającego w wyniku działalności pretorów, edylów i namiestników prowincji wydających edykty. Największą i najważniejszą jego część stanowiło prawo pretorskie (ius praetorium). Pretor był urzędnikiem organizującym proces, on też decydował o udzieleniu lub nie, ochrony procesowej określonym roszczeniom osób prywatnych. W ten sposób mógł on udzielić ochrony nowym, nieuregulowanym przez ius civile, stosunkom prawnym i uprawnieniom, mógł też nie udzielić skargi procesowe w sytuacji uznanej przez ius civile ale przestarzałej i niezasługującej na dalszą ochronę. Katalog skarg procesowych był zawarty w corocznie ogłaszanym edykcie pretorskim. W rezultacie pretor i jego edykt stały się rzeczywistą siłą napędową prawa cywilnego, wyznacznikiem jego praktycznego stosowania i w sumie żywym głosem prawa cywilnego. Prawo pretorskie było również siłą wprowadzającą w obręb rzymskiego prawa zasady ius gentium. W ten sposób wszystkie wymienione systemy splatały się i uzupełniały w funkcjonowaniu całego prawa rzymskiego. 3. Ustawa XII tablic. Strona 2 z 53 451 r. p.n.e – 10 mężów (samych patrycjuszy) spisało na 10 tablicach przepisy prawne mające obowiązywać patrycjuszy i plebejuszy. W następnym roku 450 p.n.e. spisano dodatkowo jeszcze 2 tablice. Według starożytnych autorów, powstanie ustawy XII tablic uważać należy za ważny sukces plebejuszy w ich walce z patrycjuszami. W walce tej chodziło plebejuszom o równouprawnienie, jawność prawa i dostęp do praw politycznych. Jest to zbiór krótkich reguł, zawierających normy prawne z zakresu postępowania sądowego, prawa karnego i prawa prywatnego. Uregulowane zostało m.in. prawo rodzinne, spadkowe, ochrona własności, postępowanie procesowe i formalne czynności prawa cywilnego, a ponadto przepisy prawa administracyjnego i sakralnego. Jest to ustawodawstwo surowe – zna ono bezwzględną egzekucję dłużników przez wierzycieli, możliwość odwetu w prawie karnym oraz surowe kary za przestępstwa przeciwko własności. Obowiązuje tylko obywateli Rzymu (Quirites). Ustawa XII tablic nigdy nie została formalnie uchylona. 4. Ustawodawstwo rzymskie (leges i plebiscita). Ustawy, leges rogatae (tj. „ustawy uchwalone na wniosek – rogatio”) uchwalano na zgromadzeniach narodu, których były trzy rodzaje – zgromadzenia kurialne, centurialne i trybusowe; ustawy uchwalano faktycznie tylko na zgromadzeniach trybusowych i centurialnych. Procedura uchwalania ustaw była następująca: przedstawiciel magistratury, mający prawo do zwracania się z wnioskami do narodu ogłaszał proponowaną treść ustawy jako wniosek ustawodawczy na 24 dni przed terminem zwołania zgromadzenia narodowego. W ciągu tych 24 dni (trinundinum) obywatele mogli naradzać się nad wnioskiem na zwołanych w tym celu zebraniach (contiones); w czasie samego zgromadzenia narodowego narady nie były już dopuszczalne. Po zwołaniu zgromadzenia odczytywano jeszcze raz wniosek, po czym obywatele głosowali nad przyjęciem lub odrzuceniem go w całości. Oprócz ustaw istniały jeszcze plebiscyty (plebiscita). Były to uchwały samych plebejuszy, podejmowane na osobnych ich zgromadzeniach (concilia plebis), na wniosek trybuna ludowego. Obowiązywały one początkowo tylko plebejuszy, dopiero w 286 r. Lex Hortensia rozszerzyła moc obowiązującą plebiscytów także na patrycjuszy i zrównała je w ten sposób z ustawami. Było to zwycięskie zakończenie długiej walki plebejuszy z patrycjuszami o równouprawnienie polityczne. 5. Uchwały senatu. Za pryncypatu władzę ustawodawczą przejął stopniowo senat. Od czasów cesarza Hadriana (117-138 r. p.n.e.) władza ustawodawcza senatu ugruntowała się w całej pełni, a uchwały senatu uzyskały moc ustawy. Inicjatywę ustawodawczą w senacie wykonywał najczęściej cesarz. Sam wniosek cesarza (oratio principis) był uważany później za źródło prawa. Ogólnie działalność ustawodawcza senatu stała się właściwie tylko wyrazem woli cesarza. Uchwały senatu, senatus consulta, otrzymywały nazwę najczęściej od nazwiska wnioskodawcy. W rozwoju prawa prywatnego uchwały senatu odegrały znaczącą rolę przede wszystkim w prawie spadkowym, częściowo w prawie osobowym, rodzinnym i w zobowiązaniach. 6. Konstytucje cesarskie. Wszelkie rozporządzenia cesarza miały moc ustawy, albowiem przyjmowano, że naród rzymski przelewa na niego swoje uprawnienia za pomocą ustawy powołującej do władzy cesarskiej. Strona 5 z 53 Zbiorami prywatnymi są: Kodeks Gregoriańsi (291 r. n.e.) oraz stanowiący jego uzupełnienie Kodeks Hermogeniański (z 295 r. n.e.), zawierające konstytucje cesarskie głównie z III w. n.e. Zbiorem urzędowym ustaw cesarskich od czasów Konstantyna był Kodeks Teodozjański, sporządzony na polecenie cesarza Teodozjusza II w 438 r. n.e. Kodeks ten zachował się do czasów współczesnych, obowiązywał zarówno w cesarstwie wschodnim jak i zachodnim. Dzieli się on na 16 ksiąg, księgi na tytuły, w których poszczególne konstytucje ułożone są chronologicznie. Ustawy cesarskie, które zostały ogłoszone później, do upadku cesarstwa zachodniego (476 r. n.e.) nazywają się Nowelami postteodozjańskimi. Dla potrzeb praktyki sporządzono w okresie dominatu zbiory prywatne, zawierające zarówno ustawy cesarskie (leges) jak i wyjątki z prac jurystów klasycznych (ius). Do ważniejsych można zaliczyć: ✓ Sentencje Paulusa, ułożone z fragmentów prac samego Paulusa, stał się on źródłem obowiązującego prawa ✓ Regulae Ulpiani (początek IV w. n.e.), stanowiące zbiór podstawowych reguł prawnych, zaczerpniętych z pism Ulpiana ✓ Zbiór Fragmenta Vaticana, zawierający wyjątki z dzieł klasycznych prawników i konstytucje cesarskie pochodzące z Kodeksu Gregoriańskieo i Hermogeniańskiego (koniec IV w. n.e.) ✓ Zbiór Collatio legum Mosaicarum et Romanarum zestawiający porównawczo niektóre przepisy prawa żydowskiego z odpowiednimi przepisami prawa rzymskiego. (IV w. n.e.) 12. „Ustawy o cytowaniu”. Cesarze Teodozjusz II i Walentynian III w ustawie zwanej Ustawą o cytowaniu (z 426 r. n.e.) ustalili, że przy powoływaniu się przed sądem na pisma prawników, moc obowiązującą mają mieć wszystkie pisma pięciu prawników, mianowicie: Papiniana, Ulpiana, Paulusa, Gaiusa i Modestyna, a nadto pisma tych (dawniejszych) prawników, na które w dziełach swoich wymienieni wyżej prawnicy się powołują. Przepisano też sposób postępowania w razie sprzeczności zachodzących między poglądami owych pięciu jurystów. 13. Kodyfikacja Justyniana. W 528r. Justynian powołał komisję złożoną z 10 członków: praktyków i teoretyków, w skład której wchodził wybitny prawnik Tribonianus. Komisja miała korzystać z dotychczasowych zbiorów konstytucji cesarskich (leges).W 529r. wszedł w życie pierwszy Kodeks Justyniański- Codex Vetus. 530r. Justynian wydał szereg ustaw mających usunąć sprzeczności, jakie ujawniły się w pismach prawników klasycznych przy stosowaniu ich w sądach, utworzył on zbiór zwany- LIBER QUINQUAGINTA DECISIONUM. W 530r. powołano komisję do sporządzenia zbioru (ius). Komisja składała się z 17 członków, pod przewodnictwem Tryboniana. Dostali oni upoważnienie do interpolacji przepisów prawa klasycznego w celu dostosowania ich do czasów justyniańskich. Uwzględniono dzieła 38 prawników. W 533r. ogłoszono DIGESTA SEU PANDECTA. Równocześnie z Digestami wszedł w życie podręcznik - INSTITUTIONES - jest to część kodyfikacji i otrzymało moc ustawy na równi z Digestami i Kodeksem. Powtórnego wydania kodeksu dokonano w 534r - CODEX REPETITAE PRAELECTIONIS. W rezultacie kodyfikacja justyniańska składała się z Pandektów (533), Instytucji (533) oraz Kodeksu (534) 14. Nowele justyniańskie i ich zbiory. Justynian wydawał swoje ustawy zwane Nowelami (Novellae leges) w j. greckim lub łacińskim. Nowele justyniańskie, nowe ustawy, tytuł zbiorczy mówi o 3 zbiorach prywatnych cesarza Justyniana między 535-565 1. Epitome Iuliani - zawiera 124 konstytucję cesarskie, wydane między 535-540 powstał w języku łacińskim stworzony dla zachodniej części cesarstwa. 2. Authenticum - zbiór zawiera konstytucje Justyniana od 535-556 r. 3. Grecki zbiór - zawiera 168 konstytucji , zachowano język oryginalny albo grecki albo łaciński. Dodano jeszcze konstytucję następców Justyniana. Oraz Konstytucję Tyberiusza II 582 r. Strona 6 z 53 Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowele opublikowano łącznie w Corpus Iuris Civilis - 583r dla odróżnienia od prawa kanonicznego. Są to prawa rzymskiego obywatelskie! 15. Bizantyjskie opracowania prawa justyniańskiego. 1. Parafraza Teofila - przeróbka Instytucji Justyniańskich na język grecki dokonana przez profesora prawa w Konstantynopolu Theophilusa. 2. Ekloga- 726r., uproszczony zbiór prawa cywilnego i karnego na użytek praktyczny. 3. Bazyliki- "Ustawy królewskie"- najobszerniejszy zbiór prawa, sporządzony w języku greckim na podstawie ustawodawstwa justyniańskiego. Inicjatorem opracowania był bizantyński cesarz Bazyli I, a całość dzieła została ukończona za panowania Leona I Filozofa. Do tego tekstu pisane były następnie komentarze (scholia). 4. Sześcioksiąg- 1345r. Hexabiblos Hermenopulosa, dostosowana do praktycznych potrzeb. Prawo rzymskie przerobione na użytek państwa bizantyńskiego zatraciło swój wysoki poziom pierwotny i swą uniwersalność. Stało się tylko wewnętrznym prawem cesarstwa bizantyńskiego. 16. Organy ochrony prawnej w Rzymie. Początki rzymskiego procesu cywilnego są trudne do odtworzenia, jednak najprawdopodobniej jedynym dochodzeniem praw prywatnych była pomoc własna, którą realizowano zainteresowane własnymi siłami osoby lub grupy społeczne. Pomoc własna mogła być realizowana w dwóch głównych formach. a. Samopomocy, i. - Polegała na dochodzeniu swoich roszczeń przez osobę zainteresowaną bez pomocy państwa. ii. Następowało po naruszeniu prawa, zmierza do naprawienia stanu rzeczy i przywrócenia stanu poprzedniego, iii. Z czasem została zakazana i zastąpiono ją postępowaniem sądowym. Najbardziej znany przejaw zwalczania samopomocy to Konstytucja cesarska Marka Aureliusza z drugiej połowy II w. n.e., która zabraniała wierzycielom dochodzenia swoich wierzytelności inną drogą niż sądowa. Jeżeli nie zastosowało się do wyżej wymienionego polecenia Cesarskiego, to wierzytelność przepadała. b. Obrona konieczna/Samoobrona/pomoc własna – dopuszczalna w starożytnym Rzymie. Głównym założeniem jest odparcie nieprawnego natarcia. i. Następowało po naruszeniu prawa, osoba, której prawo jest zagrożone stara się nie dopuścić do tego zagrożenia, ii. Świadczą o tym wypowiedzi Ulpiana-„Vim vi repellere licet”(siłę wolno odeprzeć siłą) i Paulusa – „vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt”(siłę siłą pozwalają odpierać wszystkie ustawy i prawa). iii. W miarę wzrostu struktur państwowych władza eliminowała stosowanie pomocy własnej i wprowadzała w jej miejsce pomoc państwa. W rezultacie zamiast obrony koniecznej, były sądy. Obrona konieczna/pomoc własna, odżywała jednak w różnych okresach Rzymu. 17. Strony procesowe. Zdolność procesowa, legitymacja procesowa. Stronami procesu cywilnego był powód (actor), który występował ze skargą (powództwem) na drogę sądową oraz pozwany (reus), przeciwko któremu powództwo był skierowane. Istniała możliwość współuczestnictwa, gdy po jednej ze stron występowało kilka osób. Do wzięcia udziały w procesie była potrzebna zdolność sądowa oraz zdolność procesowa. Zdolności sądowej nie mieli: niewolnicy i osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych, dzieci, niedojrzali i chorzy umysłowo. W procesie samodzielnie nie mogły występować kobiety i osoby podlegające filii familias. W procesie legisakcyjnym uczestniczyć mogli obywatele rzymscy, w formułkowym dopuszczano Latynów i peregrynów. Legitymacja procesowa jest niezbędna do występowania w konkretnym procesie w charakterze reus lub actor. Dzieli się na dwa rodzaje: legitymacja procesowa czynna ( możliwość bycia powodem w danej sprawie), legitymacja procesowa bierna (możliwość bycia pozwanym). 18. Zastępstwo procesowe. W przypadku braku zdolności sądowej występowała konieczność zastępstwa procesowego przez inne upoważnione do tego osoby. Za dziecko (infans) - opiekun, za chorego umysłowo (furiosus) i marnotrawcę (prodigus) - kurator. Niedojrzali mogli występować za zgodą opiekuna lub też działał za nich sam opiekun. Kobiety mogły być stroną w procesie formułkowym, ale występować w procesie mogły za zgodą opiekuna lub też opiekun reprezentował je samodzielnie. Zastępstwo procesowe nie było dozwolone w procesie Strona 7 z 53 legisakcyjnym. W procesie formułkowym dobrowolność zastępców procesowych występujących na podstawie upoważnienia udzielonego przez zastępowaną stronę - cognitor lub procurator. Cognitor - ustanawiany formalnie w obecności przeciwnika procesowego za pomocą przepisanych słów. Procurator - ustanawiany nieformalnie i w stadium in iure musiał wykazać otrzymane upoważnienie. W postępowaniu mogły też uczestniczyć osoby w charakterze pomocników sądowych, np. advocati i mówcy sądowi (oratores). Pisma procesowe mogli sporządzać- tabellioni. 19.Czas i miejsce wykonywania jurysdykcji. Właściwość sądu. Właściwość sądu (forum competens)- kompetentność do roztrzygnięcia sprawy spornej z mocy prawa. Czas- W okresie republiki i pryncypatu jurysdykcja w zakresie prawa prywatnego oznaczała udzielenie skargi/powództwa, co pozwalało na rozstrzygnięcie sprawy przez sędziego lub sędziów prywatnych. Miejsce - ( actor sequitur forum rei) powód idzie za miejscem sądu pozwanego lub prorogacja (wyznaczenie sądu przez strony za pomocą umowy) 19. Pojecie i klasyfikacja powództw (actio). Legis actiones i powództwa prawa pretorskiego. Actio- czynność procesowa za pomocą której powód wszczął proces przeciwko pozwanemu (powództwo), oraz wszelkie towarzyszące temu prawa skargi powoda. W rzymskim prawie prywatnym prawo materialne jak i procesowe stanowiły jedność (Actio). •Klasyfikacja Actio +Legis Actiones: - Actiones in rem (ochrona władztwa nad rzeczami), - Actiones in personem (sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela względem dłużnika) +Actio Prawa Pretorskiego: - Actiones in factum (powód nie opierał sie na prawie zaś na pewnym fakcie, zdarzeniu) - Actio utiles (powództwa analogiczne, podstawowa Actio przyznawana większej kategorii osób poza Rzymianami) 21.Bieg postępowania w procesie legisakcyjnym. Postępowanie legislacyjne przebiegało w dwóch fazach in iure i apud iudicem. -Faza in iure, postępowanie przed pretorem, który wysłuchiwał formułek legis actiones. Pretor przekazywał sprawę do sędziego prywatnego. - Faza apud iudicem, toczyła się przed sędzia prywatnym, który rozstrzygał merytorycznie spór. 22.Formułka procesowa i jej części składowe. Formułka procesowa, zawierała wszelkie informacje niezbędne sędziemu prywatnemu do prowadzenia procesu. Składała się z; intentio (podstawowa cześć, zawierała treść żądania powoda) demonstratio (zdarzenie prawne będące tematem sporu) condemnatio (upoważnienie sędziowskie do zasądzenia zadośćuczynienia żądania) adiudicatio (obecna w skargach o współwłasność, upoważniająca do przeprowadzenia podziału w skargach działowych. 23.Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Stanowisko pozwanego. Stanowisko pozwanego. Postępowanie in iure: było postępowaniem prywatnym odbywało się przed pretorem powód zwracał się do pretora o możliwość użycia konkretnej skargi, której formułkę wskazywał. Stanowisko pozwanego, mógł zachować się rozmaicie: confessio in iure (sądowe uznanie powództwa), Indefensio (pozwany nie wdaje się w spór, nie broni, zachowuje milczenie, broni się nieodpowiednio co do wymogów proceduralnych) negatio (zaprzeczenie lub przyznanie że skarga jest bezpodstawną bądź poprzez zaprzeczenie treści żądania) Pozwany mógł rownież; podnosić eksepcje (zarzuty procesowe), złożyć przysięgę (pozwany mógł przysiąc ze zarzut powoda jest bezzasadny i bezpodstawny. 24.Postępowanie apud iudicem w procesie formułkowym. Strona 10 z 53 ludzi, których sytuacja prawna i społeczna zmierzała w kierunku ograniczenia wolności.Kolonat ustawał poprzez zwolnienie kolona przez pana wraz z nadaniem mu własności gruntu.Wygasał tez jeżeli kolon przez ustawowo określony czas pozostawal poza kolonatem. -Mancipio dati- do tej kategorii osób należeli członkowie rodziny, a mianowicie synowie lub córki , których ich paer familias za pomocą mancypacji oddał innemu pater familias w przejściowy stan zależności prywatnoprawnej,zwanej mancipium. W prawie klasycznym taka sytuacja zdarzała się w razie deliktu popełnionego przez członka rodziny. Wtedy pater familas mógł na zasadze odpowiedzialności noksalnej oddać pokrzywdzonemy winowajcę w mancipium zwalniając w ten sposób od płacenia grzywny za jego czyn. Mancypacyjne oddanie mogło tez nastąpić w celu nauki zawodu lub wykonywania pracy. Osoba oddana w mancipium znajdowała się faktycznie w sytuacji niewolnika( servi loco), choć prawnie nie traciła wolności i zachowywała swoje prawa polityczne. Nie miała zdolności majątkowej i wszystko co nabywała przypadało osobie sprawującej nad nią władzę. Mogła w razie złego traktowania użyć skargi z deliktu, ale nie miał innej możności wyjścia spod tej włądzy, jak tylko przez wyzwolenie lub remancypacje. -Inne kategorie osób półwolnych: a) addicti-niewypłacalni dłużnicy,którzy ulegli egzekucji osobistej i dostali się do więziena prywatnego swego wierzyciela. Osoby takie pracowały tak długo na rzez wierzyciela, aż uznał on że dług został odpracowany b)osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej przez obywatela rzymskiego-pozostawali oni we władzy kupującego i pracowali tak długo dopóki nie zwrócili sumy wykupu. c) autokrati-należeli do nich ludzie wolni,którzy dobrowolnie wynajęli swoje usługi w charakterze gladiatorów.Podlegali oni ograniczeniom wolności ze względu na konieczność poddania się rozkazom prowadzącego szkołę gladiatorów, do czego zobowiązali się zresztą osobną przysługą. d) Jeżeli człowiek wolny uważał się za niewolnika uważał się mylnie za newolnika i służył rzekomemu panu to dopóki ten stan trwał, oceniano jego sytuację prawną jak niewolnka. Z chwilą wyjaśnienia ewentualnego błędu odzyskiwał on używanie wolności. 27. Status civitatis. Nabycie i utrata rzymskiego obywatelstwa. 28. Latyni i peregryni. Latyni- ta nzawa obejmowala kilka grup państwa rzymskiego Latynowie dawni byli pierwotnymi mieszkańcami Lacjum oraz członkami Związku Latyńskiego. Po rozszerzeniu obywatelstwa rzymskiego na całą ludność Italii ta kategoria przestała istnieć.Latynwie Ci złączeni wspólnym pochodzeniem i kulturą z Rzymianami, mieli uprzywilejowaną sytuację prawną, pozbawieni byli tylko ius honorarium i ius suffragii, a także prawa służenia w legionach rzymskich. Objętą późniejsza kategorią latynów byli tzw Latini coloniatarii tj.mieszkańcy kolonii rzymskich zakładanych na prawie latyńskim. Mieli oni ius comercii i ius suffragii pozbawieni byli tylko ius conubii Latinii Iuniani nie mogli sporządzić testamentu ani też pozostawić spadku beztestamentowego swoim descendentom.Spadek po nich przysługiwał patronowi i to nie z tytułu dziedziczenia, lecz jako zwrot peculium to tak jakby nigdy nie nastąpiło wyzwolenie. Mieli wszakże możliwości uzyskania obywatelstwa rzymskiego w zamian za zasługi dla państwa rzymskiego. Peregyni –cudzoziemska ludność terytoriów podbitych przez Rzym i włączonych do imperium rzymskiego . Trzeba było miedzy nimi rozroznic peregini cete civitatis( czyli mieszkancy takich miast, którzy po podboju rzymskim zachowaly wewnętrzną organizację lokalną,bo poddaly się dostatecznie wcześnie i uniknęły w ten Strona 11 z 53 sposób zniszczenia) oraz peregrini dediticii( brak miasta ponieważ zostało ono zniszczone w czasach wojny względnie po za późnym poddaniu się ) Peregini cete civitatis’ nie mieli ius conubii ani ius comercii,nie przyslugiwaly żadne prawa polityczne w Rzymie. W stosunkach wewnętrznych posługiwali się swoim własnym prawem narodowym , a stosunki handlowe opieraly się na ius gentium Peregrini dediticii-nie mieli swojego państwa, nie mieli swojego prawa.Mogli się poslugiwac tylko przepisami ius gentium. Kategoria peregrynów( za wyjatkie peregini dediticii) zniknela w 212 r n. e w momenci nadania przez cesarza karakallę obywatelstwa rzymskiego ludnoscii całego imperium. 29. Status familiae. Pokrewieństwo agnacyjne i kognacyjne. Rodzina agnatyczna – byli to wszyscy Ci, którzy podlegali władzy jednego pana domu(pater familias),już to z natury czy też w sposób sztuczny,przez czynność prawną. W węższym znaczeniu rodzinę agnatyczną tworzyły wszystkie osoby , podlegające w jednym czasie władzy pater familias. W znaczeniu szerszym rodziną agnatyczną były także osoby, które podlegałyby wspólnej włądzy pana domu, gdyby on jeszcze żył Agnacja powstawala tylko w linii męskiej,a to dlatego że władze mogl sprawować tylko mezczyzna Rodzina kognatyczna-naturalne pokrewieństwo krwi,ale nie przywiązywało początkowo do niego większego znaczenia prawnego. Znaczenie miała głównie agnacja. Kognacja mogla być jedynie przeszkodą małżeńską,tudzież wynikały z niej pewne obowiązki rodzinne, natury wyłącznie moralnej . Pokrewienstwo w linii żeńskiej ,tj. z matką i przez matkę, było jednak zawsze pokrewieństwem kognatycznym. Dzieci zrodzone z tej samej matki (choćby poza malzenstwem) były spokrewnione kognastycznie miedzy sobą, matką, a jej krewnymi.W ramach pokrewieństwa kognatycznego prawnicy rzymscy rozróżniali pokrewieństwo w linii prostej tj mdz. Osobami pochodzącymi od siebie.Mogły one być krewnymi wstępnymi, ascedentami.Pokrewienstwo w linii bocznej powstawalo natomiast miedzy osobami pochodzącymi od wspólnego przodka. Stopien pokrewienstwa obliczano wedle zasady:ile urodzen tyle stopni. Powinowactwo- należy je odroznic od pokrewieństwa:jest to stosunek jednego z malzonnkow do krewnych kognatyczne drugiego.Powstawalo na skutek zawarcia malzenstwa. 30. Pojecie i rodzaje osób prawnych. Osoba prawna według prawa rzymskiego- jest to pojęcie osoby prawnej jako podmiotu prawa odrębnego od osób fizycznych wchodzących w jej skład z rozróżnieniem na osoby typu korporacyjnego (stowarzyszenia) i zakładowego(fundacje). Do powstania stowarzyszenia jako osoby prawnej potrzeba było co najmniej 3 osób( do dalszego jej istnienia obojętne było czy pozostają Ci sami członkowie, czy też się zmieniają). Stowarzyszenie musiało posiadać majątek oraz osobę reprezentującą ją na zewnątrz.Majątek osoby prawnej był odrębny od majątku członków i stanowił własność osoby prawnej, a nie jej członków.Wierzytelności i długi członkó nie były wierzytelnościami i długami korporacji- i odwrotnie. Osoby prawne w państwie rzymskim: -municypia (tj. gmin miejskie)-stanowiły odrębne samodzielnie gospodarujące jednostki, więc pretor przyznawał im zdolność procesową,zezwalając im na równi z osobami prywatnym występować przed sądem przez swoich przedstawicieli -stowarzyszenia( na wzór gmin miejskich; już ustawa XII tablic stanowila że stowarzyszenia mogą ustalać sobie dowolne statuty,byleby nie sprzeciwialy się one porządkowi publicznemu)- pod koniec republiki Strona 12 z 53 Cesar rozwiązał z przyczyn politycznych prawie wszystkie stowarzyszenia.Ustawa lex Iulia de collegis (prawdopodobnie za czasów Augusta ) postanowiła, że żadne stowarzyszenie nie może powstać bez zezwolenia senatu względnie cesarza, w przeciwnym razie ulega przymusowemu rozwiązaniu.Jeśli jednak stowarzyszenie zostaje w ten sposób administracyjnie dozwolone,to już tym samym nabywa osobowość prawną( nalezaly tu mdz. Innymi stowarzyszenia o charakterze zawodowym lub religijnym -fiscus- Państwo rzymskie w okresie republiki pojmowano jako związek ogółu obywateli.Dysponowało własnym majątkiem i prowadziło działalność gospodarczą, jednak w oparciu o normy prawa publicznego.Za cesarstwa jako osobę prawną poczęto też traktować skarb państwa rzymskiego znajdujący się w zarządzie cesarza(fiskus).W ten sposób państwo rzymskie pod względem majątkowym weszło w obręb prawa prywatnego,oczywiście tylko w sferze tych stosunków, w których nie potrzebowało stosować względem obywateli swej władzy w oparciu o normy prawa publicznego. -fundacje- wyodrębnione masy majątkowe którym prawo przyznało osobowość prawną. W określe klasycznym miały one jeszcze charakter niesamodzielny tj. powierzane były stowarzyszeniom lub osobomj prywatnym z poleceniem użycia na określony cel. piae causae- ufundowane przez osoby prywatne zakłady dobroczynności, nad którymi nadzór sprawował biskup. Otrzymywały one osobowość prawną bez specjalnego nadania,wystarczyło samo przeznaczenie majątku na dobroczynną fundację,oczywiście związaną z agendami Kościoła. 31. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia. Zdolność do czynności prawnych- jest to zdolność do zawierania samodzielnie ważnych czynności prawnych lub zaciągnia zobowiązań. Sama zdolnoś prawna oznaczała że osoba w nią wyposażona może stać się podmiotem praw i obowiązków bez własnego czynnego udziału(np. dziedziczenie) i to już od chwili urodzenia ,a więc wówczas gdy nie mogło być mowy o dokonaniu jakiejkolwiek czynności. Do dokonywania czynności prawnych niezbędna była dodatkowa zdolność o charakterze aktywnym(tj. wlasnie zdolność do czynności prawnych) Ograniczoną zdolność miał niedojrzały 7-14 rok życia ,względnie do osiągnięcia dojrzałości fizycznej. Dla kobiet -12. -Niedojrzały mógł jedynie przedwsięziąć takie czynności prawne, które poprawialyby jego sytuację materialną Czynność prawna kulejąca-sytuacja gdy niedojrzaly zawieral takie czynności prawne gdy stawal się jednocześnie zarówno uprawniony jak i zoobowiązany, bez zatwierdzenia opiekuna. W takim przypadku niedojrzaly nabywal prawo do żądania świadczenia,nie będąc zobowiązany do swego wzajemnego świadczenia. Ważność tej czynności zależała od potwierdzenia przez opiekuna lub samego niedojrzałego po osiagnieciu pełnoletności. Wedle prawa pretorskiego można było jednak żadąc od niedojrzałego zwrotu świadczenia jako bezpodstawnego wzbogacenia Po dojściu do dojrzałości, mężczyzna posiadał pełną zdolność do czynności prawnych. Lex Laetoria- utworzyla kategorie małoletnich(miedzy 14-25 rokiem życia), która ustanawiała kar za podstępne podejście młodzieńca niemającego 25 lat Ograniczenia następowały ze względu na wiek, płec(u kobiet), choroby umysłowej,marnotrastwa. 37.Pojecie i rodzaje czynności prawnych. Zdarzenie prawne -każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy przepisu prawa skutek prawny. Wśród tak określonych zdarzeń prawnych wyróżnia się zdarzenia oraz działania. Zdarzenie prawne ścisłe ( sensu stricto) czyli niezależne od ludzkiej woli ( upływ czasu, śmierć ) jeżeli zaś jest wynikiem ludzkiej woli, jest wówczas działaniem. Rodzaje (podział) Strona 15 z 53 Error in Substantia- błąd co do tego z czego przedmiot jest wykonany, np. ktoś kupił „złoty kielich” a okazało się, że jest pozłacany, zrobiony z jakiegoś metalu Błędy były traktowane kazuistycznie błędy In Negotio, In Persona i In Corpore powodowały, że czynność jest nieważna. Co do błędu, co do osoby, były one nieważne tylko kiedy było to istotne dla danej czynności. Na przykład źle wypisana osoba w spadku, byłaby wystarczająco ważna(ważne dla spadkodawcy). Był też jeszcze jeden rodzaj błędu: Error Iuris- błąd co do prawa- dokonanie czynności prawnej w przekonaniu, że jakiś stan prawny istnieje, i wykonanie czynności na takiej podstawie. Błąd ten nie był traktowany lekko. Bowiem Ignorantia Iuris nocet- nieznajomość prawa szkodzi. Każdy obywatel prawo powinien znać. Nieznajomość prawa nie mogła być podstawą do uchylenia się od odpowiedzialności za daną czynność. Tylko w szczególnych przypadkach błąd był uwzględniany jak: Kobiety, osoby małoletnie, żołnierze.Ignorantia- chodzi o zawinioną niewiedzę, ktoś miał obowiązek się dowiedzieć, ale tego zaniedbał. Rzymianom chodziło o ten rodzaj niewiedzy. Nie miała przy czynnościach prawnych mocy pobudka czyli powód wykonania jakiejś czynności prawnej. Czynność niezależnie od niej była ważna i wywoływała odpowiednie skutki prawne. Były tylko 2 wyjątki: Dolus- jest to podstęp, podstęp jestto umyślne wprowadzenie drugiej osoby w błąd. Jest to świadome działanie polegające na wprowadzeniu w błąd, lub nie wyprowadzeniu z błędu drugiej osoby, aby doprowadzić do zawarcia nie opłacalnej czynności prawnej.Czynność była co do zasady ważna. Actio doli-skarga przysługująca osobie, która wykonała takie świadczenie pod tą umową, a teraz stara się cofnąć skutki tego(strona pokrzywdzona chce odszkodowania). Pojawiło się od I roku P.N.E. Exceptio doli- Zarzut procesowy, kiedy nie dokonała świadczenia jednostka, która powinna na podstawie umowy zawiązanej na sile podstępu. Gdyby wymagano od niej wykonania takiej akcji, to strona jeszcze nie pokrzywdzona może, uchylić wykonanie tej czynności na podstawie Exceptio Doli Restitutio in Integrum- środek Praetorski- osoba poniżej 25 roku życia, ale musiała też zaistnieć przesłanka właśnie jak wprowadzenie w błąd. Metus- groźba- Groźba polega na tym, że jedna osoba zapowiada negatywne konsekwencje dotyczącej drugiej osoby lub osoby trzeciej. Czyli osoba dopuszczająca się groźby domaga się zawarcia umowy bo inaczej drugą stronę dotkną negatywne konsekwencje. Konsekwencje te mogą dotyczyć osoby bliskiej kontrahenta. (dzisiaj te negatywne konsekwencje mogą dotyczyć grożącego, ciekawostka!) Metus był jedną z odmian szerszego pojęcia : VIS-(siła)-przymus. Groźba to Vis Compulsiva- przymus psychiczny, kiedy wpływa się na wolę drugiej osoby. Czynność jest ważna, ale jest zaskarżalna(można uchylić się od jej skutków), istniały pewne instrumenty, które miały chronić osoby, która dokonała czynności prawnej: Actio quod metus causa- powództwo z powodu groźby, przysługiwało osobie, które dokonało świadczenie, kierowane przeciwko osobie, która wykonała groźbę lub osobie która z takiej czynności odniosła korzyść. Powód mógł się domagać nawet 4 krotnej wartości doznanej szkody. Exceptio quod metus causa- zarzut procesowy z tytułu groźby. Kiedy jeszcze świadczenie nie zostało wykonane, a domagał się go ten kto zastosował groźbę, wtedy osoba, która doznała groźby mogła posłużyć się tym zarzutem, aby uchylić się od wykonania do tego, do czego ta umowa ją zobowiązywała. 41.Konwalidacja i konwersja czynności prawnej. Strona 16 z 53 Konwalidacja- Validus-dosłownie tłumacząc: Uważnienie, czyli uczynienie czynności ważną. Jest to sytuacja, kiedy czynność dokonana jako nieważnastaje się ważna jeśli zajdą pewne okoliczności.Np. darowizny między małżonkami, nie były one dopuszczalne, ale nabierały one ważności po śmierci małżonka, który jej dokonał. Konwersja czynności prawnych- przekształcenie jednej czynności prawnej w drugą. Nieważna czynność prawna, nabierała cech innej, ale ważnej czynności prawnej. Np. Testament rzymski był ściśle określony w kwestii budowy,, na samym początku musiało się znajdować ustanowienie spadkobiercy, Jednak prawo dozwalało utrzymać ważność złego testamentu, ale jako Kodycyl- gdzie ustanawiano komuś majątek, ale nie w formie testamentu. 42.Pojecie i wymogi ważności małżeństwa. Małżeństwo (nuptiae, matrimonium) - prawnie uznana, trwała wspólnota życia mężczyzny i kobiety, której powinnością było zapewnienie posiadania prawnego potomstwa. Małżeństwo było instytucją prawa naturalnego, związaną z płodzeniem i wychowywaniem potomstwa. Miało pewne sakralne aspekty, jednakże w całości było związkiem świeckim. Podstawą małżeństwa był wyrażany na zewnątrz i trwale kontynuowany konsens małżeński (consensus), czyli zgodna wola zawarcia małżeństwa, prowadzenia wspólnego życia oraz traktowania się jak małżonkowie. Aby małżeństwo było ważne musiały być spełnione następujące warunki: - dojrzałość fizyczna - conubium (prawna możność zawarcia ważnego rzymskiego malżeństwa - konsens małżeński 32. Zaręczyny. Zaręczyny (sponsalia) - umowa w której dwie strony przyrzekały sobie wzajemne zawarcie małżeństwa w przyszłości. Najdawniej zaręczyny zawierane były pomiędzy ojcem narzeczonego lub samym narzeczonym a ojcem narzeczonej, póżniej była to nieformalna umowa pomiędzy samymi narzeczonymi. Nie można było pozywać drugiej strony z umowy zaręczynowej o zawarcie małżeństwa, ponieważ małżeństwo opierało się na wolnej woli każdej ze stron i nie mogło być zawarte pod przymusem. Dopiero w prawie późnego cesarstwa wprowadzono instytucje zadatku zaręczynowego (arra sponsalicia), który narzeczony dawał narzeczonej. W przypadku odstąpienia przez kobietę od zaręczyn, ta musiała oddać poczwórną (później podwójną) wysokość zadatku. Jeżeli to mężczyzna zdecydował, że odstąpi od umowy zaręczynowej, tracił jedynie swój zadatek na rzecz narzeczonej. 33. Konkubinat i contubernium. Konkubinat - trwały związek zawarty między wolnym mężczyzną a wolną kobietą, jednak bez oświadczenia woli małżeństwa. Kobieta będąca w takim związku (konkubina) nie nosiła miana żony, nie korzystała ze stanowiska społecznego oraz praw mężczyzny, a dzieci (pozamałżeńskie, spokrewnione kognatycznie) nie podlegały władzy ojca (pater familia) i nie dziedziczyły po nim ustawowo, dopiero później przyznano im ograniczone prawo dziedziczenia, a na ojca nałożono obowiązek alimentowania. Konkubinat najprawdopodobniej zapoczątkowały przypadki, kiedy to różnice społeczne nie pozwalały na zawarcie małżeństwa lub inne specjalne przeszkody. Contubernium - związek podobny do małżeństwa, pozbawiony jakiegokolwiek znaczenia prawnego między niewolnikami lub między osobą wolną a niewolnikiem. Dzieci niewolnicy stawały się własnością jej pana. 34. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta. Z końcem republiki nastąpił kryzys instytucji małżeństwa wynikający z niechęci zawierania takich związków a także z powszechności rozwodów. W wyniku tego cesarz August podjął próbę planowego i kompleksowego unormowania praw, obowiązków i obyczajów Rzymian w sprawach małżeńskich i rodzinnych. Program reform obejmował powstrzymanie spadku zawierania małżeństw, zwalczanie bezżenności i bezdzietności, a także podniesienie poziomu moralności rodzinnej i społecznej. August wydał Strona 17 z 53 trzy ustawy: - lex Iuia de maritandis ordinibus - lex Papia Poppea - lex Iuia de adulteriis coërcendis Lex Papia Poppea była uzupełnieniem i korektą ustawy lex Iuia de maritandis, dlatego później określane były łącznie jako lex Iuia et Papia Poppea. Ustawy te określały zakazy i nakazy małżeńskie, których celem było popieranie zawierania małżeństw oraz utrudnianie rozwodów. Przewidywały także sankcje z powodu bezżenności i bezdzietności. Zakazy obejmowały: - zawieranie małżeństw przez wolnych obywateli rzymskich z kobietami o złej sławie - senatorzy i ich posłowie nie mogli żenić się z wyzwolenicami Nakazy: - zobowiązywały do pozostawania w związku małżeńskim (mężczyzna w wieku od 25 do 60 lat, kobieta od 20 do 50 roku życia) - w przypadku rozwiązania małżeństwa, mężczyzna zobowiązany był do natychmiastowego zawarcia następnego, kobieta - wdowa w ciągu dwóch lat, rozwódka do 18msc po rozwodzie - zobowiązywały także do posiadania przynajmniej trójki (wyzwoleńcy czwórki) dzieci, aby nie być zaliczonym do bezdzietnych, zwalniało to kobiety z ustawowej opieki nad nimi oraz z obowiązku ponownego zamążpójścia (ius liberorum) Sankcje: - miały charakter majątkowy - bezżenni nie mogli uzyskać nic, co zostało im zostawione w testamencie, spadku lub zapisie; bezdzietni natomiast mogli uzyskać tylko połowę. spadki przypadały inntm dziedzicom bądź skarbowi państwa jako caducum 35. Conventio in manum. Conventio in manum - było to wejście kobiety pod władzę męża w małżeństwie cum manu. Dochodziło ono do skutku przez czynności prawne różne od samego zawarcia małżeństwa. Wejście pod manus mogło nastąpić trzema sposobami: - confarreatio wymagało użycia formy sakralnej - coëmptio polegało na sprzedaży mancypacyjnej kobiety pod władzę męża - usus roczny okres trwania małżeństwa, po którym żona na mocy prawa wchodziła pod władzę męża. Mogła ona temu przeszkodzić oddalając się od domu męża na trzy kolejne noce (usurpatio trinoctis) 36. Rozwiązanie małżeństwa i zniesienie manus. Rozwiązanie małżeństwa następowało przez śmierć małżonka, utratę conubium lub rozwód. Rozwód następował, kiedy małżonkowie postanowili się rozejść, w wyniku czego następowało trwałe zniesienie wspólnoty małżeńskiej. Jeżeli żona znajdowała się pod manus męża, należało wcześniej znieść tę władzę przez czynność prawną odwrotną do tej, przez którą manus powstała. Państwo rzymskie uznawało rozwód przez: - repudium - jednostronne zerwanie małżeństwa (w małżeństwie sine manu przysługiwało obu stronom, w małżeństwie cum manu jedynie mężowi) - divortium - zgodnie postanowienie obojga małżonków o rozejściu się 37. Stosunki majątkowe między małżonkami. Żona (in manu) jako osoba alieni iuris nie mogła mieć własności, a co ewentualnie nabywała, to na rzecz męża. Jeżeli przed wejściem pod manus męża była sui iuris I miała jakiś własny majątek, to traciła go, a właścicielem stawał się mąż jako głowa rodziny agnatycznej. Gdy natomiast nie wchodziła pod władzę męża, małżeństwo nie zmieniało jej sytuacji majątkowej (ewentualnie mogła powierzyć jego zarządzanie mężowi, zachowując własność) * majątek PARAFERNALNY- pozaposagowy własny majątek żony Strona 20 z 53 sporządzanie testamentu, przyjęcie spadku, zaciąganie zobowiązań. Pozycję tutora osłabiały kwestie powołania: w testamencie ojciec czy mąż mógł zostawić żonie prawo wyboru opiekuna. Ostatecznie auctoritas zanika w czasach Konstantyna Wielkiego. 45. Kuratela. Kuratela-dotyczyła kręgów i sytuacji wyjątkowych(opieka nad umysłowo chorymi, nad marnotrawnymi) lub też stanu przejściowego (płód nienarodzony, osoba nieobecna) głównie opieka nad majątkiem, czasami tylko nad masą spadkową. Kurator zazwyczaj zarządzał majątkiem sam, bez udziału podopiecznego. Brak szczególnej odpowiedzialności kuratorów-ponosili odpowiedzialność na zasadach ogólnych. 46. Pojęcie i kategorie rzeczy. Rzeczami w prawie rzymskim były zarówno przedmioty materialne (res corporales), jak i niematerialne (res incorporales).Pierwsze z wymienionych to te dostępne dla ludzkich zmysłów, takie których po prostu można było dotknąć np. stół, krzesło. Natomiast drugimi z wymienionych były te abstrakcyjne występujące wyłącznie na podstawie prawa boskiego, albo na podstawie prawa ludzkiego. Pierwsze z nich to res sacrale czyli sakralne, a więc poświęcone bóstwom(świątynie, ołtarze)kolejne res sanctate czyli rzeczy święte(znaki graniczne, mury i miasta)oraz ostanie res religiosae, poświęcone kultowi zmarłych-groby. 47. Pojecie, rodzaje i sprawowanie opieki. Opiekę zarówno nad niedojrzałymi, jak i nad kobietami pierwotnie traktowano jako władze .Była instytucją subsydiarną, stanowiąc surogat władzy zwierzchnika agnacyjnego. 1)opieka nad kobietami-tutela mulierum Osłabienie roli opiekuna na skutek zapisu w testamencie mężów, prawo wyboru opiekuna. Stosowano także wejście pod władzę agnacyjną innego mężczyzny za pomocą coempito w dokonywana w celu uniknięcia opieki. 2)opieka nad niedojrzałymi-tutela impuberum Według prawa zwyczajowego do sprawowania opieki byli powoływani najbliżsi agnaci, a w ich braku- gentylowie (opieka ustawowa)Zagrożenia: opiekun-tutor najczęściej zarazem ustawowy spadkobierca podopiecznego-pupila. 48. Pożytki rzeczy. Pożytki (fructus) nabywał w sposób pierwotny na własność: właściciel rzeczy macierzystej, jej posiadacz w dobrej wierze oraz emfiteuta. Stawiali się oni właścicielami pożytków w chwili oderwania się ich rzeczy macierzystej. Jej użytkownik nabywał własność pożytków również w sposób pierwotny, ale dopiero w momencie ich pobrania. Dzierżawca rzeczy na podstawie stosunku najmu nabywał pożytki na własność w momencie ich pobrania, ale nie w sposób pierwotny, lecz pochodny. 49. Pojęcie i rodzaje posiadania. Posiadanie(POSSESSIO) - faktyczne władztwo nad rzeczą. Dwa elementy: 1. CORPUS - fizyczna kontrola i faktyczne władanie rzeczą, 2. ANIMUS - subiektywna wola władania tą rzeczą dla siebie, w swoim imieniu i we własnym interesie. Rodzaje posiadania: 1. POSSESSIO CIVILIS - obejmuje zarówno corpus, jak i animus. 2. POSSESSIO NATURALIS(DETENTIO) - dzierżenie, władztwo wyłącznie fizyczne(corpus) np. depozytariusz. 3. POSSESSIO IUSTA - posiadanie słuszne/prawne, zgodne z przysługującym posiadaczowi prawem do rzeczy np. z prawem własności. 4. POSSESSIO INIUSTA - posiadanie niesłuszne/bezprawne, posiadacz nie ma prawa do rzeczy znajdującej się w jego faktycznym władaniu np. posiadanie złodzieja. 5. POSSESSIO BONAE FIDEI - posiadanie w dobrej wierze. Posiadacz jest przekonany o uprawnieniu do rzeczy, ale obiektywnie mu nie przysługuje np. ktoś odziedziczył spadek, a po jakimś czasie wyszło na jaw, że testament jest nieważny. Strona 21 z 53 6. POSSESSIO MALAE FIDEI - posiadanie w złej wierze. Posiadacz jest świadom, że żadne prawo do rzeczy mu nie przysługuje. 7. POSSESSIO VITIOSA - posiadanie wadliwe. Zostało nabyte w sposób niedozwolony: A. VI - nabyte siłą, B. CLAM - potajemnie, C. PRECARIO - prekarzysta nie zwrócił rzeczy mimo odwołania prekarium(precarium - nieodpłatne użyczenie rzeczy z możliwością natychmiastowego uzyskania jest z powrotem). 50. Nabycie i utrata posiadania. Nabycie posiadania: Następowało poprzez nabycie fizycznego władztwa nad rzeczą z równoczesnym zamiarem zatrzymania tej rzeczy dla siebie. Nabycie pierwotne - bez udziału poprzednika np. znalezienie rzeczy niczyjej, schwytane dzikiego zwierzęcia. Nabycie pochodne - z udziałem poprzedniego posiadacza. Konieczna była podstawa prawna(CAUSA POSSESSIONIS). Nabycie SOLO ANIMO - na podstawie zamiaru zatrzymania rzeczy dla siebie: 1. TRADITIO LONGA MANU - wydanie „długą ręką”. Przekazanie rzeczy nie musi wiązać się dosłownie z fizycznym posiadaniem np. wydanie kluczy do magazynu. 2. TRADITIO BREVI MANU - wydanie „krótką ręką”. Posiadacz oddał rzecz w detencję, a następnie detentor nabył rzecz na podstawie umowy prowadzącej do przejścia własności. 3. CONSTITUTUM POSSESSORIUM - ustanowienie posiadaczem. Dotychczasowy posiadacz wyzbywa się posiadania, ale staje się dzierżycielem np. właściciel domu sprzedaje go, ale zawiera z nabywcą umowę najmu. NEMO SIBI IOSE CAUSAM POSSESSIONIS MUTARE POTEST - Nikt nie może sam sobie zmienić podstawy prawnej posiadania. (Samą wolą nie można zmienić dzierżenia na pełne posiadanie). Utrata posiadania: 1. Porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się - utrata własności i posiadania. 2. Definitywna utrata corpus, ale np zgubienie rzeczy w domu z prawdopodobieństwem jej odnaleznie już nie. 3. Śmierć posiadacza. 4. Popadnięcie w niewolę posiadacza. 5. Kiedy rzecz stawała się RES EXTRA COMMERCIUM(wyłączona z obiegu). 51. Prawne środki ochrony posiadania. Ochrona posesoryjna - zmierzała albo do odzyskania utraconego posiadania, albo do zakazu naruszania posiadania. Pretora nie interesowało kto jest faktycznym właścicielem, tylko kto jest ostatnim posiadaczem niewadliwym i kto naruszył to posiadanie. INTERDICTUM - wydawane na rzecz osoby, która utraciła posiadanie. Interdykty służące do odzyskania i utrzymania posiadania: 1. Interdykt UTI POSSIDETIS - ochrona posiadacza nieruchomości. Pretor decydował kto się utrzymuje w posiadaniu. Przy posiadaniu utrzymywała się ta strona, która w chwili przyznania interdyktu była posiadaczem niewadliwym. 2. Interdykt UTRUBI - ochrona posiadania rzeczy ruchomej. Zwyciężała w sporze ta strona, która przez większą część roku była posiadaczem niewadliwym. Interdykty tylko w przypadku utraty posiadania: 1. UNDE VI - przywrócenie posiadania nieruchomości, której został pozbawiony posiadacz przemocą. Miał rok o wnioskowanie o ten interdykt. 2. DE VI ARMATA - odmiana interdyktu unde vi, kiedy to pozbawienie nastąpiło przemocą z użyciem broni i szczególnie z pomocą osób trzecich. Wnioskowanie mogło być dłuższe niż rok i mógł je wnieść nawet posiadacz wadliwy. Strona 22 z 53 3. DE PRECARIO - pretor udzielał go przeciwko prekarzyście, który na żądanie właściciela rzeczy nie zwrócił jej. 4. DE CLANDESTINA POSSESSIONE - przeciw temu, kto uzyskał posiadanie potajemnie(clam). 52. Pojęcie i rodzaje rzymskiej własności. DOMINIUM/PROPRIETAS - własność PLENA IN RE POTESTAS - pełne władztwo nad rzeczą. Prawo do władania nad rzeczą w sposób wyłączny, dysponowania rzeczą, pobierania z niej pożytków, wyzbycia się własności(własność to uprawnienie przysługujące właścicielowi(dominus). Rodzaje własności: DOMINIUM EX IURE QUIRITUM - własność kwirytalna. Przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Dotyczyła res mancipi, res nec mancipi, nieruchomości i rzeczy ruchomych, niewolników. Własność bonitarna - dotyczyła res mancipi. Nowy rodzaj własności, opartej na normach prawa pretorskiego. Pretor począł udzielać ochrony prawnej osobom, które nabyły jakieś rzeczy do swego majątku(bona), nie stając się jednak ich właścicielami kwirytalnymi. IN BONIS ESSE - rzecz w majątku IN BONIS HABERE - mieć w swoim majątku 53. Podmiot i treść prawa własności. Podmiot: osoba uprawniona do posiadania określonego uprawnienia. Właściciel - DOMINUS Treść własności obejmowała najpełniejsze, nieograniczone władztwo nad rzeczą, dające prawo do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią. Atrybuty właściciela: 1. IUS POSSIDENDI - prawo do posiadania własnej rzeczy, czyli do tego, aby rzecz pozostawała w posiadaniu właściciela; 2. IUS UTENDI/USUS - prawo do używania własnej rzeczy. Właściciel mógł korzystać ze swojej rzeczy wg własnego upodobania i stosownie do własnych potrzeb; 3. IUS FREUNDI/FRUNCTUS - prawo do pobierania z rzeczy pożytków; 4. IUS DISPODENDI - prawo rozporządzania rzeczą. Prawo do alienacji rzeczy, oddania do dyspozycji określonych osób na podstawie umów, obciążenie swojego prawa własności przez ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego dla innej osoby. 54. Ograniczenia prawa własności. 5. Zastaw 6. Hipoteka 7. Objęcie przez wierzyciela zastawionej rzeczy w posiadanie 8. Ze względu na interes publiczny: ograniczenia co do sytuowania cmentarzy, miejsc pochówku, ograniczenia administracyjne dot. budownictwa miejskiego. 9. Związane ze zbywaniem pewnych rzeczy np. mąż przy zbywaniu posagu nie mógł zbyć nieruchomości posagowych. 10. Dotyczące liczby wzywoleń niewolników. 11. Ograniczenia związane ze współwłasnością(COMMUNIO PRO INDIVISO) 12. Kiedy wzdłuż rzeki biegła droga publiczna, to w razie gdyby rzeka zakłóciła drogę, właściciel posesji musiał ustąpić jej kawałek, aby odbudować drogę. 13. Ze względu na stosunki sąsiedzkie: A. IMMISSIONES - immisje, jeżeli wpływy z jednego gruntu na drugi w postaci np. dymów, zapachów są skutkiem normalnego korzystania z gruntu, to sąsiad musi je znosić. Jeżeli są to immisje nadmierne, to sąsiad może domagać się ich zaprzestania, a przynajmniej ograniczenia. B. ACTIO AQUAE PLUVIAE ARCENDAE - powództwo o powstrzymanie spływu wody deszczowej. Kiedy jeden z właścicieli poprzez zmianę na swoim gruncie powodował zalanie gruntu sąsiedniego(Ustawa XII Tablic). Strona 25 z 53 1.Implantatio - Implantacja następowała poprzez zasadzenie roślin lub drzew albo zasianie nasion. Właściciel gruntu stawał się właścicielem zasadzonych roślin, jeżeli zapuściły one w jego gruncie korzenie. 2.Inaedificatio - Budynek wzniesiony na cudzym gruncie stawał się jego częścią składową, jeżeli był z nim połączony trwale za pomocą fundamentów. Właścicielem takiego budynku był właściciel gruntu, zaś dotychczasowy właściciel materiałów tracił nad nimi własność. Jednakże właściciel materiałów, z których powstała budowla, odzyskiwał je, jeżeli np. następowała rozbiórka domu. Własność dawnego właściciela odżywała i w konsekwencji mógł on odzyskać materiały. Akcesja rzeczy ruchomych 1. Przyłączenie dwóch ruchomości następowało, jeżeli połączenie miało charakter trwały i powstawała jednolita całość. Wówczas nie można było odłączyć rzeczy ubocznej od rzeczy głównej bez zniszczenia całości. Mogło to nastąpić poprzez przyspawanie (ferruminatio) metalowej ręki do pomnika. Nabycie własności na rzeczy przyłączonej było wówczas definitywne. 2. Jeżeli rzecz można było łatwo rozpoznać i odłączyć od rzeczy głównej, np. jeżeli była tylko przylutowana (adplumbatio), wówczas własność właściciela rzeczy ubocznej była tylko zawieszona na czas połączenia jej z rzeczą główną. Właściciel rzeczy ubocznej mógł się domagać jej odłączenia powództwem actio ad exhibendum a następnie zwrotu powództwem rei vindicatio. Specyfikacja (przetworzenie rzeczy) - Miało miejsce w skutek nabycia własności na rzeczy wykonanej z cudzego materiału, wziętego bez upoważnienia właściciela. Według Sabinianów nowa rzecz była własnością właściciela materiału, natomiast Prokulianie stali na stanowisku iż należy ona do przetwórcy, który niejako zawłaszczył rzecz niczyją. Za Justyniana ustalono wreszcie, że nowa rzecz należy do właściciela materiału o ile da się ją przywrócić do pierwotnego stanu. Jeśli nie było to możliwe własność przysługiwała przetwórcy. W obu przypadkach należne było odszkodowanie - dla właściciela materiału za jego utratę lub dla przetwórcy za usługę. Thesaurus – znalezienie skarbu, wartościowej rzeczy, która miała właściciela, ale tak długo była ukryta, ze nie można ustalić, kto nim był. Początkowo skarb własnością właściciela nieruchomości, w czasach Augusta skarb rzeczą niczyją bona vacantia i jako taki jest własnością skarbu państwa (aerarium, fiscus). Konstytucja Hadriana wprowadziła zasadę, że skarb znaleziony na cudzym gruncie przypada po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy. Skarb znaleziony na gruncie znalazcy i miejscu poświęconym w całości należny znalazcy. 68,69. Pochodne nabycie własności – przeniesienie własności (Traditio) 1. Mancipatio - uroczysty akt sprzedaży, dostępny wyłącznie dla obywateli rzymskich, dokonywanej w trybie jawnym (wymagał obecności 5 świadków + libripensa) z ważeniem i przekazaniem rzeczy oraz zapłaty, w późniejszym okresie z zastosowaniem symboli; akt pozornej sprzedaży stosowany także przy darowiznach, ustanowieniu posagu, przeniesieniu własności jak też przeniesieniu praw osób alieni iuris w mancipium, przy wprowadzaniu żony pod władze męża coemptio oraz przy dokonywaniu adoptio i emancipatio w kodyfikacji justyniańskiej zastąpione przez słowo traditio. 2. In iure cessio - przeniesienie własności res mancipii jak i res nec mancipii w trybie pozornego procesu windykacyjnego w oparciu o postępowanie confessio in iure przed pretorem (namiestnikiem). 3. Traditio - nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym polega na: a) przeniesieniu posiadania z właściciela na nabywcę b) w następstwie uzasadnionej, zgodnej woli, c) wręczenie następowało na podstawie słusznego tytułu – iusta causa traditionis. Konieczne było spełnienie zasady nemo plus iuris ad alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania rzeczą. Przeniesienie własności bez faktycznego wręczenia rzeczy: Strona 26 z 53 traditio brevi manu - nabywający jest już posiadaczem naturalnym rzeczy (komodatariusz, depozytariusz, usufrukruariusz) wola zbywcy (traditione nuda voluntas) jest wystarczająca constitutum possessorium - zbywca przenosi własność rzeczy na nabywcę bez jej wydania (solo animo) (bo umowa przewiduje jednocześnie np. czasowe wykorzystanie danej rzeczy przez zbywcę) traditio longa manu - przeniesienie własności rzeczy przez ich wskazanie, bez fizycznego zetknięcia z nią traditio symbolica - przeniesienie własności rzeczy przez wręczenie kluczy do składu, magazynu, w którym są one zawarte 70. Środki ochrony własności według ius civile Rei vindicatio – powództwo właściciela kwirytalnego przeciwko każdemu, kto pozbawił go posiadania rzeczy zmierzające do jej odzyskania, na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia że jest właścicielem kwirytalnym rzeczy; po rozstrzygnięciu wyroku zwrot rzeczy obejmował zwrot (dla pozwanego-posiadacza w złej wierze) całości pożytków; pozwany upoważniony do otrzymania zwrotu poniesionych nakładów koniecznych (impensae necessariae) i użytecznych (impensae utiles), pozwany z dobrej wierze (w czasach justyniańskich także w złej wierze) także nakładów zbytkowych (impensae voluptuariae) contravindicatio - przeciwpowództwo; sacramentum - sądowa kaucja gwarancyjna; probatio diabolica (dowód diabelski) - potwierdzenie faktu legalnego nabycia rzeczy będącej przedmiotem sporu Actio negatoria – wytyczał właściciel kwirytalny, który nie utracił posiadania rzeczy, a naruszający twierdził, że ma do niej prawo i w związku z tym naruszał posiadanie tej rzeczy. Powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytalnym a pozwany, że ma prawo naruszać własność powoda. Powód jeśli wygrał miał prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do zabezpieczenia w formie stypulacji, że się to nie powtórzy. 71. Środki ochrony własności według prawa pretorskiego Actio Publicana (powództwo publicjańskie) - dotyczyła ochrony własności bonitarnej, tj. nabytej w trybie traditio, której właściciel-nabywca nie posiadał uprawnień właściciela kwirytalnego – skarga z zastosowaniem fikcji prawnej, aby powoda traktować tak, jak gdyby właścicielem kwirytalnym się stał przez zasiedzenie spornej rzeczy. Powód zobowiązany do udowodnienia przesłanek zasiedzenia. Powództwo stanowiące ochronę względną, tzn. skuteczną tylko wobec osoby gorzej uprawnionej; Wygrana właściciela w przypadku gdy: Dwóch właścicieli bonitarnych którzy zakupili od tej samej osoby à pierwszy nabywca, Przy zakupie od różnych osób nie będących właścicielami à posiadacz spornej rzeczy; Actio Publicana - była środkiem ochrony petytoryjnej. 55. Pojecie i zasady dotyczące służebności. Służebności – jedne z najstarszych praw na rzeczy cudzej (SERVITUS- służebność) Służebność powinna spełniać wymogi: • nie może polegać na działaniu, oznaczało to, że właściciel rzeczy obciążonej służebnością nie musiał pozytywnie działać ale pozwolić uprawnionemu korzystać np. służebność oparcia budynku o sąsiednią ścianę – czynna aktywność tj. utrzymanie dobrego stanu ściany • nie można ustalić służebności na służebności • nie można mieć służebności na własnej rzeczy czyli służebność przestaje istnieć jeśli schodziła się w jednej osobie, a uprawniony staje się właścicielem obciążonego gruntu • należy wykonywać oglę.. czyli wg IUS CIVILE, okazywać poszanowanie dla cudzej służebności, użytkowanie ma być jak najmniej szkodliwe Strona 27 z 53 56. Powstanie i wygaśniecie służebności. Powstanie służebności: • przez IN IURE CESSIO • w drodze mancypacji • w testamencie • pierwotnie też przez zasiedzenie – w ciągu roku ktoś np. przechodził przez grunt sąsiada, a właściciel gruntu to akceptował to powstawała służebność. Z czasem wyszło to z użycia. Zniesiono w początkach pryncypatu ale w prawie justyniańskim przywrócono. Wygaśnięcie: • obiekt obciążony służebnością uległ zniszczeniu • rzecz obciążona została wyłączona z obiegu, obrotu • najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (przy osobistych) • najpóźniej z popadnięciem uprawnionego w niewolę, utratę obywatelstwa (przy osobistych) • gdy w jednej osobie schodzi się uprawniony i właściciel rzeczy obciążonej • zrzeczenie się uprawnionego • zaniechanie = niewykonywanie przez pewien czas co do zasady czas zależy od rodzaju rzeczy: Ruchomości – 1rok, nieruchomości – 2 lata Służebności gruntowe miejskie nie wygasały automatycznie przez zaniechanie ale musiały zaistnieć też czynności niezgodne z jego wykonywaniem 57. Służebności gruntowe. SERVITUTES PRAEDIORUM – służebności gruntowe, które powstały chronologicznie wcześniej. Musiały istnieć 2 grunty położone blisko siebie. Jeden z nich to grunt władnący na rzecz którego służebność została ustanowiona, 2 grunt to grunt służebny. Nie była istotna zmiana właścicieli bo służebność na rzecz gruntu a nie osoby. Dzieliły się na: a) Służebności wiejskie - SERVITUTES PRAEDIORUM RUSTICORUM ITER – służebność przechodu, czyli możliwość przechodzenia przez cudzy grunt VIA – droga; możliwość korzystania z cudzej drogi lub ulicy; możliwość przejazdu przez cudzy grunt ACTUS – (AGERE- pędzić) służebności polegająca na przeprowadzeniu bydła przez cudzy grunt AQUAE HAUSTUS – służebność czerpania wody z cudzego gruntu AQUAE DUCTUS – możliwość przeprowadzenia wodociągu przez cudzy grunt b) służebności miejskie – SERVITUTES PRAEDIORUM URBANORUM SERVITUS TIGNI IMMITENDI - służebności budynkowe – można wpuścić belki w ścianę drugiego budynku SERVITUS ONERIS FERENDI - Możliwość oparcia budynku o budynek sąsiedni S. ALTIUS NON TOLLENDI - Służebność widoku – budynek służebny nie może być wzniesiony powyżej pewnej wysokości by nie zasłaniać widoku innym S. LUMINIS - Służebność światła – czyli zakaz zasłaniania światła przez jeden budynek w stosunku do 2 S. STILLICIDI - Służebność ścieku –możliwość przeprowadzenie wody deszczowej ze swojego gruntu na sąsiedni Służebności gruntowe musiały spełniać pewne wymogi: - powinny przynosić rzeczywistą korzyść gruntowi władnącemu - sąsiedztwo, bliska odległość - trwała podstawa - Służebność powinna być możliwa do stałego korzystania z niej Strona 30 z 53 zobowiązania wynikające z istoty kontraktu . Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące niedoskonałe , gdzie : w chwili zawarcia 1 strona jest dłużnikiem , druga wierzycielem ; a później ich sytuacja zmienia się . Deponent oddający mu rzecz jest wierzycielem ; depozytariusz jest dłużnikiem. Depozytariusz może otrzymać roszczenia wzajemne . Gdy depozytariusz poczynił wydatki na przechowanie , może żądać zwrotu wydatków od deponenta . • Actio directa – główne roszczenie – na jego podstawie przysługuje przeciw dłużnikowi w procesie • Actio contaria – wzajemne roszczenie przeciw wierzycielowi ( przysługuje dłużnikowi) w procesie . • Zobowiązania kontraktowe dzielimy na : a) jednostronnie zobowiązujące np. kontrakty stricti iuris ( stypulacja , kontrakt literalny. Pożyczka) b) dwustronbnie zobowiązujące np. kontrakty bonae fidei. • Czynności prawne dzielimy na : a) jednostronne – gdzie wystarczy oświadczenie woli jednej strony np. testament, wyzwolenie, zawłaszczenie b) dwustronne – to wszystkie kontrakty i umowy 3. Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei . • Zobowiązania stricti iuris – - były zaskarżalne za pomocą actiones stricti iuris - obowiązywały wg. litery umowy ( zgodne z dosłownym brzmieniem kontraktu , choćby nie odpowiadało wymaganiom słuszności ) • Jeśli ktoś w stypulacji zobowiązał się do dare( przeniesienia własności) niewolnika i doprowadził do jego śmierci ( bo nie zapewnił mu opieki w chorobie), to nie ponosił odpowiedzialności ( np. odszkodowania) , bo w stypulacji nie zobowiązywał się do facere ( pielęgnacji niewolnika chorego) . Przy kontrakcie pożyczki ( mutuum ) – która była bezprocentowa , trzeba było zawsze 2 kontrakt o płacenie odsetek . • Do kontraktów stricti iuris należały : a) kontrakty werbalne b) kontrakty literalne c) kontrakty pożyczki ( mutuum) . • Zobowiązania dobrej wiary ( bonae fidei) - dłużnik był zobowiązany do świadczenia wszystkiego , co wynikało z nakazów „ dobrej wiary” w obrocie - ze względu na okoliczność świadczenia dłużnika mogło się zmniejszyć , zwiększyć co do treści kontraktu - w razie sporu decydował wyrok sędziego - zobowiązanie bonae fidei było obligatio incerta . • Cechy zobowiązań bonae fidei : 1. W razie sporu , w każdym stadiumsprawy , sędzia sprawdzał , czy któraś strona nie dopuściła się podstępu ( dolus) . Dolus –sprzeciwiał się wymaganiom uczciwości i dobrej wiary w obrocie . Rodzaje podstępu : a) dolus specialis – podstępne zachowanie się , zmierzające do podejścia 2 strony przy zawieraniu kontraktu b) dolus generalis – samo wniesienie skargi przez powoda w danych okolicznościach sprzeciwiało się wymaganiom dobrej wiary i uczciwości 2. Exceptio doli – w w zobowiązaniach bonae fidei uważa się za zrozumiałą ; należącą do istoty kontraktów . Pozwany nie prosił o wniesienie exceptio do formułki w postępowaniu in iure Przy skardze z zobowiązań stricti iuris pozwany musiał prosić pretora o udzielenie exceptio doli . Po włączeniu ekscepcji do formułki , sędzia mógł uwolnić pozwanego w razie dolus powoda . Strona 31 z 53 3. Do kontraktów bonae fidei można dołączyć ważne i zaskarżalne umowy dodatkowe ( pacta adiecta) 4. Kontraktów bonae fidei dotyczyły zasady dotyczące : winy dłużnika , staranności ( diligentia) , obowiązki odszkodowania , zwłoki . 4. Zobowiązania cywilne i naturalne . • Zobowiązania cywilne – to zobowiązania zaskarżalne wg. prawa cywilnego • Zobowiązania naturalne – brakowało zaskarżalności , dłużnik nie ponosił w nich odpowiedzialności • Cechy zobowiązań naturalnych ( niezupełnych) - Wierzyciel nie mógł skutecznie zaskarżać dłużnika o wykonanie świadczenia - Wobec istnienia długu , dłużnik mógł ważnie wykonać świadczenie ; po wykonaniu , nie mógł żądać zwrotu jako świadczenia nienależnego. - Wierzyciel miał prawo do soluti retentio . Soluti retentio ( prawo retencji) – wierzyciel ma prawo zatrzymania wykonanego świadczenia , bo świadczenie to było uzasadnione jako zaspokojenie wierzytelności naturalnej . Zobowiązaniami naturalnymi były zobowiązania, których nie można zrealizować skutecznie w drodze egzekucji . • Skutki prawne zobowiązań naturalnych w prawie rzymskim : - zobowiązanie mogło być wzmocnione przez porękę lub zastaw - wierzytelność naturalną można przedstawić do potrącenia - zobowiązanie nadawało się do nowacji . • Dwie grupy zobowiązań naturalnych : 1. Właściwe zobowiązania naturalne ( od chwili powstania) . a) zobowiązania niewolnika do pana lub osób trzecich : - niewolnik nie mógł zobowiązać się cywilnie ( nie miał osobowości prawnej) - z kontraktów zawartych przez niego powstawały zobowiązania naturalne b) zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub do patris familias c) od senatus consultum Macedonianum ( I w.n.e. ) : - zakazującego udzielania pożyczek pieniężnych synom pozostającym pod władzą patris familias - pożyczka zaciągnięta przez filius familias rodziła zobowiązanie naturalne Przyczyny uchwały senatu – Macedo , zamordował ojca ., by pokryć długi ze spadku. Po uchwalrniu senatus consultum – skargi wierzyciela przeciw filio familias z tytułu pożyczki pieniężnej , także po śmierci ojca były bezskuteczne. Pretor udzielał filio familias ( synowi) exceptio Senatus consultum Macedoniani . Gdy filius familias zwrócił pożyczkę , wierzyciel mógł zatrzymać należność ( soluti retentio) . d) z kontraktu zawartego przez niedojrzałego sui iuris bez zatwierdzenia opiekuna powstało zobowiązanie naturalne ( pod warunkiem ,że niedojrzały stawał się dłużnikiem) 2. Zobowiązania zaskarżalne , tj. były normalnymi zobowiązaniami cywilnymi ; później stały się naturalne : a) wskutek capitis deminutio gasły długi kontraktowe ; pozostawało zobowiązanie naturalne dłużnika ( tzn. dłużnik mógł pokryć długi) b) gdy małoletni ( minor XXV annis ) dostał od pretora in integrum restitutio , dług cywilny zmieniał się w naturalny . 80. Czas i miejsce świadczenia. Zwłoka. Zwłoka ( mora) – szczególny przypadek niewykonania zobowiązań. • Zwłoka może być : a) dłużnika – gdy dłużnik ze swej winy nie wykonuje we właściwym czasie świadczenia . b) wierzyciela – gdy wierzyciel bez uzasadnionego powodu nie przyjmuje świadczenia należycie zaofiarowanego mu. • Przesłanki zwłoki : Strona 32 z 53 • Zwłoka dłużnika ( mora debitoris ) – powstała , gdy roszczenie wierzyciela było w całej pełni wymagalne ; wierzyciel mógł wnieść skargę .( przy długach terminowych podany był termin : dłużnikowi nie przysługiwała ekscepcja - pacti de non potendo) . 1. Interpellatio ( wezwanie) – to wezwanie dłużnika przez wierzyciela do uregulowania świadczenia , gdy termin nie był oznaczony . Nie stosowano interpellatio gdy : a) termin długu był kalendarzowo oznaczony ( reguła Glosatorów : „ Dies interpellat pro homine „ – termin wzywa zamiast osoby) . b) chodziło o dług z deliktu ( np. kradzieży) Reguła „ Fur semper moram facere videtur – złodzieja zawsze uważa się za znajdującego się w zwłoce) c) dłużnik był niewiadomy z miejsca pobytu d) spadek nie został objęty przez dziedzica . Zwłoka następowała bez interpellatio , jako : mora ex re . Wina dłużnika : a) była przesłanką zwłoki b) polegała na niewykonaniu terminowo świadczenia przez dłużnika i nie miał on żadnego powodu usprawiedliwiającego • Skutki zwłoki dłużnika : a) dłużnik w zwłoce odpowiadał za przypadek ( wyjątek : dłużnik udowodnił , że w razie terminowego wykonania zobowiązania rzecz uległaby przypadkowi ). b) Przy negotia bonae fidei – dłużnik w zwłoce płaci odsetki : świadczy owoce za czas zwłoki i wynagradza szkodę wynikłą dla wierzyciela ze zwłoki c) Przy kontraktach stricti iuris – dłużnik nie ma obowiązku świadczenia odsetek ani owoców za czas zwłoki . Zwłoka wierzyciela . • Wierzyciel popadł w zwłokę ( mora creditoris ) , gdy nie przyjął bez słusznej przyczyny świadczenia , które mu dłużnik zaofiarował we właściwym czasie i miejscu • Skutki zwłoki wierzyciela : a) Dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus ( rozmyślne działanie na szkodę wierzyciela) oraz culpa lata ( grube niedbalstwo) . Dłużnik nie odpowiada za culpa levis – zaniedbanie najwyższej staranności . b) Wierzyciel musiał zwrócić dłużnikowi wydatki konieczne , spowodowane nieprzyjęciem świadczenia c) Dłużnik nie ma obowiązku stale przechowywać przedmiotu świadczenia dla wierzyciela . • W najdawniejszym prawie dłużnik mógł zniszczyć przedmiot świadczenia , sprzedać ( by znać cenę dla wierzyciela) , oddać rzecz do depozytu . 81. Szkoda i odpowiedzialność za szkodę. • Szkoda : - to uszczerbek w majątku wierzyciela , który powstał w wyniku wykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika - mogła wynikać z działania bezprawnego osoby ( tj. z deliktu) . Dłużnik powinien pokrzywdzonemu zapłacić grzywnę obok odszkodowania • Przy zobowiązaniach kontraktowych szkoda powstawała wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia przez dłużnika . Wykonane zobowiązanie wygasło z chwilą dokonania świadczenia ; nie rodziło odpowiedzialności za szkodę . • W zobowiązaniach delikotowych wyrządzenie szkody było źródłem stosunku obligacyjnego, szkoda i odpowiedzilność istniały od początku zobowiązania. • Restytucja naturalna – powstawała w wyniku niewykonania zobowiązania przez dłużnika. Dłużnik musiał: - wynagrodzić całą szkodę powstałą z zaniedbania lub przywrócić do stanu pierwotnego. - zapłacić odszkodowanie pieniężne gdy restytucja w naturze była niemożliwa . Strona 35 z 53 • Prawo regresu : - prawo żądania od współdłużników , aby zwrócili mu w odpowiednich częściach to, co za nich zapłacił . - przysługiwała dłużnikowi , który spełnił całe świadczenie z zobowiązania solidarnego i zwolnił pozostałych współdłużników z obowiązku świadczenia Współwierzyciele mogli wystąpić z roszczeniem regresowym wobec tego wierzyciela , który otrzymał całe świadczenie od dłużnika .Podstawą roszczenia regresowego był stosunek prawny łączący dłużników czy współwierzycieli solidarnych np. kontrakt spółki , zlecenia, zobowiązania między współdziedzicami . Można zastosować roszczenie z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia ( negotiorum gestio) . 3. Zobowiązania kumulatywne . • Kumulatywnośc w zobowiązaniach oznacza , że każdy z kilku dłużników ma obowiązek wykonać całe świadczenie osobno . Wykonanie przez jednego nie zwalnia pozostałych z długu • Kumulacja ( zbieg) świadczeń jest po stronie wierzyciela . Występowała przy odpowiedzialności deliktowej kilku współsprawców czynu niedozwolonego . • W odpowiedzialności odszkodowawczej ( za szkodę) współsprawcy ponosili odpowiedzialność solidarną . Za delikt była kara pieniężna , dochodzona przez skargi penalne ; każdy odpowiadał samodzielnie Roszczenia penalne kumulowały się u poszkodowanego ; mógł on wnieść skargę actio poenalis – przeciw każdemu współsprawcy , 83. Odsetki w stosunku zobowiązaniowym. • Jeśli rzedmiotem zobowiązania były rzeczy oznaczone gatunkowo zamienne, zwłaszcza pieniądz, świadczenie odsetek to obowiązek wykonywania świadczenia ubocznego obok głównego • Odsetki ( usurae ): - to wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy - płatne w jednostkach tego samego rodzaju , co kapitał - obliczane w stosunku do kapitału , czasu, i stopy procentowej - mogły wynikać z ustawy ( np. odsetki zwłoki przy negotia bonae fidei ) lub z umowy . • Lichwiarz – zawodowy kapitalista Lichwa – to umowne odsetki pobierane od kapitału • Maksymalna stopa procentowa : - wg. XII tablic – wynosiła 8, 33 % miesięcznie - w IV w. p.n.e. ( lex Genucia de feneratione z 342 r. p.n.e.) – wprowadziły zakaz pobierania odsetek. - Pod koniec republiki 12 % rocznie ( pożyczki morskie odsetki bez ograniczenia) - Prawo justyniańskie – 6 % rocznie Zakaz tzw. anatocyzm- zakaz pobierania odsetek od odsetek . - od IIIw. n.e. odsetki nie należały się ponad wysokość kapitału 84. Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne. Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) – jest to przypadek, w którym ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru. Umorzenie zobowiązania następuje po spełnieniu jednego ze świadczeń. Jeżeli jedno ze świadczeń stało się niemożliwe do wykonania to zobowiązanie koncentrowało się na świadczeniach pozostałych. Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) – w tym wypadku występuje jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się od zobowiązania także przez spełnienie innego świadczenia. Jeżeli świadczenie główne stanie się niemożliwe do wykonania nie z winy dłużnika, to dłużnik ten stanie się wolny od zobowiązania. 85. Kontrakty literalne. Strona 36 z 53 Polegały na tym, że osiągnięte porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej. Wpływy i wydatki były notowane w domowych księgach rachunkowych. dokonywane wpisy miały dwojaki charakter prawny: - do powstania nowych zobowiązań prowadziły tylko niektóre wpisy, tzw. nomina transcripticia. Transcriptio była rodzajem „przeksięgowania” zobowiązania istniejącego już poprzednio i jeszcze nie zrealizowanego. Operacja ta mogła mieć dwojaką postać: a) transcriptio a re in personam („z przedmiotu na osobę”) dokonywała się między wierzycielem a dłużnikiem, za obopólnym porozumieniem. Wierzyciel, któremu się należało świadczenie, wpisywał w swojej księdze – po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi (expensilatio), przetwarzając w ten sposób dotychczasową należność w pieniężny dług literalny b) transcriptio a persona in personam („z osoby na osobę”) dokonywała się pomiędzy trzema osobami, za zgodą wszystkich uczestników. Dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę - po stronie wydatków (expensa) notowano udzielone istotnie pożyczki. Te zapiski „kasowe” (nomina arcaria) nie stwarzały nowego zobowiązania, lecz potwierdzały tylko zobowiązania już istniejące. Peregryni mieli natomiast swój własny rodzaj zobowiązania literalnego. Polegał on na tym, że dłużnik wystawiał akt pisemny zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu. Chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu, syngraphae sygnowały obie strony i każda otrzymywała egzemplarz. 86. Kontrakty werbalne i ich ochrona. Kontrakty werbalne (verbis) zachodziły poprzez ustnie wyrażenie woli przy użyciu określonych słów w obecności obu stron.Przyrzeczenie posagu polegało na ustnym jednostronnym zobowiązaniu się do wypłaty posagu w przyszłości. Najczęściej związane to było z wypełnieniem warunku (zawarcie małżeństwa). Dochodziło do skutku przez samo wypowiedzenie przyrzeczenia, bez pytania wierzyciela. Zaprzysiężenie wyzwoleńca do świadczenia dalszych usług lub do ponoszenia innych świadczeń na rzecz patrona. Niewolnik w rozumieniu ścisłego prawa nie mógł zawierać zobowiązań, a musiał zobowiązać się do dalszych usług przed wyzwoleniem, w innym przypadku po wyzwoleniu mógłby tego nie zrobić, nie można byłoby go zmusić. Dlatego znaleziono rozwiązanie, jakim było złożenie zobowiązania w prawie sakralnym, które uznawało osobowość niewolników. Niewolnik wymawiał specjalną formułę. Przyrzeczenie dochodziło przez samo wypowiedzenie przyrzeczenia, bez pytani wierzyciela. Dopiero po wyzwoleniu ponawiał zobowiązanie w prawie świeckim. Na podstawie przysięgi patron dysponował ochroną procesową iudicium operarum. Najważniejszym kontraktem werbalnym była stypulacja. Stypulacja to ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone bezpośrednio przez dłużnika w odpowiedzi na pytanie wierzyciela. W akcie uczestniczył stipulator (przyjmujący przyrzeczenie) i promissor (składający przyrzeczenie). Nie można było przyjąć przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego. Jednak osoby alieni iuris i niewolnicy mogli nabywać prawa dla swego zwierzchnika przez stypulację. Dłużnik też mógł przyjąć zobowiązanie jedynie w swoim imieniu. Jeśli zrobił to za kogoś, to stypulacja zachowywała taką ważność, że w przypadku nie przyjęcia zobowiązania przez właściwego dłużnika, promissor był obciążony sankcją kary umownej. Stypulacja występowała w dwóch formach: ustnej i pisemnej. Ustna była starszą formą, występowała w sferze ius civile i była dostępna dla obywateli. Pisemna pojawiła się pod koniec republiki. Stypulacja powodowała powstanie zobowiązania jednostronnego, więc powództwa przysługiwały jedynie wierzycielowi. Dysponował on actio certae creditae i actio certae rei. Do dochodzenia świadczeń nieokreślonych mógł użyć actio ex stipulatu. 87. Mutuum. Strona 37 z 53 Polegały na tym, że osiągnięte porozumienie trzeba było wyrazić w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej. Wpływy i wydatki były notowane w domowych księgach rachunkowych. dokonywane wpisy miały dwojaki charakter prawny: - do powstania nowych zobowiązań prowadziły tylko niektóre wpisy, tzw. nomina transcripticia. Transcriptio była rodzajem „przeksięgowania” zobowiązania istniejącego już poprzednio i jeszcze nie zrealizowanego. Operacja ta mogła mieć dwojaką postać: a) transcriptio a re in personam („z przedmiotu na osobę”) dokonywała się między wierzycielem a dłużnikiem, za obopólnym porozumieniem. Wierzyciel, któremu się należało świadczenie, wpisywał w swojej księdze – po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi (expensilatio), przetwarzając w ten sposób dotychczasową należność w pieniężny dług literalny b) transcriptio a persona in personam („z osoby na osobę”) dokonywała się pomiędzy trzema osobami, za zgodą wszystkich uczestników. Dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę - po stronie wydatków (expensa) notowano udzielone istotnie pożyczki. Te zapiski „kasowe” (nomina arcaria) nie stwarzały nowego zobowiązania, lecz potwierdzały tylko zobowiązania już istniejące. Peregryni mieli natomiast swój własny rodzaj zobowiązania literalnego. Polegał on na tym, że dłużnik wystawiał akt pisemny zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu. Chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu, syngraphae sygnowały obie strony i każda otrzymywała egzemplarz. 88. Commodatum. Użyczenie (commodatum). Użyczenie to bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do pobierania pożytków. Commodatum był kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym, ocenianym wg bonae fidei. Przedmiotem użyczenia były rzeczy niezużywalne najczęściej ruchomości, zużywalne służyły tylko na pokaz. Oddający rzecz w użyczenie to komodant, przyjmujący – komodatariusz. Komodant: a) był nadal właścicielem rzeczy użyczonej, b) nie miał korzyści z kontraktu więc odpowiadał za dolus i za culpa lata. Komodatariusz: a) był dzierżycielem rzeczy użyczonej, b) odpowiadał za omnis culpa, c) miał obowiązek strzeżenia rzeczy (custodia), d) odpowiadał za „kradzież używania”, e) ponosił koszty utrzymania rzeczy, f) nie mógł pobierać pożytków. Ochrona procesowa. Komodant – actio commodati directa, komodatariusz – contrarium commodati iudicium. Komodatariusz mógł zatrzymać rzecz użyczoną aż do chwili zwrotu swoich należności z tytułu kontraktu (retentio). 89. Depositum. Depositum był kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym, bonae fidei. Jego treścią był obowiązek bezpłatnego przechowania cudzej rzeczy. Składający rzecz na przechowanie to deponent, a przechowawca – depozytariusz. Deponent: a) nie musiał być właścicielem rzeczy, b) pozostawał nadal jej posiadaczem (ewentualnie właścicielem), c) mógł żądać wydania zdeponowanej rzeczy w każdej chwili, d) odpowiadał za omnis culpa (miał korzyść z kontraktu). Depozytariusz: a) był tylko dzierżycielem rzeczy zdeponowanej i nie miał korzyści z kontraktu (odpowiadał za dolus i culpa lata), b) nie mógł korzystać z rzeczy, a także nie mógł pobierać z niej pożytków, c) odpowiadał za furtum rei oraz furtum usus. Strona 40 z 53 -Umowy dodatkowe były dołączane do kontraktu ( pacta adiecta) ; dzięki nim można zmienić , uzupełnić treśc kontraktu kupna – sprzedaży Przykłady umów dodatkowych: 1. Klauzula przepadku (lex commissoria)– sprzedawca zastrzegał sobie możność rozwiązania kontraktu , gdy kupujący nie zapłaci ceny do terminu. 2. Zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio)– dodatkowa umowa ; strony postanawiały, że kontrakt kupna – sprzedaży wygaśnie, gdy do pierwszego terminu znajdzie się osoba , która zaofiaruje sprzedawcy wyższą cenę niż kupujący. Sprzedawca może zawrzeć kontrakt z lepszym oferentem. 3. Sprzedaż na próbę (pactum displicentiae)– kupujący za zgodą sprzedawcy mógł do pewnego terminu oświadczyć ,że towar mu nie odpowiada i wycofać się z kontraktu. 4. Prawo odsprzedaży (pactum de retrovendendo)– zastrzeżenie , że sprzedający do oznaczonego terminu może zażądać , żeby kupujący odsprzedał mu rzecz z powrotem 5. Prawo odkupu (pactum de retroemendo) kupujący może do pewnego terminu żądać , by sprzedawca odkupił od niego rzecz z powrotem. 6. Prawo pierwokupu (pactum protimeseos) – sprzedawca zastrzegał sobie, że gdyby kupujący rzecz sprzedawał , to powinien o tym powiadomić ; sprzedawca będzie miał pierwszeństwo kupna tej rzeczy. 92. Locatio – conductio (kontrakt najmu) Trzy postacie kontraktu najmu: 1. Najem rzeczy ( locatio conductio rei ) 2. Najem usług ( locatio conductio operarum ) 3. Najem dzieła ( locatio conductio operis ) . W tych kontraktach : jedna osoba obowiązuje się oddać drugiej pewną rzecz do używania lub świadczyć pewne usługi ; lub wykonać pewne dzieło , a druga osoba zobowiązuje się do wynagrodzenia pieniężnego Locator – to oddający w najem rzecz lub usługi lub materiał do wykonania dzieła . Conductor – to strona przeciwna . Kontrakt najmu był umową synallagmatyczną . W najdawniejszych czasach w Rzymie był najem zwierząt i niewolników. Po wojnach punickich – najem mieszkań , domów . Później najem usług i dzieła , bo rozwijała się wielka własność ziemska. 93. Societas (kontrakt spółki) Kontrakt spółki – to kontrakt konsensualny , gdzie 2 lub więcej osób zwanych wspólnikami ( socii) zobowiązywało się do wniesienia wkładów o wartości majątkowej , by osiągnąć wspólnie pewien cel gospodarczy . Elementy kontraktu spółki: - zgodne porozumienie stron ( consensus) , niewymagające zachowania specjalnej formy . W prawie justyniańskim konieczny był objaw woli zawiązania spółki ( tzw. animus contrahendae societatis) - każdy wspólnik musiał wnieść do spółki pewien wkład ( aport). Wkładem mógł być : majątek, oddana rzecz do wspólnego używania , praca wspólnika - cel spółki musiał być dozwolony ; nie mógł się sprzeciwiać dobrym obyczajom - wspólnicy powinni porozumieć się co do sposobu uczestniczenia w zyskach i stratach. jeśli nie podjęto decyzji , wspólnicy uczestniczyli w zyskach i stratach w równych częściach -możliwa była umowa , że któryś wspólnik uczestniczy w zyskach a stratach nie. Strona 41 z 53 - spółka lwia (societas leonina)- to taka , w której wspólnik ponosi straty , a jest wyłączony od zysków. Spółka lwia mogła być potraktowana jako rodzaj darowizny , w której osoba godzi się ponosić straty i zrzeka się zysków. - spółka oparta na zaufaniu do wspólnika , wspólnik nie mógł odstąpić swego prawa innej osobie i wprowadzić obcego do spółki. Consortium– istniało gdy po śmierci patris familias jego dziedzice (współspadkobiercy ) żyli dalej w niepodzielonej wspólności majątkowej . Każdy z uczestników był właścicielem całości majątku ; mógł dysponować całością ; czynności podjęte przez jednego z uczestników były wiążące dla pozostałych. Consortium było instytucją iuris civilis tylko dla obywateli rzymskich. Rodzaje spółek: - Spółka konsensularna – z ok. 200 r p.n.e. ( tzw. spółki publikanów) ; z consortium przyjęła ideę równego podziału zysków i strat , więzów zaufania i braterstwa łączących wspólników . OK. 100 r p.n.e. prawa i obowiązki wspólników chroniła skarga dobrej wiary – actio pro socio - Societas omnium bonorum – spółka , do której wszyscy wspólnicy wnosili cały swój majątek - Societas negotiationis – rodzaj spółki handlowej do prowadzenia wspólnego przedsiębiorstwa ( np. handlu zbożem , niewolnikami) - Societas quaestus – spółka obejmująca jako wkłady wszystko to, co wspólnicy nabędą ze swojej działalności gospodarczej - Societas unius rei – spółka mająca na celu dokonanie jednorazowej czynności ( np. kupna ziemi) . Obowiązki wspólników: -Każdy wspólnik powinien wnieść wkład , zgodnie z kontraktem -Dopuścić wspólników do zysków , które uzyskał dla spółki -Uczestniczyć w pokrywaniu strat -Przy prowadzeniu spółki wspólnika obowiązywała staranność , jaką stosuje w prowadzeniu własnych spraw ( diligentia quam suis rebus adhibere solet) -Wspólnik odpowiadał za dolus ,culpa lata , culpa levis in concerto ( prawo justyniańskie , a klasyczne tylko za dolus ). -Wspólnikowi przysługiwała actio pro socio ( skarga dobrej wiary ) Rozwiązywanie kontraktu spółki: a) Za zgodnym porozumieniem wszystkich wspólników b) Przez wypowiedzenie ze strony 1 wspólnika . Każdy wspólnik mógł wypowiedzieć spółkę , był odpowiedzialny przed resztą wspólników , gdy uczynił to podstępnie lub w nieodpowiednim czasie c) Przez śmierć lub capitis deminutio wspólnika lub stał się niewypłacalny i uległ egzekucji d) Z upływem czasu przy spółce terminowej ; gdy zrealizowano cel spółki lub cel spółki był niemożliwy do osiągnięcia e) W razie utraty wspólnego majątku Po rozwiązaniu spółki nastąpiła likwidacja spółki . Likwidację spółki można przeprowadzić sądownie za pomocą actio pro socio ( skarga dobrej wiary) lub actio communi dividundo ( o podział wspólnego majątku) 94. Mandatum (kontrakt zlecenia) Kontrakt zlecenia– to kontrakt konsensualny ; gdzie zleceniodawca ( mandant) zlecał zleceniobiorcy ( mandatariuszowi ) wykonanie pewnych czynności ; a zleceniobiorca zobowiązywał się wykonać je bezpłatnie . -Od czasu pryncypatu zleceniobiorca mógł otrzymać honorarium . -Zleceniobiorca ( mandatariusz) – musiał działać w interesie zlecającego ( mógł być to interes zleceniobiorcy i osoby trzeciej – to zdarzało się rzadko) Strona 42 z 53 *Musiał wykonać zlecenie w całości zgodnie ze wskazówkami mandanta *Mógł wyręczyć się w zleceniu inną osobą ( substytutem ) , jeśli umowa nie zawierała przeciwskazań *Zleceniobiorca odpowiadał za wybór substytuta , czyli za tzw. culpa in eligendo ( winę w wyborze ) , gdy zlecił wykonanie kontraktu za zgodą zleceniodawcy *Zleceniobiorca powinien zdać rachunek z wykonania zlecenia i przeniść na mandanta korzyści wynikające ze zlecenia . Zleceniodawca: -W prawie justyniańskim odpowiadał za dolus i wszelką winę - W prawie klasycznym za dolus i culpa lata - Actio mandati ( skarga przeciw zleceniobiorcy ) miała charakter skargi infamującej ( actio famosa) - zleceniodawca musiał odebrać wykonane prawidłowo zlecenie ; przejąć na siebie zobowiązania , jakie mandatariusz zaciągnął przy wykonaniu zlecenia - musiał wynagrodzić zleceniobiorcy wszelkie szkody i straty , jakie poniósł przy wykonywaniu zlecenia ( ale tylko związane ze zleceniem i nie wynikały z przypadku i siły wyższej). Mandat kredytowy- rodzaj kontraktu zlecenia. Zleceniodawca polecał zleceniobiorcy wypłacić jakiejś trzeciej osobie pewną sumę pieniędzy jako pożyczkę . Gdy pożyczkę zleceniobiorca wypłacił i nie mógł odzyskać zwrotu od dłużnika , to w oparciu o kontrakt zlecenia ; zaskarżał mandanta za pomocą actio mandati o odszkodowanie . Zleceniodawca pełnił funkcje podobne do poręczyciela , a mandat kredytowy był jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności. 95. Kontrakty realne nienazwane. Kontrakty nienazwane: -To różne umowy nieformalne , o wzajemne świadczenia - Są niezaskarżalne - Strona , która wykonała świadczenie w ramach tego kontraktu mogła żądać zwrotu świadczenia - Środkiem procesowym była : condictio ob. rem dati ( gdy żądano zwrotu rzeczy, której własność została przeniesiona na kontrahenta ). Lub Conditio causa data causa non secuta – (w innych przypadkach) - W kontraktach nienazwanych można wycofać swe świadczenie - W prawie justyniańskim wprowadzono zasadę , że każda umowa nienazwana , w której 1 z kontrahentów wykonał swe świadczenie jest zaskarżalna . Rodzaje kontraktów nienazwanych ( 4 klasy) w prawie justyniańskim - Do ut des - przenoszę własność pewnej rzeczy , by w zamian uzyskać własność innej rzeczy . (Należy tu zamiana permutatio - Do ut facias – przenoszę własność pewnej rzeczy , by uzyskać w zamian wykonanie jakiejś czynności ( facere) . Należy tu :darowizna z poleceniem ( donatio sub modo) ; przyrzeczenie wykonania usługi za pieniądze -Facio ut des – wykonuję pewną czynność , by w zamian otrzymać własność pewnej rzeczy ( np. wyzwalam niewolnika . bo otrzymam pieniądze od jego ojca) . Należy tu : kontrakt ekstymatoryjny . - Facio ut facias– wykonuję pewną czynność , by w zamian zyskać wykonanie innej czynności , np. zwalniam z długu za uszycie . Należą tu: ugoda ( transactio) Kontrakt estymatoryjny – umowa na podstawie której jedna osoba wręczała drugiej pewną rzecz , by sprzedać po oznaczonej cenie ; a druga strona miała wypłacić pierwszej sumę pieniędzy za którą rzecz miała być sprzedana lub zwrócić samą rzecz. Zmiana (permutatio) - polegała na tym ,że 1 osoba zobowiązywała się przenieść na drugą własność pewnej rzeczy ; aby w zamian otrzymać od drugiej własność innej rzeczy . Zamiana była zaskarżalnym kontraktem , gdy świadczenie zostało faktycznie wykonane ( czyli własność została przeniesiona na kontrahenta). Strona 45 z 53 103. Delikty prawa pretorskiego. METUS – przypadek, że ktoś zawiera niekorzystną dla niego czynność prawną pod wpływem obawy (metus), wywołanej bezprawną groźbą innej osoby. Poszkodowanemu przysługiwała skarga actio quod metus causa, za pomocą tej skargi mógł skarżyć o grzywnę w wysokości poczwórnej wartości tego interesu, jaki miała w tym, by nie dokonać czynności prawnej, do jakiej została groźbą i obawą zmuszona. Kondemnacji w poczwórnej wysokości nie stosowano, gdy sprawca na wezwanie sędziego naprawił skutki groźby, a w każdym razie po roku. W prawie justyniańskim actio quod metus causa stał się tzw. Actio in rem scripta, tj. można było za jej pomocą pozwać każdego, kto wzbogacił się w związku z zastosowaniem groźby, nawet jeżeli nie był jej sprawcą. Metus stanowił również wadę oświadczenia woli przy dokonywaniu czynności prawnej. DOLUS – podstęp, wszelkie podstępne działanie, mające na celu podejście, zwodzenie lub oszukania innej osoby, przez co doznaje ona szkody majątkowej. Zobowiązuje do zapłacenia grzywny w wysokości pojedynczej wysokości szkody na podstawie skargi actio de dolo. Była to skarga infamująca (actio famosa), dlatego też udzielano ją subsydiarnie, tzn., gdy nie było już innej możliwości procesowej, by poszkodowany uzyskał odszkodowanie. Sprawca mógł uniknąć infamii, o ile na wezwanie sędziego zwrócił rzecz uzyskaną podstępem lub wynagrodził szkodę. Dolus był wadą oświadczenia woli przy dokonywaniu czynności prawnych. FRAUS CREDITORUM – działanie na szkodę wierzyciela zachodziło wtedy, gdy dłużnik dokonał czynności prawnych lub faktycznych, zmniejszających jego majątek, mając świadomość, że przez to uniemożliwia lub utrudnia swoim wierzycielom zaspokojenie ich pretensji. Dłużnika działającego świadomie w ten sposób nazywano fraudatorem. Dwie skargi chroniły wierzycieli: a) interdictum fraudatorium – polegała na anulowaniu skutków czynności zdziałanych przez dłużnika na ich szkodę. b) actio Pauliana – skarga Pauliańska, warunki zastosowania: - czynność prawna zdziałana przez fraudanta musi być odwracalna - czynność ta musiała spowodować zmniejszenie majątku fraudanta - skutkiem czynności musiał być szkoda wierzycieli tzn. dłużnik staje się niewypłacalny bądź nie jest w stanie w pełni zaspokoić ich pretensji - dłużnik musiał wiedzieć, że czynność powoduje lub powiększa jego niewypłacalność - skarga musi być skierowana przeciwko fraudatorowi bądź osobom trzecim, które skorzystały z czynności dłużnika. 104. Zobowiązania quasi ex delicto. Zobowiązanie powstaje również ze stanu faktycznego wywołującego skutki takie, jak gdyby popełniono delikt. Nie da się ostro ustalić pojęcia quasi-deliktu, trzeba zatem ograniczyć się do przykładowego przytoczenia kilku rzymskich zobowiązań powstających jakby z deliktu, quasi ex delicto. Z reguły nie występuje tu, w przeciwieństwie do deliktów, wina umyślna, zły zamiar, choć nie kiedy to różnica jest niewyraźna. Do najważniejszych zobowiązań quasi ex delicto należały następujące: - wyrządzenie szkody przez wylanie lub wyrzucenie (effusum vel deiectum) - wyrządzenie szkody lub spowodowanie zagrożenia przez postawienie lub wywieszenie rzeczy (positum vel suspensum) - niewłaściwe prowadzenie procesu przez sędziego - odpowiedzialność właścicieli statków, gospod i stajni zajezdnych za szkodę wyrządzoną przez personel zakładu Strona 46 z 53 105. Środki dochodzenia zobowiązań zaciągniętych przez osoby alieni iuris. Zobowiązania osób alieni iuris nie obciążały patres familias. Chyba, że zostały zaciągnięte na ich polecenie lub za ich zgodą. Wówczas za takie zobowiązanie ponosił odpowiedzialność pater familias w zakresie określonym w edykcie pretorskim, przewidujący stosowną skargę. Skargi za pomocą, których wierzyciele mogli występować przeciwko zwierzchnikowi z tytułu zobowiązania zaciągniętych przez podległą im osobę - actiones adiecticiae qualitatis - powództwo o charakterze dodatkowym. Należą do nich: • actio de peculio z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez osoby, którym pater familias udzielił peculium, • actio tributoria jeśli peculium miało charakter przedsiębiorstwa handlowego • actio exercitoria - zobowiązanie zaciągnięte w związku z żeglugą zarobkową • actio institoria - zobowiązanie zaciągnięte w ramach prowadzonej przez filius familias zarobkowej działalności gospodarczej • actio quod iussu - zobowiązania zaciągnięte na polecenie zwierzchnika • actio de in rem verso - każda czynność prawna przynosząca korzyść majątkową zwierzchnikowi 107. Odpowiedzialność z deliktów osób alieni iuris i za szkody wyrządzone przez zwierzęta. Za czyny niedozwolone (delikty) osób alieni iuris ponosili odpowiedzialność ich pater familias na zasadzie noksalnej. Pozwany za pomocą specjalnej - actio noxalis - zwierzchnik rodziny mógł wynagrodzić wyrządzoną przez podwładnego czynem niedozwolonym szkodę, czyli zapłacić odszkodowanie i karę grzywny. Zamiast tego, mógł wydać sprawcę deliktu osobie poszkodowanej, u której pozostawał on w mancipium do czasu odpracowania szkody. Odpowiedzialność noksalna związana z osobą sprawcy bez względu na to pod czyją władzą się on w danym momencie znajdował. Właściciel ponosił odpowiedzialność za zwierzę, gdy ten postąpił wbrew swej naturze. Poszkodowanego przysługiwała znana w ustawie XII tablic - actio de pauperie - skierowana na wynagrodzenie szkody lub na wydanie zwierzęcia. Osobno uregulowano w edykcie edyla kurulnego odpowiedzialność właściciela za szkody wyrządzone przez utrzymywane przez niego dzikie zwierzęta. 108. Poręczenie i intercessio. Poręczenie - adpromissio -umowa pomiędzy wierzycielem, a poręczycielem (adpromissor), w której świadczenie zobowiązywał się spełnić poręczyciel w sytuacji, gdyby go nie spełnił dłużnik główny. Ustanawiane w drodze stypulacji. 3 słowne formy tego poręczenia: sponsio, fidepromissio oraz fideiussio. Zawierane za pomocą pytań stawianych przez wierzyciela i zgodnych, co do treści odpowiedzi poręczyciela. Zasada akcesoryjności poręki - warunkiem powstania zobowiązania poręczyciela było istnienie zobowiązania dłużnika. Ustanowienie kilku poręczycieli zwane dłużnikami solidarnymi. W wypadku zwłoki głównego dłużnika, wierzyciel mógł wytypować jednego z poręczycieli i sądownie pozwać go o spłacenie długu. Cesarz Hadrian wprowadził - beneficium divisionis - dobrodziejstwo podziału, każdy z poręczycieli mógł zażądać od wierzyciela rozdzielenia długu na wszystkich wypłacalnych współporęczycieli i od każdego z nich dochodzić tylko części długu. W przypadku uiszczenia cudzego długu przez poręczyciela przysługiwało mu prawo regresu o zwrot zapłaconej sumy. Intercessio- przyjęcie odpowiedzialności za czyjś dług w jakiekolwiek formie. 109. Zmiana podmiotów zobowiązań. Dziedziczenie wierzytelność długów w spadku dopuszczała Ustawa XII tablic. Pod koniec republiki dopuszczono cesję - cessio - odstąpienie. Był to przelew wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) na podstawie zawartej umowy między nimi. Występowało kilka procedur cesji: Strona 47 z 53 1. Nowacja - pod koniec republiki, umarzano dotychczasową wierzytelność i tworzono nową (o tej samej treści) dla nowego wierzyciela. 2. Zastępca procesowy- dotychczasowy wierzyciel ustanawiał cesjonariusza swoim zastępcą procesowym, udzielając mu upoważnienia do dochodzenia wierzytelności cedenta w sądzie i zatrzymania jej dla siebie. 3. Actio utilis - prawo cesarskie, osobie, która kupiła spadek dziedzica, przyznano odrębne powództwo (actio utilis) do ściągnięcia wierzytelności należących do spadku. Później rozszerzone na nabycie wierzytelności w drodze kupna lub darowizny. Cesjonariusz miał samodzielne stanowisko prawne. 110. Wygaśnięcie zobowiązań według ius civile. 1. Wykonanie zobowiązania - solutio - polegało na czynności prawnej lub faktycznej. Świadczenie dare dłużnik za pomocą in iure cessio, mancypacji lub tradycji przenieść na wierzyciela własność rzeczy. Przy facare należało wykonać czynności określone w treści zobowiązania. Gdy wierzyciel przyjął przedmiot, następowało datio in solutum. 2. Zwolnienie z zobowiązania - solutio per aes et libram - był ważny, gdy świadczenie nie zostało wykonane, byleby wierzyciel chciał zwolnić dłużnika z długu, a samego aktu dokonano zgodnie z wymogami formalnymi. 3. Nowacja - novatio - pod koniec republiki, umarzano dotychczasową wierzytelność i tworzono nową (o tej samej treści) dla nowego wierzyciela. 4. Zejście wierzytelności i długu w jednej osobie - confusio 5. Zbieg tytułów nieodpłatnych - concursus causarum lucrativarum - kiedy wierzyciel otrzymał nieodpłatnie rzecz indywidualnie oznaczoną (species), a równocześnie ta sama rzecz mu się należała na podstawie innej, także darmej czynności prawnej. 111. Wygaśnięcie zobowiązań według prawa pretorskiego. Pactum de non petendo - umowa nieformalna, w której wierzyciel przyrzekał, że nie będzie pozywał dłużnika o spełnienie świadczenia. Umowa w większości przypadków nie wywierała skutków na gruncie ius civile, ale była chroniona na podstawie prawa pretorskiego. Gdy wierzyciel zawarł taką umowę i jej nie dotrzymał, pozywając dłużnika o zapłacenie długu, pretor mógł udzielić zainteresowanemu ekscepcji. W zależności od treści pactum, ekscepcja miała dwojaki skutek. Jeżeli wierzyciel w pactum przyrzekł, że: 1. nie będzie żądać świadczenia w ogóle, ekscepcja miała charakter peremptoryjny (wieczysty). W wyniku jej zastosowania zobowiązanie gasło. 2. nie dochodzi świadczenia tylko w określonym czasie, ekscepcja miała charakter dylatoryjny (odraczający). W wyniku jej zastosowania zobowiązanie odraczano, nie umarzano go. 112. Hereditas i bonorum possessio. Powołanie do spadku. W prawie rzymskim istniała dwoistość prawa cywilnego i prawa pretorskiego. Dziedziczenie, a także spadek według prawa cywilnego były określane hereditas, oparte głównie na ustawie XII tablic - według niej prawo spadkobrania ograniczało się do wąskiej grupy dziedziców. Prawo pretorskie nazywane bonorum possessio zaczęło funkcjonować już w okresie przedklasycznym. W istocie stanowiło ono przyznanie przez pretora,na prośbę osób zainteresowanych, posiadania rzeczy spadkowych. Dziedzic bonorum possessor otrzymywał od pretora ochronę prawną. Najwcześniej bonorum possessio stanowiła akt prawny udzielany przez pretor dziedzicowi prawa cywilnego - na mocy aktu dziedzic mógł objąć spadek. Rozstrzygało jednocześnie, kto w ewentualnym procesie o spadek zajmie pozycję pozwanego . W tym czasie bonorum possessio była przejawem wspomagania prawa cywilnego. Niekiedy bonorum possessio służyło modyfikacji ius civile- głównie w sprawie grupy dziedziców - prawo pretorskie rozszerzyło ją. Powołanie do spadku (delatio hereditatis) - dawało osobie powołanej prawną możność jego nabycia przez przez oświadczenie woli o przyjęciu spadku (spadkobiercy konieczni musieli przyjąć spadek). Wyróżniano dwie kategorie spadkobierców : Strona 50 z 53 przynajmniej częściowego utrzymania w mocy rozporządzeń testamentowych. Testator mógł umieścić w testamencie tzw. klauzulę kodycylarną, że jeżeli jego testament z jakichś przyczyn okaże się nieważny,winien być utrzymany jako kodycyl. 118. Dziedziczenie beztestamentowe według ius civile i jego reformy w okresie cesarstwa. Dziedziczenie beztestamentowe zachodziło, jeżeli spadkodawca zmarł, nie pozostawiając testamentu lub był on nieważny. Zasadę, że dziedziczenie beztestamentowe ma miejsce tylko w razie braku ważnego testamentu wyrażała już ustawa XII tablic. Kwestie te regulował później edykt pretorski oraz Nowele Justyniarskie. Rozwój przebiegał od dziedziczenia oprartego na agnacji (ustawa XII tablic), poprzez częściowego dopuszczenie kognacji (system mieszany prawa pretorskiego) aż do całkowitej kognacji (prawo justyniarskie). Prawo cywilne nie stosowało dewolucji, czyli następstwa spadkobierców według klas dziedziczenia, ale przyjęło system powoływania w kolejności klas dziedziczenia: 1. heredes sui – wszyscy, który znajdowali się pod władzą zmarłego spadkodawcy 2. proximi agnati – najbliżsi agnaci, np. bracia 3. gentyle – osoby z tego samego rodu 119. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa pretorskiego. Pretorska bonorum possessio, w związku z postępoującym rozkładem dawne agnatycznej rodziny, oparła dziedziczenie beztestamentowe na zasadzie kognacji. Edykt pretorski wprowadził również zasade dewolucji. Pretor do bonorum possessio powoływał: 1. unde liberii – wszystkie dzieci, z urodzenia, adopcji, emancypowane. W razie braku dzieci dziedziczyły wnuki 2. unde legitimi – spadkobiercy beztestamentowi prawa cywilnego. Mogli prosić o bonorum possessio 3. unde cognati – pretor powoływał krewnych do 6. Stopnia włącznie (a z 7. Stopnia jedynie dziecki rodzeństwa spokrewnionego ze sobą w 6. Stopniu). W tej klasie decyduje tylko węzeł krwi (kognacja) włącznie z dziećmi adoptowanymi. 4. Unde vir et uxor – małżonkowie 120. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa justyniańskiego. Według Nowel 118 i 127 Justyniana dziedziczenie odbywało się w kolejności: 1. Descendenci, krewni zstępni – dzieci spadkodawcy oraz wnuki po zmarłym dziecku. Spadek dzielił się wedle głów dla descendentów równego stopnia, jeżeli ktoś nie dożył otwarcia spadku jego dzieci dziedziczyły według szczepów (otrzymują razem tyle ile dostałby ojciec) 2. Ascendenci, krewni wstępni oraz rodzeństwo rodzone 3. Przyrodnie rodzeństwo oraz dzieci zmarłych przyrodnich sióstr i braci 4. Dalsi krewni boczni, bez ograniczenia co do stopnia pokrewieństwa. W całych Nowelach początkowo nie było mowy o dziedziczeniu po małżonku, dopiero później weszła zasada, że uboga i niezaopatrzona wdowa może otrzymać ¼ spadku tzw. kwarta ubogiej wdowy. Wyjątkiem była sytuacja, gdy było więcej niż 3 dzieci, wtedy każdy dostawał równą część spadku. 121. Dziedziczenie przeciwtestamentowe. Strona 51 z 53 Polegało na obaleniu pozostawionego przez spadkodawcę testamentu, jeżeli testator w zupełności pominął swoją rodzinę. Według ius civile – heredes sui musieli być uwzględnieni w testamencie, inaczej był on nieważny. Jeżeli spadkodawca nie chciał przekazywać im majątku musiał wprost w treści testamentu ich wydziedziczyć. Przemilczenie powodowało nieważność a to prowadziło do dziedziczenia beztestamentowego. Postumus – pogrobowiec. Gdyby po sporządzeniu testamentu pojawił się jeszcze jakiś dziedzic, testament stawał się nieważny. Postumus rumpit testamentum – pogrobowiec obala testament. Zmiany w prawie pretorskim – wydziedziczenie musiało nastąpić nominatim (z imienia) jeśli chodzi o synów. Przemilczenie prowadziło do pretorskiego bonorum possessio. Querela inofficiosi testamenti – skarga prowadząca do obalenia testamentu, składała ją rodzina w razie, gdy cały spadek przypadał obcej osobie. Skargę mogli złożyć ascendenci oraz descendenci o ile przysługiwały im prawa dziedziczenia beztestamentowego. Skarga obejmowała 5 letnie przedawnienie. Takie postępowanie tworzyło tzw. Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne. Zachowek – pars legitima – minimalna część jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny ze spadku. Początkowo było to ¼ spadku, za Justyniana podniesiono te wartość. 122. Sposoby nabycia spadku. • formalne cretio – wypowiedzenie wobec świadków przewidzianych uroczystych słó, stwierdzających przyjęcie spadku. Często testator nakazwyał spadkobiercy powołanemu w testamencie dokonanie cretio w ciągu 100 dni • pro herede gestio – poprzez dorozumiane oświadczenie woli, polega na wykonaniu czynności ujawniających wolę przyjęcia spadku • nuda voluntas – proste, nieformalne oświadczenie woli 123. Niezdolność i niegodność nabycia spadku. Incapacitas, czyli niezdolność do nabycia spadku z testamentu, zachodziła, jeżeli osoba, która poza tym mogłaby być w testamencie powołana jako spadkobierca, nie może przejąć spadku z powodu specjalnych zakazów ustawowych (np. obejmował osoby bezdzietne). Spadek objęty incapacitas stawał się caducum i podlegał tzw. Prawu kaduka = spadek trafia do innych osób wymienionych w testamencie, które miały dzieci. Indignitas, czyli niegodność dziedziczenia, oznaczała, że spadkobierca, który już spadek nabył, nie mógł go zatrzymać z powodu niegodziwego zachowania się wobec samego spadkodawcy lub jego ostatniej woli. Po stwierdzeniu niegodności spadek był odbierany spadkobiercy i przypadał z reguły skarbu państwa. 124. Transmisja powołania do dziedziczenia. Osoby spoza domu spadkodawcy powołane do dziedziczenia mogły nabyć spadek i stać się spadkobiercami, tylko wtedy, gdy wyraziły wolę przyjęcia spadku. Gdyby więc osoba powołana do spadku zmarła i nie zdążyła go przyjąć, to majątek ten odziedziczali kolejni spadkobiercy spadkodawcy, nie powołanego. To stanowisko zostało później zmienione w celu umożliwienia tzw. transmisji powołania na korzyść spadkobierców powołanego. Polegała ona na tym, że w razie śmierci powołanego przed wyrażeniem woli o przyjęciu spadku prawo do złożenia takiego oświadczenia przechodziło na jego spadkobierców. Zasada transmisji mogła niejednokrotnie wejść w kolizję z podstawieniem spadkobiercy (substytucją). W takich wypadkach obowiązywała zasada, że transmisja ma pierwszeństwo przed substytucją, a ta przed prawem przyrostu (akrescencją). 125. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Z chwilą przyjęcia spadku, spadkobierca odpowiadał za cały odziedziczony majątek, w tym również za długi po spadkodawcy. Spadek łączył się z majątkiem oraz z długami spadkobiercy. Niekiedy wynikały z tego powodu pewne niedogodności dla spadkobiercy i wierzycieli spadkowych, zwłaszcza gdy nadmiernie był zadłużony spadek lub sam spadkobierca. Mogła wtedy zaistnieć sytuacja, że wysokość długów Strona 52 z 53 spadkowych przewyższyła wartość majątku spadkowego i spadkobierca musiałby dołożyć z własnego majątku, albo że bardziej zadłużony byłby spadkobierca, który pokryłby ze spadku w pierwszej kolejności swoje własne długi, bez gwarancji spłaty wierzycieli spadkowych. Jeżeli wierzyciele spadkodawcy obawialiby się, że poniosą straty przez to, że majątek spadkowy przeszedł na spadkobiercę, który osobiście był bardzo zadłużony, to mogli prosić pretora (namiestnika prowincji) o udzielenie przywileju oddzielenia masy spadkowej od majątku osobistego spadkobiercy. Jeżeli pretor udzielił takiej zgody, to wierzyciele spadkodawcy mogli sprzedać egzekucyjnie majątek spadkowy i zaspokoić w pierwszej kolejności swoje roszczenia, a ewentualną nadwyżkę zwracali spadkobiercy. Cesarz Justynian wprowadził korzystne zmiany dla spadkobierców. Jego reforma wprowadziła odstępstwa od nieograniczonej odpowiedzialności za długi majątkowe. Jeśli spadkobierca dowiedział się o powołaniu go do spadku, to w ciągu 30 dni mógł w obecności notariusza sporządzić inwentarz spadku, dzięki czemu odpowiadał za długi spadkowe tylko majątkiem zinwentaryzowanym spadku, a nie swoim własnym. 126. Skutki prawne wielości spadkobierców. Przyrost. Jeżeli spadek nabywało kilku spadkobierców, to dziedziczyli oni w częściach równych, o ile testator nie określił inaczej wysokości ich udziałów spadkowych. W dawnym prawie rzymskim powstawała wówczas majątkowa wspólnota współspadkobierców prawa cywilnego, zwana consortium. Oznaczało to, że wszyscy współdziedzice mieli jednakowe uprawnienia i działali z założenia wspólnie. Consortium wyszło stopniowo z użycia, za cesarstwa już nie istniało. W razie współdziedziczenia powstawała wspólnota majątkowa w częściach ułamkowych. Każdy ze spadkobierców dysponował swoim udziałem (częścią prawa do spadku); co do całości lub poszczególnych składników spadku wymagana była decyzja wspólna. Wierzytelności i długi pieniężne dzieliły się z mocy prawa według wielkości udziałów. Prawo przyrostu (akrescencja) występowało wtedy, gdy jeden ze spadkobierców nie chciał lub nie mógł dziedziczyć. Opróżniona przez niego część spadkowa przyrastała pozostałym współspadkobiercom proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych. Akrescencja działała pod warunkiem, że opróżniona część spadkowa nie doznała innych losów prawnych na skutek możliwej tu transmisji lub substytucji, które miały pierwszeństwo przed przyrostem. 127. Dział spadku. Zaliczenie na dział spadkowy miało na celu wyrównanie sytuacji majątkowej między współspadkobiercami, z których jeden lub kilku otrzymało już za życia spadkodawcy jakieś przysporzenie majątkowe kosztem przyszłego spadku. Jeżeli syn emancypowany chciał dziedziczyć na podstawie pretorskiej bonorum possessio (unde liberi) obok heredes sui (np. innych dzieci nieemancypowanych), musiał włączyć do masy spadkowej cały swój majątek, jaki nabył od czasu emancypacji. W ten sposób usuwano niesprawiedliwość wynikającą z tego, że wszelkie przychody dzieci znajdujących się we władzy spadkodawcy przypadały jemu, a zatem znalazły się w masie spadkowej, z której korzyść ma również emancypowany, podczas gdy on jako już sui iuris wzbogacił się w tym czas na własny rachunek. Z podobnych względów zaliczeniu podlegał posag, jaki zamężna córka otrzymała od ojca. W czasach późnego cesarstwa, jeżeli ktoś z descendentów za życia spadkodawcy ascendenta otrzymał od niego jakieś przysporzenie majątkowe, był zobowiązany w razie beztestamentowego dziedziczenia po tym ascendencie wnieść do masy spadkowej tego rodzaju nabytki majątkowe. Miało to na celu wyrównanie sytuacji majątkowej wobec innych współspadkobierców. 128. Pojecie legatu i jego rodzaje. Legat – starorzymski zapis prawa cywilnego, który wymagał użycia przepisanej formy i zawierał polecenie testatora, aby spadkobierca wydał (kosztem spadku) określoną korzyść majątkową osobie trzeciej (legatariuszowi). Rzymskie prawo cywilne rozróżnia cztery rodzaje legatów, przy czym w każdym z nich zachodzą różnice w sytuacji prawnej legatariusza.