Deklinacja męska - Notatki - Gramatyka opisowa - Część 1, Notatki z Język angielski

Pobierz Deklinacja męska - Notatki - Gramatyka opisowa - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Język angielski tylko na Docsity!

DEKLINACJA MĘSKA

Mianownik lp.

-o- -jo- - ŭ- -i- -en-

***vozъ, duxъ m ǫ **žь *domъ gostь kamy

Uwagi do M.lp. Po zmianach fonetycznych, tj. po zaniku jerów (będących w deklinacji psł. końcówkami tego przypadka), wykładnikiem przeważającej części rzecz. r. m. w M.lp. stało się zero morfologiczne, czyli tzw. końcówka zerowa: - ø , i spółgłoskowy wygłos tematu. Warto przypomnieć, że końcówki jerowe, które zanikły w języku polskim, doprowadziły do oboczności tematycznych ( wóz : wozu , lód : lodu , bez : bzu, pies : psa ).

W rzecz. dekl. – en- tematowej pierwotna krótka forma M. lp. została zastąpiona formą B. lp., por. psł. * kamy >pol. kamień. A to spowodowało wyrównanie postaci tematu M. lp. do tematu przypadków zależnych; tym samym rzeczowniki męskie tej deklinacji łatwo rozpoznać po zakończeniu –eń , a e jest w całym paradygmacie, por. płomień, promień, rzemień czy strumień.

DEKLINACJA MĘSKA

Dopełniacz lp.

-o- -jo- - ŭ- -i- -en-

- a - ‘a - u - i - e

***voza, duxa m ǫ **ža *domu gosti kamene

Uwagi do D. lp. Stan staropolski:

1. zachowane tylko dwie końcówki: -a (z dawnych tematów na – o- // -jo- ), -u (z dawnych tematów na –ŭ- );
2. brak poświadczeń końcówki – e, – i nawet w najstarszych zabytkach; w rzecz. dekl. – i , -en- występuje końcówka – a z dekl. – o-, -jo- ;
3. ekspansja końc. – u, pierwotnie właściwej tylko kilku rzeczownikom na rzecz. dekl. – o- temat. (oboczne końcówki stpol. – a , -u , np. gniewa / gniewu, luda / ludu, obyczaja / obyczaju ).

DEKLINACJA MĘSKA

Celownik lp.

-o- -jo- - ŭ- -i- -en-

- u - ‘u - ovi - i - i

***vozu, duxu m ǫ **žu *domovi gosti kameni

Uwagi do C.lp.

Stan staropolski:

Odziedziczone końcówki – u oraz -ovi (początkowo charakterystyczna tylko dla

nielicznych rzeczowników) zwiększają zakres użycia. Zanik końcówki – i jako homonimicznej,

nieprzydatnej, mało wyrazistej, właściwej dla nielicznych rzecz. męskich.

Ekspansja końcówki – owi z deklinacji –ŭ- tematowej: na prawie wszystkie rzeczowniki

męskie. Przyczyna ekspansji – jej wyrazistość, jednoznaczność (wskazuje wyłącznie na C.

lp. rodzaju męskiego). Ostatecznie w deklinacji męskiej utrwaliła się końcówka – owi, a

końcówka – u zachowała się w nielicznych rzeczownikach (ok. 20), np. ojcu, bratu, księdzu, panu, chłopu, chłopcu, psu, kotu, lwu.

W stp. jeszcze liczne formy z – u , np. ku głosu, ludu, synowcu ; także formy oboczne,

np. bogu /bogowi, biskupu / biskupowi.

Końc. – owi miała w do XVI w. swój wariant – ewi. Ta wariantywność była ograniczona

regionalnie (terytorialnie) do Wielkopolski i Mazowsza (Małopolska i Śląsk: – owi w każdej

pozycji). Ich użycie było zależne od rodzaju spółgłoski w wygłosie tematu:

 -owi występowało po spółgłosce twardej, np. kościołowi, gniewowi, prorokowi ;

 -ewi występowało po spółgłosce miękkiej lub stwardniałej (historycznie miękkiej), np.

kmieciewi, Andrzejewi, pisarzewi, mężewi, ślachcicewi.

Oboczność – owi w tematach twardych : -ewi w tematach miękkich to jedna z najstarszych

cech regionalno-dialektalnych poświadczona w zabytkach. Do dziś utrzymuje się w gwarach

wielkopolskich.

polskim o szyku swobodnym (por. Ojciec widzi syn. Syn widzi ojciec. lub Ojciec widzi wilk. Wilk widzi ojciec. – zdania niejednoznaczne, po ukształtowaniu się rodzaju żywotnego: Ojciec widzi syna. Syna widzi ojciec. lub Ojciec widzi wilka. Wilka widzi ojciec. – zdania jednoznaczne, niezależne od szyku podmiotu i dopełnienia). Gdy dopełnienie było wyrażone rzecz. oznaczającym przedmioty, nie było takiej potrzeby (por. Ojciec widzi stół. Zdanie jednoznaczne, bo „stół” nie może widzieć). Ostateczne ukształtowanie kategorii żywotności nastąpiło w XVI w. Konwencjonalizacja rodz. mżyw., por. np. fiat, który w B. lp. przyjmuje taką samą postać jak rzecz. kot (np. mam ładnego fiata i mam ładnego kota ). Tylko dla niektórych rzeczowników męskich osobowych i zwierzęcych rodzaj gramatyczny jest ściśle związany z ich znaczeniem realnym i rodzajem naturalnym.

Tendencja do stosowania form D. l. p. w funkcji B. l.p. także w odniesieniu rzeczowników nieżywotnych (rozszerzanie się synkretyzmu B. lp. i D. lp. na rzeczowniki nieżywotne). Takie formy odczuwane są jako potoczne. Por.

załóż buta zamiast: załóż but ; kupiłam arbuza zamiast kupiłam arbuz

Rozwój rodzaju męskożywotnego i męskorzeczowego: Perspektywa czasowa: do XVI w. po XVI w. B. l.p. = M. l.p. B. l.p. =M. l.p. B. l.p.=D. l.p. (ale często już w najstarszych zabytkach = D. lp. zwłaszcza przy rzecz. osob. D. l.p.: końcówki dziedziczone Niepełne rozróżnienia rodz. mrzecz. rodz. mżyw.

na rodz. mrzecz. (nżyw.) i mżyw.

stół stoi, pies stoi, mąż stoi stół stoi pies stoi, mąż stoi nie ma: stoł-a , ps-a , męż-a nie ma stoł-u nie ma ps-a , męż-a mam stół , mam pies , mam mąż // mam stół mam ps-a , mam męż-a obocznie: ujął chłopa

DEKLINACJA MĘSKA

Narzędnik lp.

-o- -jo- - ŭ- -i- -en-

- omь - emь>-em - ъmь >em - ьmь > - em - ьmь> - em ***vozomь, duxomь m ǫ **žemь *domъmь gostьmь kamenьmь

Uwagi do N.lp. Stan staropolski: Brak poświadczeń form z końcówką – om, tylko – em, (prawdopodobnie regionalne zach.słow.

• ъmь jak w dekl. –ŭ-tematowej) , ale z poprzedzającą spółgł. twardą (por. lotem, wozem, duchem ). Rozszerzenie się końc. – em < ъmь rzecz. męskich dawnych –ŭ-tematowych na wszystkie rzeczowniki męskie twardotematowe. Końcówka –ьmь > - ‘em w rzecz. miękkotematowych. Stan współczesny: Tylko – em , w tematach twardych – niemiękczące poprzedzającej spółgłoski.