Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej, Notatki z Psychologia

Pobierz Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity! Wojciech Otrębski Grzegorz Wiącek Katarzyna Mariańczyk Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej osób z niepełnosprawnością Wstęp Praktyka rehabilitacyjna tworzy sytuację, w której szczególnie oczekiwa- ne jest myślenie i działanie transdyscyplinarne. To znaczy takie, w którym specjaliści swoje działania podejmują na bazie stanu wiedzy gromadzone- go nie tylko przez jedną dyscyplinę (np. psychologię), ale wiele obszarów wiedzy (Otrębski i Wiącek, 2014). Szukając obszarów, które powinny być wiodącym źródłem informacji dla psychologów zaangażowanych w proces rehabilitacji, należy wskazać jako podstawowe teorię rehabilitacji, teorię diagnozy psychologicznej i psychologię rehabilitacji. To tam znajdujemy wskazania co do zakresu i przebiegu diagnozy psychologicznej w rehabi- litacji, w tym zasady adaptacji/dostosowania i konstrukcji wykorzystywa- nych narzędzi. W niniejszym rozdziale prezentowane jest, wypracowane przez au- torów, podejście do procesu diagnozy psychologicznej w rehabilitacji, jak i przykłady dobrych praktyk w zakresie adaptowania/dostosowywa- nia i konstrukcji narzędzi wykorzystywanych w psychologii rehabilita- cji. Wyjaśniamy, w jakim zakresie zasady konstrukcji narzędzi diagno- stycznych dla psychologii mogą i powinny być zastosowane w adapta- cji, dostosowaniu i konstrukcji narzędzi psychologicznych stosowanych w rehabilitacji. Ilustrujemy to wybranymi przykładami metod przez nas opracowanych, tzn. baterią testów REHAB1 (Witkowski et al., 2015) obejmującą: Skalę AS-5-R (Skala Aktualizacji Siebie), Skalę URK-R (do badania psycho-społecznych problemów osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego), Skalę PCH-R (do badania psycho-społecznych problemów Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 301 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk302 osób doświadczających chorób przewlekłych) oraz IWM (do badania wrażliwości moralnej u osób z niepełnosprawnością intelektualną), a także dwoma metodami z zakresu rehabilitacji zawodowej: IPCZ (In- wentarz preferencji czynności zawodowych osób z niepełnosprawnością umysłową) i SPSP (Skala przystosowania do sytuacji pracy osób z nie- pełnosprawnością umysłową) (Otrębski et al., 2012) oraz przykładami innych narzędzi, takich jak System Oceny Zachowań Adaptacyjnych (ABAS-3 – Harrison i Oakland, 2015). Z teorii rehabilitacji – wskazania co do zakresu diagnozy psychologicznej w rehabilitacji Termin „rehabilitacja” pochodzi z łaciny i oznacza: re – zwrotność, przy- wrócenie tego, co utracone; habilitas – zręczność, sprawność (Witkow- ski, 1997; Kiwerski, 2013). Kiedy mówi się o rehabilitacji osób niepeł- nosprawnych, termin ten – w najbardziej ogólnym ujęciu – obejmuje działania mające na celu zmniejszenie ograniczeń, jakie wiążą się z nie- pełnosprawnością, a także stworzenie takich warunków, które umożli- wiałyby osobie osiągnięcie optymalnego poziomu funkcjonowania na różnych płaszczyznach życia (poziom somatyczny/fizyczny, psychiczny, społeczny, edukacyjno-zawodowy). Przez ostatnie cztery dekady posłu- gujemy się w zasadzie tą samą i stale aktualną definicją, zgodnie z którą rehabilitacja to „złożony proces obejmujący działania lecznicze, społecz- ne i zawodowe, a w przypadku dziecka pedagogiczne, zmierzające do przywrócenia sprawności i umożliwienia samodzielnego funkcjonowa- nia w społeczeństwie osobie, która takich możliwości nie miała lub utra- ciła je z powodu choroby, czy przebytego urazu” (Gałkowski, Kiwerski i Dziedzic, 1986, s. 263; Kiwerski, 2013, s. 134). Definicja ta jest na tyle uniwersalna, że w dużej części została ona wykorzystana w procesie przy- gotowania, prawie dwie dekady później, pierwszej w historii prawodaw- stwa polskiego regulacji prawnej, szczególnie dedykowanej rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, w której dodatkowo wyraźnie określony jest cel działań rehabilitacyjnych: „Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyj- nych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edu- kacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjono- wania, jakości życia i integracji społecznej” (Ustawa z dnia 27 sierpnia Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 302 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 305 spadek liczby wydawanych orzeczeń o niepełnosprawności. Uwzględniając natomiast metodologię proponowaną przez EUROSTAT, liczba osób nie- pełnosprawnych oraz tych deklarujących posiadanie różnych ograniczeń w swoim funkcjonowaniu (m.in. osób starszych) to blisko 7,7 mln Polaków. Jest bardzo wiele osób, które mogą prezentować specjalne potrzeby w sytu- acji diagnozy psychologicznej (GUS, 2016, s. 105–109). Fakt wspominanej dużej liczebności grupy osób niepełnosprawnych, dodatkowo wspierany ogromną jej różnorodnością, uświadamia wagę re- habilitacji kompleksowej i zakresu potrzeb koniecznej diagnostyki psycho- logicznej. Wiele osób niepełnosprawnych potrzebuje pomocy i wsparcia w różnych obszarach swego funkcjonowania. W zależności od rodzaju niepełnosprawności inne sfery będą jawiły się jako centralne, którym na- leży poświęcić szczególną uwagę, inne jako poboczne. Istnieje jednak sfe- ra, którą trudno byłoby oddzielić od pozostałych (a działanie takie byłoby niezwykle sztuczne) i która oddziałuje w szczególny sposób na wszystkie pozostałe – sfera psychologiczna. 2. Z teorii psychologii rehabilitacji – wskazania co do zakresu i przebiegu diagnozy psychologicznej Miejsce psychologii w rehabilitacji kompleksowej w ostatnich dekadach było opisywane na różne sposoby. Niektórzy, patrząc bardzo wąsko, ocze- kują, że będzie ona jedynie wspierać medyczny aspekt rehabilitacji. Inne zdanie mają specjaliści przyjmujący szerszą perspektywę – nie wyobrażają sobie, aby psychologii brakowało w którymkolwiek z aspektów komplekso- wej rehabilitacji (Toepliz-Winiewska, 1999; Kiwerski, 2005, Kowalik, 2007, Otrębski, 2007). Pomoc psychologiczna kierowana wobec osób niepełnosprawnych mieści się w specjalistycznym nurcie psychologii – psychologii rehabilitacji. W jej definicji Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA – Ameri- can Psychological Association) zaznacza, że dziedzina ta koncentruje się na prowadzeniu badań oraz praktycznym stosowaniu umiejętności i wiedzy psychologicznej na rzecz osób niepełnosprawnych, stawiając sobie za cel m.in. zwiększanie ich dobrostanu, niezależności, możliwości optymalnego funkcjonowania i podejmowania wielu ról społecznych (APA; źródło in- ternetowe 2016). Stanisław Kowalik (2007), określając rehabilitację jako pomoc w roz- wiązywaniu problemów życiowych osób niepełnosprawnych, zaznacza Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 305 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk306 wagę pomocy psychologicznej w procesie rehabilitacji. Wydaje się, że takie ujęcie rehabilitacji sugeruje dwojaką rolę psychologa w tym procesie. Po pierwsze, jest to rola osoby, która potrafi udzielić profesjonalnej pomocy i wsparcia osobie niepełnosprawnej na różnych etapach rehabilitowania, z uwzględnieniem aktualnego stanu psychicznego osoby, kontekstu jej ży- cia oraz zasobów, jakie posiada ona i środowisko przebywania. Po drugie, można mówić o roli psychologa jako członka transdyscyplinarnego zespołu rehabilitującego, którego obowiązkiem jest, oprócz tych już wymienionych, także dbałość o jak najlepszą współpracę z innymi specjalistami, właściwy przepływ informacji i wspólne/kompleksowe działania podejmowane na rzecz pacjenta (Otrębski i Mariańczyk, 2014). Niepełnosprawność jest zawsze zjawiskiem indywidualnym, doświad- czanym przez osoby, które mają różną historię życia, różne zasoby, przeko- nania. Właśnie uwzględnienie tego jak najszerszego kontekstu daje szansę na rzeczywiste określenie/opisanie stanu osoby i jej środowiska. W prze- ciwnym razie możliwe jest jedynie zakwalifikowanie osoby do pewnych grup niepełnosprawności, np. osoby niewidome, niedowidzące, z niepeł- nosprawnością intelektualną, czy określenie występujących u niej jedno- stek nozologicznych. Działanie takie, o charakterze diagnozy negatywnej, czasami niezbędne w sytuacji np. orzecznictwa, nie otwiera jednak prze- strzeni do realnej, uszytej na miarę, adekwatnej do potrzeb danej osoby po- mocy, terapii, rehabilitacji, a tym samym jakościowej zmiany jej funkcjo- nowania. Szczególnie wyrazisty problem ten staje się w kontekście pomocy psychologicznej. Wiadomo, że nie ma dwóch takich samych osób, wobec których można byłoby zastosować takie same oddziaływania i oczekiwać uzyskania identycznych skutków. Stan wiedzy związany z diagnostyką psy- chologiczną niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych budowany jest w świecie i w Polsce od wielu dziesięcioleci. Dokumentuje to wiele publi- kacji, m.in. The Use of Psychological Tests with Individuals who are Severely Disabled K.F. Botterbuscha (1976), Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym J. Kostrzewskiego i I. Walda (1981), Standardy dla testów sto- sowanych w psychologii i pedagogice E. Hornowskiej (2007), Guidelines for Assessment of Intervention with Persons with Disabilities (2011), Standar- dy diagnozy psychologicznej – PTP (2014), Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF) (2012), Practice Gu- ide for Psychological Testing with People with Disability (2015). Wszystkie one bardzo wyraźnie sugerują, że rzetelna ocena funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, w tym funkcjonowania psychologicznego, musi być re- alizowana w oparciu o te same standardy, które stosuje się w ocenie funk- Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 306 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 307 cjonowania osób sprawnych, dodatkowo powinna uwzględniać kontekst środowiskowy. Takie kontekstualne podejście umożliwia lepsze zrozumie- nie położenia pacjenta, wieloaspektowość jego sytuacji życiowej, trudno- ści i potencjał w odniesieniu zarówno do procesu leczenia medycznego, jak i działań o charakterze rehabilitacji społecznej, zawodowej, psycholo- gicznej itd. Pomoc psychologiczna, dostrzegająca osobę niepełnosprawną w pełnym kontekście indywidualno-społecznym, powinna być realizowana przez cały proces rehabilitacji i w różnych jej obszarach. Diagnoza psychologiczna (pomiar psychologiczny) stanowi podstawę każdego procesu udzielania wsparcia i pomocy psychologicznej, także tego realizowanego w ramach kompleksowej rehabilitacji. Tworzy szczególną przestrzeń dla pozyskiwania informacji o funkcjonowaniu osoby, czyli jej słabych stronach (zaburzeniach) i mocnych (zasobach). Diagnoza to termin pochodzący z języka greckiego (diagnosis – roz- poznanie) i w języku polskim może być rozumiany na trzy sposoby: jako proces diagnozowania, efekt tego procesu lub też dziedzina nauki i praktyki. Diagnoza psychologiczna stawia sobie za cel określenie natu- ry problemu oraz wskazanie jego przyczyn i konsekwencji, planowanie interwencji/terapii, ocenianie postępów procesu pomocy/terapii oraz jak najlepsze poznanie jednostki (Paluchowski, 2001; Stemplewska-Żako- wicz i Paluchowski, 2008). O tym, jak ważna jest prawidłowa, rzetelna diagnoza w całym procesie pomocy psychologicznej, mogą zaświadczyć wyniki badań przeprowadzo- nych wśród psychologów z całego świata (Evers et al., 2016). W badaniu, które dotyczyło oceny sytuacji diagnostycznej, udział wzięło 20 467 psy- chologów z 30 krajów, w tym z Polski. Z badań wyłania się bardzo wyraźna opinia psychologów o wadze procesu diagnostycznego. Większość bada- nych zdecydowanie podkreśla, że proces diagnostyczny powinien odbywać się w bezpośrednim kontakcie badany – diagnosta. Badania pokazują zde- cydowany dystans wobec badań prowadzonych za pomocą kontaktu wir- tualnego. Przygotowanie prawidłowej diagnozy psychologicznej, tzn. stanowią- cej podstawę do realnej pomocy w sytuacji niepełnosprawności, wymaga spełnienia dwóch podstawowych warunków. Pierwszy związany jest z wy- sokimi kompetencjami osobistymi diagnosty – przede wszystkim w za- kresie świadomości interpersonalnej, drugi dotyczy kompetencji meryto- rycznych (Stemplewska-Żakowicz i Paluchowski, 2008). Kompetencje me- rytoryczne, w przypadku, o którym mowa, dotyczą posiadania i ciągłego powiększania wiedzy fachowej dotyczącej funkcjonowania osób z różnymi Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 307 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk310 sytuację, w której znajduje się psycholog mający przeprowadzić diagnozę osoby niepełnosprawnej. Jednym z ważnych wyznaczników specyfiki tej sytuacji jest potrzeba uwzględnienia wynikających z niepełnosprawności specyficznych charakterystyk osoby w jej procesie diagnostycznym. Zda- jemy sobie sprawę z tego, że w warsztacie psychologa diagnosty i terapeuty często brakuje narzędzi, które umożliwiłyby prowadzenie badania osoby niepełnosprawnej w sposób dostosowany do jej możliwości i specjalnych potrzeb diagnostycznych. W trosce o odpowiedni przebieg diagnozy psychologicznej i peda- gogicznej trzy organizacje amerykańskie – American Educational Rese- arch Association, American Psychological Association i National Counsil on Measurment in Education – opracowały i opublikowały dokument pt. Standardy dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice (AERA, APA, NCME, 2007). Wyznacza on standardy konstruowania i stosowania testów w diagnozie psychologicznej i pedagogicznej. Jeden z rozdziałów tej publi- kacji jest wprost poświęcony zagadnieniom stosowania testów wobec osób z niepełnosprawnością. Autorzy szczególnie zwracają w nim uwagę na wy- stępowanie specyficznych cech funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, które utrudniają, a czasami wręcz uniemożliwiają, zastosowanie ogólnie dostępnych narzędzi psychologicznych. Powoduje to potrzebę dostosowa- nia narzędzia lub procedury jego stosowania do specjalnych potrzeb i moż- liwości osoby z niepełnosprawnością. Podstawę każdego działania dostoso- wawczego stanowi sformułowanie celu takiego dostosowania. Według tych standardów jest nim „zminimalizowanie wpływu tych cech osoby badanej, które nie mają związku z mierzonym konstruktem” (AERA, APA, NCME, 2007, s. 178–179). Innymi słowy: dostosowanie jest potrzebne, aby zapo- biec obniżeniu trafności i/lub rzetelności badania danym narzędziem. Ilu- strację tego faktu stanowi prosty przykład badania testem werbalnym oso- by z głębokim uszkodzeniem słuchu, której naturalny środek komunikacji to język migowy i która nie posługuje się płynnie językiem polskim. W ta- kiej sytuacji badanie ustne, ale także kwestionariuszowe może prowadzić do poważnych artefaktów w diagnozie, z uwagi na wpływ zmniejszonych kompetencji osoby w zakresie rozumienia języka polskiego na jej wynik w zastosowanym teście. Autorzy Standardów… (AERA, APA, NCME, 2007), opracowując ca- łościowo zagadnienie, opisują sytuacje, w których możliwe lub wskaza- ne są modyfikacje i dostosowania wprowadzane do treści lub procedury badania testem. Podają też ważne argumenty dla tych sytuacji, w których wspomniane zmiany nie powinny być wprowadzane, ponieważ to właśnie Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 310 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 311 one mogą obniżyć trafność wniosków formułowanych na podstawie uży- cia danego testu. W niniejszym opracowaniu punktem zainteresowania są jednak okoliczności, które wymagają użycia narzędzia dostosowanego do potrzeb i możliwości osoby z niepełnosprawnością. Należy także podkre- ślić, że realizacja omawianych zasad wprowadzania dostosowań do badania psychologicznego powinna zawsze mieć charakter indywidualny. W przywołanym dokumencie opisano szereg strategii dostosowywania testu do możliwości badania osób z konkretną niepełnosprawnością, które mogą obejmować (AERA, APA, NCME, 2007, s. 181–183): 1. Zmianę formatu prezentacji: może dotyczyć instrukcji lub pozycji te- stowych. Testy, które w oryginale przewidziane są jako metoda typu papier – ołówek, mogą być przeformatowane na alfabet Braille’a lub w wersji elektronicznej (odpowiednie powiększenie czcionki). 2. Zmiany sposobu udzielania odpowiedzi: dopuszcza się, w uzasad- nionych przypadkach, korzystanie z alternatywnych form odpowie- dzi, np. nagrywanie odpowiedzi, korzystanie z klawiatury kompu- terowej. 3. Zmianę czasu badania testem: może dotyczyć wydłużenia czasu ba- dania testem, wprowadzenia większej liczby przerw w toku badania lub zwiększenie liczby spotkań. Dodatkowy czas na wypełnienie testu jest np. uzasadniony, gdy test drukowany jest alfabetem Braille’a lub na dużym formacie, ponieważ dokumenty te mają o wiele więcej stron niż wersja oryginalna; czy też w sytuacji, gdy osoba z niepeł- nosprawnością ruchową może mieć duże trudności z precyzyjnym zakreślaniem odpowiedzi na arkuszu. 4. Zmianę sytuacji badania testem: np. rezygnacji w przypadku niektó- rych niepełnosprawności z grupowej formy badania testem; mogą dotyczyć odpowiedniego zorganizowania przestrzeni, w której od- bywa się badanie np. poprzez dostosowanie stołu, krzeseł. 5. Wykorzystanie części testu: modyfikację stosuje się w sytuacji, gdy wykonanie niektórych zadań testu wymaga sprawności fizycznej, odwoływania się do zmysłów, umiejętności językowych czy innych, których z racji niepełnosprawności osoba nie posiada. 6. Stosowanie testów zastępczych lub alternatywnych: rezygnuje się z korzystania z testu wystandaryzowanego dla populacji ogólnej na rzecz testu, który zostały stworzony specjalnie z myślą o osobach niepełnosprawnych. Wyraźny akcent w dostępnych standardach jest położony na korzysta- nie w procesie diagnozy osób niepełnosprawnych z narzędzi dostępnych Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 311 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk312 dla populacji ogólnej. Dlatego pierwsze pięć na sześć omówionych strategii poświęcono wprowadzaniu do już istniejących testów takich zmian, które umożliwią trafne badanie za ich pomocą osób z różnym rodzajem niepeł- nosprawności. Jedynie szósta strategia odwołuje się do tworzenia nowych narzędzi pomiarowych, choć także w tym przypadku punktem odniesienia jest zgodność testu zastępczego lub alternatywnego z oryginałem, który pierwotnie miał być zastosowany, a z powodu specyfiki związanej z niepeł- nosprawnością nie można go było wykorzystać w diagnozie. Doceniając rolę zastosowania w procesie diagnostycznym osób niepełnosprawnych narzędzi stworzonych dla populacji ogólnej, należy podkreślić, że jest to niewystarczające. Poza adaptacją istniejących narzędzi ogólnych oraz wy- twarzaniem ich wersji alternatywnych, przeznaczonych dla osób z niepeł- nosprawnością, istnieje duża potrzeba opracowania pewnej puli odręb- nych narzędzi, które badają zjawiska niewystępujące w populacji ogólnej, a charakterystyczne właśnie dla osób o różnym poziomie i charakterze ograniczenia sprawności. Przykładem może tu być badanie strategii wy- korzystywanych w radzeniu sobie z problemami orientacji przestrzennej przez osoby z częściowym uszkodzeniem wzroku czy opisywanie preferen- cji czynności zawodowych osób z niepełnosprawnością umysłową zamiast pomiaru u nich zainteresowań zawodowych. W tak dopełnionym obrazie narzędzi mających zastosowanie w diag- nozie osób z niepełnosprawnością autorzy Standardów… szczególnie mało miejsca poświęcili tworzeniu testów przeznaczonych dla osób niepełno- sprawnych, zaś zupełnie pominęli zagadnienie konstruowania narzędzi de- dykowanych tylko dla tej grupy. Z tego względu punktem zainteresowania dalszych rozważań będą dwie ostatnie kategorie działań. Jak już wspomniano, Standardy dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice są publikacją, która wyznacza ramy procedurze tworzenia i użytkowania testów psychologicznych. Treści w niej zawarte są uzupeł- niane przez szereg innych publikacji – podręczników (np. Anastasi i Urbi- na, 1999; Hornowska, 2009), monografii wieloautorskich (np. Brzeziński, 2005; Paluchowski, 2012) czy artykułów naukowych, które dookreślają tak tło teoretyczne, jak i przebieg konstruowania narzędzi psychometrycz- nych. Podstawowe elementy procedury są ogólnie znane i uwzględniane we wszystkich wspomnianych źródłach. W oparciu o te podstawowe ele- menty, które odnoszą się do cech tworzonego narzędzia oraz do etapów jego konstruowania, można przedstawić obszary ważne z punktu widzenia dostosowania testu lub skali dla osób z niepełnosprawnością. Wymienia się najczęściej 6 elementów wspomnianego procesu: trafność; rzetelność Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 312 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 315 i odpowiedzi na skali szacunkowej treść pierwszego narzędzia stanowią preferencje czynności zawodowych, zaś zadaniem osoby badanej jest wybór preferowanej czynności z dwóch podanych niewerbalnie opcji. Podobnie w drugiej metodzie: miejsce kompetencji zawodowych zaję- ło przystosowanie do sytuacji pracy. W ten sposób tak charakterystyka mierzonego konstruktu, jak i format odpowiedzi zostały dostosowane do specyfiki funkcjonowania docelowej grupy badanej. Innym przykładem są Skale URK i PCH (Witkowski et al., 2015), które mierzą psycho-spo- łeczne problemy osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego oraz z chorobą przewlekłą. W tych narzędziach zakres i charakterystyka badanych treści obejmuje nie problemy przeżywane powszechnie w naszej populacji, ale te doświadczane przez osoby z odpowiednich grup, dla których narzędzia zostały opracowane. Także wśród narzędzi do badania funkcji intelektu- alnych i innych funkcji psychicznych można spotkać takie, które mierzą inteligencję w sposób dostosowany m.in. do osób z różnymi niepełno- sprawnościami. Na przykład Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Le- itera (Jaworowska, Matczak i Szustrowa, 2009) z uwagi na niewerbalny charakter jest dostosowana do badania osób z uszkodzeniami słuchu. Także Profil Psychoedukacyjny PEP-R (Schopler et al., 1995) jest narzę- dziem dostosowanym do badania określonej grupy osób – z autyzmem i zaburzeniami rozwoju. Tworzenie pozycji testowych i badania wstępne, a następnie wytwo- rzenie finalnej wersji testu powinno właściwie przebiegać według ogól- nych zasad opisanych w Standardach… lub innych publikacjach z tej dziedziny. Należy jednak podkreślić, że wszelkie wskazania na sędziów lub ekspertów biorących udział w konstruowaniu testu odnosić należy do specjalistów w zakresie tworzonego narzędzia, ale także w zagadnie- niach związanych z docelową grupą osób niepełnosprawnych. Podobnie badania pilotażowe i standaryzacyjne w oczywisty sposób powinny być prowadzone w grupach uwzględniających założoną docelowo popu- lację osób z niepełnosprawnością. W taki sposób została zrealizowana procedura tworzenia wielu narzędzi przeznaczonych dla osób z niepeł- nosprawnością. Jednym z nich jest Inwentarz Wrażliwości Moralnej dla osób z niepełnosprawnością umysłową (Witkowski et al., 2015). Grupa sędziów, powoływanych podczas konstrukcji tego narzędzia w celu oceny efektów poszczególnych etapów prac nad inwentarzem, za każdym razem składała się z ekspertów w dziedzinie rehabilitacji osób niepełnospraw- nych umysłowo. Także w tej docelowej dla narzędzia grupie przeprowa- dzone zostały badania pilotażowe i standaryzacyjne. Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 315 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk316 Drugim elementem z omawianego w Standardach… procesu tworzenia narzędzia psychometrycznego, który należy przeanalizować z uwagi na do- stosowanie dla osób z niepełnosprawnością, jest przebieg procedury badania testem, obliczania i przedstawiania wyników testowych. Tutaj także pod- stawowe zasady opisane w literaturze obowiązują bez względu na poziom sprawności osób badanych. Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku ustala- nia i opisu procedury badania niezwykle istotne jest precyzyjne zaplanowanie wszystkich przewidywanych modyfikacji w jej przeprowadzaniu w związku z różnymi ograniczeniami sprawności u osób badanych. Jeżeli populacja do- celowa dla testu może lub powinna obejmować osoby z różnym poziomem sprawności np. zmysłu wzroku i/lub słuchu, to konieczne staje się przygo- towanie różnych wersji materiału testowego oraz instrukcji. Jeżeli podsta- wową wersją testu jest forma typu papier – ołówek, obecny w niej materiał werbalny powinien być możliwy do przedstawienia osobie badanej w postaci np. powiększonej czcionki, wersji brajlowskiej czy przetłumaczony na język migowy. Ta sama zasada dotyczy instrukcji i wszelkich innych elementów te- stu, których odbiorcą ma być osoba badana. Także strona techniczna prezen- tacji materiału testowego ma tutaj znaczenie. Niezbędnym zabiegiem może być np. umożliwienie zmiany stopnia powiększenia oraz kontrastu prezen- towanych treści – werbalnych i/lub graficznych. Podobnie należy określić wymagania co do prezentowania osobie wyników badania danym testem. Dopiero tak przygotowane narzędzie będzie mogło rzeczywiście służyć róż- nym osobom z zakładanej populacji osób badanych. Ilustracją powyższego podejścia jest ponownie Inwentarz Preferencji Czynności Zawodowych dla osób z niepełnosprawnością umysłową (Otrębski et al., 2012), który w swojej wersji komputerowej, także możliwej do wykorzystania w procedurze samo- badania, oferuje szereg możliwości dostosowania prezentacji materiału te- stowego do osób z uszkodzeniem wzroku lub słuchu – powiększenie grafiki na planszach testowych, zmiana kontrastu kolorystycznego lub możliwość prezentacji instrukcji w języku migowym (wersja do samobadania znajduje się pod adresem: http://www.ip.europerspektywa.pl/program/). Inny przy- kład dostosowania to nakładki do czytania tekstu dla osób niewidomych (np. testy osobowości). Kolejny element procesu tworzenia testu obejmuje opracowanie wyni- ków, a więc przeliczanie na skale, odnoszenie do norm lub do kryterium oraz ich porównywanie. Podobnie jak w poprzednich elementach podsta- wowe jest przestrzeganie ogólnych zasad dotyczących przeliczania wyników i opracowywania norm. Pewną specyfiką, w przypadku dedykowania narzę- dzia do badania osób z niepełnosprawnością, jest potrzeba zdecydowania, Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 316 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 317 jakie normy będą opracowywane. W Standardach… został omówiony temat interpretacji wyników badania osoby niepełnosprawnej w oparciu o normy ogólne lub lokalne – odnoszące się do osób niepełnosprawnych. Każda decy- zja ma tutaj określone skutki, zarówno w odniesieniu do samego znaczenia i sensu wyników badania testem, jak i w planowaniu procedury konstruk- cji narzędzia. W zależności od kontekstu interpretacja wyniku osoby z nie- pełnosprawnością w oparciu o normy dla osób niepełnosprawnych (lokal- ne) może tworzyć obraz jej funkcjonowania jako lepszego, niż jest w rze- czywistości. Podobne zjawisko może wystąpić w innej sytuacji przy użyciu norm dla populacji ogólnej. Decyzja o utworzeniu określonego rodzaju lub określonych rodzajów norm dla konstruowanego testu powinna być po- dejmowana w oparciu o wnikliwe i adekwatne uzasadnienie. Z tego powo- du np. w procesie opracowania norm dla Skali AS-5-R opisującej poziom aktualizacji siebie (Witkowski et al., 2015) zdecydowano o przygotowaniu dwóch zestawów norm – o charakterze ogólnym oraz norm lokalnych dla populacji osób z niepełnosprawnością. Zastosowanie do przeliczenia wyni- ków norm dla populacji ogólnej pozwala na zobaczenie wyników badanej osoby z niepełnosprawnością na tle jej pełnosprawnych rówieśników. Z kolei wykorzystanie norm dla grupy osób niepełnosprawnych pozwala na ocenę wyniku uzyskanego przez osobę badaną w kontekście jej grupy odniesienia wyróżnionej z uwagi na niepełnosprawność, a więc określoną charaktery- stykę funkcjonowania. Każde z tych dwóch podejść w obliczaniu i interpre- tacji uzyskanego wyniku oferuje inne wartości i posiada inne ograniczenia. Podstawą wyboru określonego zestawu norm powinny być informacje, które diagnosta chce uzyskać i które chce przekazać w swojej interpretacji. Ponadto w pierwszym wspomnianym zestawie norm zadbano o to aby próba norma- lizacyjna została skonstruowana z uwzględnieniem reprezentatywnego dla populacji polskiej odsetka osób z niepełnosprawnością. Podobną sytuację można spotkać w przypadku amerykańskiego narzędzia, aktualnie adapto- wanego i standaryzowanego w warunkach polskich System Oceny Zachowań Adaptacyjnych (ABAS-3 – Harrison i Oakland, 2015), które ma charakter skali obserwacyjnej i służy do diagnozy oraz opisu funkcjonowania adap- tacyjnego osób od wczesnego dzieciństwa do okresu starości. Normalizacja całego narzędzia ABAS-3 została przeprowadzona dla populacji ogólnej, ale z uwzględnieniem tzw. populacji specjalnych, czyli osób z różnego rodzaju trudnościami w rozwoju i funkcjonowaniu. Pozostałe elementy procesu tworzenia narzędzia badań psychologicz- nych i pedagogicznych obejmują określenie parametrów dobroci testu oraz przygotowanie jego dokumentacji. W przypadku tych elementów wystę- Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 317 11.04.2018 10:40:56 Wojciech Otrębski, Grzegorz Wiącek, Katarzyna Mariańczyk320 Gałkowski, T, Kiwerski, J., Dziedzic, J. (red.). (1986). Encyklopedyczny Słownik Rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwo PZWL. Guidelines for Assesment of Intervention with Persons with Disabilities (2011). American Psychological Association (APA), http://www.apa.org/pi/disability/resources/assessment- -disabilities.aspx [17.09.2016]. GUS (2016). Stan zdrowia ludności Polski w 2014 r. Warszawa: GUS. Harrison, P., Oakland, T. (2015). Adaptive Behavior Assessment System, Third Edition (ABAS-3). XXXX: WPS. Hornowska, E. (przekład) (2007). Standardy dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Hornowska, E. (2009). Testy psychologiczne: teoria i praktyka. Warszawa: SCHOLAR. ICF (2012). Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia. Warszawa: CSI OZ. Jaworowska, A., Matczak, A., Szustrowa, T. (2009). Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leite- ra P-93. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. Kamusińska, E. (2008). Znaczenie kompleksowej rehabilitacji w integracji osób niepełnospraw- nych ze środowiskiem. Studia Medyczne, 9, 83–86. Kiwerski, J. (2005). Współczesne poglądy na rehabilitację. W: J. Kiwerski (red.), Rehabilitacja medyczna (s. 26–37). Warszawa: Wydawnictwo PZWL. Kiwerski, J.E. (red.). (2013). Słownik rehabilitacji. Warszawa: Wyższa Szkoła Rehabilitacji. Kostrzewski, J., Wald, I. (1981). Klasyfikacja upośledzenia umysłowego. W: K. Kirejczyk (red.), Upośledzenie umysłowe. Pedagogika (s. 73–80). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na- ukowe. Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjo- nalne. Księżopolska-Orłowska, K., Kujawa, J. (2014). Celowość i efektywność rehabilitacji zawodowej w aspekcie medycznym. W: G. Uścińska, A. Wilmowska-Pietruszyńska (red.), Rehabilita- cja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany (s. 283–301). Warszawa: IPiSS. Otrębski, W., Mariańczyk, K. (2014). Celowość i efektywność rehabilitacji zawodowej w aspekcie psychologicznym i zawodowym. W: G. Uścińska, A. Wilmowska-Pietruszyń- ska (red.), Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany (s. 302–329). Warszawa: IPiSS, Otrębski, W., Wiącek, G., Domagała-Zyśk, E., Sidor-Piekarska, B. (2012). Jestem dorosły – chcę pracować. Program wspierający młodzież z niepełnosprawnością umysłową w procesie przej- ścia z edukacji na rynek pracy. Lublin: Europerspektywa Beata Romejko. Otrębski W. (2007). Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysło- wym. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Otrębski, W., Wiącek, G. (red.). (2014). Przepis na rehabilitację. Metodologie oraz metody w ba- daniach i transdyscyplinarnej praktyce rehabilitacyjnej. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Paluchowski, J.P. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe. Warszawa: SCHOLAR. Paluchowski, W.J. (2012). Nowoczesne metody badawcze w psychologii. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Płaszewski, M. (2014). Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia: jej znaczenie dla praktyki opartej na danych naukowych. W: E. Rutkowska, W. Otrębski (red.), Aktywizacja osób z niepełnosprawnością – wybrane problemy psycho- społeczne (s. 302–329). Biała Podlaska: Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Pił- sudskiego w Warszawie, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej. Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 320 11.04.2018 10:40:56 Diagnoza psychologiczna w procesie rehabilitacji kompleksowej... 321 Pool, D.A. (1987). Psychological Assessment of the Disabled. Wystąpienie podczas Annual Con- vention of the American Psychological Association. Practice Guide for Psychological Testing with People with Disability, Australian Psychological Society (APS) (2015), online: http://www.psychology.org.au/Assets/Files/16APS-PP-B- -PWD-P1-.pdf [17.09.2016]. Schopler, E., Reichler, R.J., Bashford, A., Lansing, M.D., Marcus, L.M. (1995). Profil psychoedu- kacyjny PEP-R. Gdańsk: Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym. Standardy diagnozy psychologicznej – PTP (2014), http://www.ptp.org.pl/oddzialy/diagnoza/index.php?content=standard [28.11.2016]. Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, J.P. (2008). Podstawy diagnozy psychologicznej. W: J. Strelau, D. Dolińśki (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, tom 2 (s. 23–94). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Toepliz-Winiewska, M. (kier. zespołu) (1999). Standardy psychologicznych świadczeń zdrowot- nych. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne, online: ptp.org.pl/teksty//Standar- dy_Zdrowotne.doc [24.09.2016]. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz.U. 1997. Wilmowska-Pietruszyńska, A., Bilski, D. (2013). Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowa- nia, Niepełnosprawności i Zdrowia. Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiąza- nia, 2, 7, 5–20. Witkowski, T., Otrębski, W., Wiącek, G., Czusz, A., Mariańczyk, K. (2015). Narzędzia pomiaru w psychologii rehabilitacji. Część I. Gdańsk: Pracownia Testów Psychologicznych i Pedago- gicznych. Witkowski, T. (1997). Niepełnosprawność – terminologia pojęcia. W: A. Juros, W. Otręb- ski (red.), Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności lokalnej (s. 95–98). Lublin: FŚCEDS. Paluchowski_diagnozowanie_2017.indb 321 11.04.2018 10:40:56