Dojrzałość w kontekście etapów rozwoju człowieka w dziejach ..., Prezentacje z Historia

Pobierz Dojrzałość w kontekście etapów rozwoju człowieka w dziejach ... i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity!

Krzysztof Jakubiak: Dojrzałość w kontekście etapów rozwoju człowieka…

Krzysztof Jakubiak

Uniwersytet Gdański

Dojrzałość w kontekście etapów rozwoju człowieka w dziejach

nowożytnej europejskiej i polskiej myśli pedagogicznej

Myślenie o całożyciowym wychowaniu człowieka i etapach jego rozwoju ma swoje ugruntowane tradycje w nowożytnej europejskiej myśli pedagogicznej, sięgające co najmniej XVII i XVIII wieku – twórczości Jana Amosa Komeńskiego, Jana Jakuba Rousseau i Jana Henryka Pestalozziego. Jednak siedmioletnie okresy w rozwoju człowieka były znane w medycynie, prawie i filozofii od czasów starożytnych i średniowiecza. Wśród kolejnych faz rozwojowych zawsze wyróżniana była dojrzałość, najczęściej wiązana z uzyskaniem dojrzałości płciowej. Jednak zgodnie ze współczesną wiedzą psychopedagogiczną, z kategorią dojrzałości mamy do czynienia na wielu etapach rozwoju człowieka i w różnych obszarach jego funkcjonowania. Tak też jako pierwszy stwierdzał J.J. Rousseau w II księdze Emila z 1762 roku, pisząc, że każdy wiek ma właściwą sobie doskonałość, rodzaj właściwej sobie dojrzałości. W XX wieku to twierdzenie funkcjonowało już coraz powszechniej dzięki badaniom z dziedziny pedologii i psychologii empirycznej. Słowa kluczowe: historia wychowania, dojrzałość, myśl pedagogiczna, okresy rozwoju człowieka To, co dzisiaj uważamy za oczywiste, że z kategorią dojrzałości mamy do czynienia na wielu etapach czy też okresach rozwojowych człowieka i różnych obszarach jego funkcjonowania, nie jest przekonaniem „odwiecznym”. Wręcz przeciwnie, stosunkowo niedawnym, kształtującym się od czasów badań zakresu psy- chologii empirycznej, rozwojowej i wychowawczej oraz pedologii, czyli początków XX wieku. Już w latach

30. XX wieku, m.in. dzięki badaniom Jana Kuchty (zob. np. Kuchta, 1933,1933a), pojawiły się ustalenia, że rozwój psychiczny dziecka nie jest ściśle związany z latami jego życia. Dokonywano periodyzacji z psycholo- gicznego punktu widzenia. Wyodrębniono takie okresy w życiu dziecka, podobnie zresztą jak wieki wcześniej

• siedmioletnie, w których pojawiło się kryterium dojrzałości płciowej (do 14. roku życia) i wykształcenia osobowości (do 21. roku życia). Twierdzono, że znajomość periodyzacji pozwala na odpowiednie pokierowa- nie wychowaniem, ale są równie ważne dla lekarzy i psychologów. Zadaniem historii wychowania jest badanie szeroko pojętej przeszłości edukacyjnej. Szukając zatem genezy badanych zjawisk, idei czy kategorii pedagogicznych, można powiedzieć, że o pojęciu dojrzałości we

I. STUDIA I ROZPRAWY współczesnym tego słowa rozumieniu pierwszy pisał Jan Jakub Rousseau. W II księdze Emila z 1762 roku stwierdził, że „Każdy wiek, każdy stan życia ma właściwą sobie doskonałość, rodzaj właściwej sobie dojrza- łości” (Rousseau, 1965, s. 454). „Często słyszeliśmy – pisał J.J. Rousseau – o człowieku skończonym, ale przyjrzyjmy się skończonemu dziecku, będzie to widok nowszy dla nas i być może, niemniej przyjemny” (tamże, s. 455). Myśląc o współczesnych aspektach rozwoju człowieka, w tym edukacyjnych, warto zadać sobie pytanie

• od kiedy ta problematyka była aktualna w dziejach europejskiej myśli pedagogicznej, jakie ma tradycje? Odpowiadając ogólnie na to pytanie, można powiedzieć, że bardzo odległe w czasie, sięgające bowiem starożytności. Już w tej właśnie epoce, zarówno w ówczesnej filozofii, jak i medycynie, dzielono życie ludzkie na okresy. Od czasów helleńskich i dzieł Hezjoda, Pindara i Ksenofonta najczęściej wprowadzano podział na dwa, cztery lub siedem okresów, przy czym główną jednostką okresu było siedem lat. Tak też czynił Arystoteles, podkreślając jednocześnie, że ci, co dzielą wiek na siedmioletnie okresy, czynią to słusznie – czyli była to tradycja starsza niż arystotelesowska (Żołądź-Strzelczyk, 2002, s. 15). W antyku rzymskim taki podział periodyzacji życia człowieka się utrwalił. Również ówczesna medycyna stosowała ten podział, wyodrębniając po 14. roku życia dojrzałość (tamże, s. 20; Bois, 1996, s. 154). W pierwszych wiekach naszej ery – w pismach chrześcijańskich Ojców Kościoła, np. Tertuliana i Ambro- żego, owe antyczne podziały nadal obowiązywały, a dzieciństwo ( pueritia ) lub chłopięctwo – 14. rok życia kończyło się osiągnięciem dojrzałości płciowej – choć nie ona decydowała o dojrzałości. Dzieciństwo kończyło się wówczas, gdy człowiek uwalniał się od zależności od innych ludzi. W ogóle liczba siedem w średniowieczu miała znaczenie symboliczne, również w podziale życia człowieka na siedem okresów. Polskie prawo czasów średniowiecza (XIV-XV wiek) sankcjonowało wyróżniane zwyczajem i obecne w ówczesnym piśmiennictwie filozoficznym etapy ludzkiego życia. Granicą dla ówczesnego prawa było osią- gnięcie przez chłopca 15 lat, tzw. lat sprawnych, a w przypadku dziewcząt – 12 lat. Lata te utożsamiano z dojrzałością (Żołądź-Strzelczyk, 2002, s. 22). Myślicieli odrodzenia, dla których człowiek był istotną wartością, ta problematyka również zajmowała. Podkreślano specyfikę każdej z faz życia człowieka. Erazm z Rotterdamu, nazywany przez współczesnych mu „księciem humanistów” w pierwszej połowie XVI wieku pisał o ulotności i krótkości żywota ludzkiego. „Z dzieciństwa nie zdajemy sobie sprawy, wiek chłopięcy zajęty tym, co nie przystoi, młodość obdarzona wszelkimi troskami, na starość tracimy rozsądek” (tamże, s. 18). Nasz rodzimy, renesansowy miłośnik i komentator Arystotelesa – Sebastian Petrycy z Pilzna opowiadał się tak jak jego mistrz, za siedmioletnim podziałem okresów życia człowieka. Jako trzeci z nich wyróżniał okres młodzieńczości (14.-22. rok życia) – rozumiany jako czas kształtowania osobowości, uwzględniający kolejność wychowania fizycznego, moralnego i umysłowego (tamże, s. 19). W przeszłości wiek człowieka był ważną kategorią naukową. W czasach krótkiego życia pojęcie uprzy- wilejowanego wieku było o wiele ważniejsze niż obecnie, kiedy długość życia ludzkiego bardzo się wydłużyła.

I. STUDIA I ROZPRAWY musi być dostosowane do naturalnego, swobodnego (fizycznego i psychicznego) rozwoju dziecka, uznawał, podobnie jak wcześniej J.A. Komeński, iż każdy okres życia człowieka ma sobie tylko właściwe cechy. Ostatni okres wychowania – „młodzieńczość” – rozpoczynający się w 16. roku życia i trwający do 20. roku życia dotyczył edukacji społecznej, estetycznej i religijnej Emila. Miał to być również czas jego dojrzewania do na- wiązywani przyjaźni i do miłości. W tym okresie Rousseau stawiał przed swoim wychowankiem dwa zadania: „Zdobycie umiejętnego spojrzenia na swój stosunek do ludzi i wyrobienia sobie poglądu na świat” (Rousseau, 1955, s. XLI, XVIII). Wychowawca uświadamiał Emilowi istnienie Boga i nieśmiertelności duszy jako środków służących zachowaniu – jak to określał Rousseau – czystości moralnej. W tym też okresie młodzieniec miał nabywać wiadomości historyczne i literackie, uczyć się języków obcych, a także uczęszczać do teatru, aby móc wyrobić sobie smak estetyczny. Jan Jakub Rousseau w Emilu wskazał na „ścisły związek, jaki zachodzi pomiędzy fizycznym i ducho- wym rozwojem człowieka, pomiędzy życiem zmysłowym a umysłowym oraz pomiędzy zdrowiem fizycznym a zdrowiem moralnym dziecka” (tamże, s. LII). Czas wychowania Emila przez mistrza kończył się wraz z wyborem przez niego towarzyszki życia – Zofii. Od Emila zaczęła się w nowożytnej europejskiej myśli pedagogicznej nowa filozofia wychowania. Od tego czasu pedagogowie kolejnych wieków mówili już nie o kształceniu i urabianiu, a rozwijaniu ciała, cha- rakteru, umysłu i ducha dziecka (Poznański, 2006, s. 74). Rousseau dokonał prawdziwego przewrotu w my- śleniu o wychowaniu, a także w samym procesie wychowania. Odkrył dzieciństwo jako okres życia człowieka wartościowy sam w sobie, któremu należy się szacunek dorosłych, opowiedział się za wolnością dziecka i za- kazem wszelkiej ingerencji w jego rozwój. W swojej koncepcji wychowania naturalnego postulował potrzebę nieustannego poznawania dziecka przez wychowawcę. Dzięki Emilowi J.J. Rousseau nastąpił w nowożytnej Europie wzrost zainteresowania dzieckiem i jego rozwojem. W ślad za postulatami J.J. Rousseau, dotyczącymi badania życia psychicznego dziecka, w drugiej poło- wie XVIII wieku dokonano pierwszych zapisów badań dzieci sporządzonych przez ich rodziców. Jan Henryk Pestalozzi opracował na podstawie systematycznej obserwacji uczestniczącej protokoły dotyczące rozwoju swojego syna Jakuba. Fazy rozwoju człowieka wiązał z prawidłowościami rozwoju moralnego. Trzeci poziom utożsamiany z dojrzałością charakteryzuje się świadomym wypowiadaniem pojęć moralnych, czyli ich zrozu- mieniem. Trójstopniowa droga do dochodzenia do dojrzałości moralnej miała na celu, zgodnie z koncepcją Pestalozziego, zjednoczenie sił głowy, serca i ręki (Brühlmeier, 2008). Pestalozzi wniósł do nauki nową jakość – badania empiryczne nad dzieckiem. Jak z dokonanych tu ustaleń historiograficznych wynika, myślenie o dojrzałości i o całożyciowym wycho- waniu człowieka ma swoje ugruntowane tradycje w nowożytnej europejskiej myśli pedagogicznej, sięgające co najmniej XVIII wieku. Jak tu wskazano, twórczość J.A. Komeńskiego i J.J. Rousseau wyprzedzała o wieki klasyfikację okresów rozwojowych i wychowawczych pedagogii początków XX wieku oraz nieco późniejszych badań nad pedagogiką empiryczną – eksperymentalną, a także współczesną psychologią rozwojową. Na ile dawne podziały mogły być lub stały się inspiracją dla XX-wiecznych i w jaki sposób merytorycznie się do

Krzysztof Jakubiak: Dojrzałość w kontekście etapów rozwoju człowieka… nich odnosiły, to interesujący poznawczo problem dla osobnych historycznych i psychopedagogicznych badań porównawczych. Tak jest również z kategorią dojrzałości. Ciekawy jest fakt, że polski poradnik pedologii w obrazie rozwoju fizycznego dziecka uwzględnił siedmioletnie okresy – fazy rozwojowe. Młodzieńczość – między 14. a 21. rokiem życia – obejmowała czas dojrzałości (Dąbrowski, 1928). Może na koniec dokonanych tu ustaleń warto przytoczyć, znamienne dla podjętego w niniejszym tekście problemu, myśli Artura Schopenhauera: Dzieciństwo jest czasem uprzywilejowanym, kreuje skupienie na sobie. Młodość poszukuje namiętności, które bardzo rzadko jest w stanie znaleźć i przeżyć. Potem około 40 lat człowiek odczuwa czas melancholii, uświadamia sobie, że nieubłaganie zbliża się kres życia, ale nadal przejawia ambicję oraz odczuwa pasję. Gdy nadchodzi starość – czas uspokojenia, w którym można odczuwać szczęście, mimo utraty sił, gdy się ma pieniądze i zdrowie (2000, s. 267-269).

Bibliografia

Bartnicka K., Szybiak I. (2001). Zarys historii wychowania. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Bois P. (1996). Historia starości. Od Montaigne’a do pierwszych emerytur. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, Gdańsk: Marabut. Brühlmeier A. (2008). Wokół teorii wychowania Johanna Heinricha Pestalozziego. Kraków: Oficyna Wydaw- nicza Impuls. Dąbrowski P.Z. (1928). Nauka o dziecku. Lwów-Warszawa: Książnica-Atlas. Komeński J.A. (1956). Wielka dydaktyka. Wstęp B. Suchodolski. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich-Wydaw. PAN. Komeński J.A. (1973). Pompaedia. Wstęp B. Suchodolski. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich-Wydaw. PAN. Kuchta J. (1933). Rozwój psychiczny dziecka wiejskiego. Warszawa: nakładem Stowarzyszenia Chrześcijań- sko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, skł. gł. Księgarnie S.A. Książnica-Atlas. Kuchta J. (1933a). Rozwój psychiczny młodzieży a praca szkolna , wyd. II. Warszawa: nakładem Naszej Księgarni. Poznański K. (2006). Wybrane zagadnienia z historii wychowania , t. 2. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej. Rousseau J.J. (1955). Emil, czyli o wychowaniu. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich. Rousseau J.J. (1965). Emil, czyli o wychowaniu. W: Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, t. I, wyboru dokonał i oprac. S. Wołoszyn. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Schopenhauer A. (2000). Aforyzmy o mądrości życia. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik. Żołądź-Strzelczyk D. (2002). Dziecko w dawnej Polsce. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.