Pobierz Dramat szekspirowski a dramat antyczny i więcej Schematy w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Dramat szekspirowski a dramat antyczny
Wprowadzenie Przeczytaj Mapa myśli Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: Ajschylos, Prometeusz skowany, Warszawa 2003, s. 18. Źródło: Sofokles, Antygona, Wrocław 1995, s. 11. Źródło: Wiliam Szekspir, Hamlet, tłum. S. Barańczak, Poznań 1990, s. 92. Źródło: Wiliam Szekspir, Makbet, tłum. L. Urlich, Warszawa 2013, s. 245. Źródło: Sofokles, Król Edyp, Kraków 1952, s. 31. Źródło: Wiliam Szekspir, Makbet, tłum. L. Urlich, Warszawa 2013, s. 276–277. Źródło: Wiliam Szekspir, Makbet, tłum. L. Urlich, Warszawa 2013, s. 236. Źródło: Wiliam Szekspir, Hamlet, tłum. S. Barańczak, Poznań 1990, s. 169. Źródło: Andrzej Banach, Wybór maski, Kraków-Wrocław 1984, s. 7–14. Źródło: Andrzej Banach, Wybór maski, Kraków-Wrocław 1984, s. 98–103. Źródło: Arystoteles, Poetyka, tłum. H. Podbielski, Wrocław 1983, s. 35–36. Źródło: Wiliam Szekspir, Hamlet.
W jaki sposób miejsce, w którym odbywały się przedstawienia teatralne, wpływało na rozwój dramatu? Czy tragedie odgrywane pod gołym niebem, w monumentalnej scenerii natury mogły być podobne do sztuk granych na placach miejskich i w zajazdach? Kiedy pojawił się teatr jako budynek? W jakim stopniu styl życia teatralnej publiczności kształtował jej oczekiwania? Jakie zadania stawiała poetom ich epoka i jak zmieniał się język teatru?
Wielkość teatru antycznego i geniusz dramatu szekspirowskiego osadzone były w realiach miejsca i czasu i z nich właśnie czerpały swoją siłę. Twórcy starożytni spoglądali w niebo i próbowali odgadnąć wyroki bogów. W czasach elżbietańskich teatr zszedł na ziemię, by skupić się na wydarzeniach i postaciach historycznych lub legendarnych. Złamano też antyczną zasadę decorum i w dramatach Szekspira wzniosłość mieszała się z trywialnością, a tragedia z komedią.
Twoje cele Poznasz warunki społeczne, w jakich powstawały teatry antyczny i elżbietański. Wskażesz cechy wspólne i różne dramatów elżbietańskich i tragedii antycznych. Wyjaśnisz, na czym polegało złamanie antycznej zasady decorum, odnosząc się do tragedii Szekspira. Porównasz motywacje działania bohaterów tragedii antycznych i szekspirowskich.
Gdański Teatr Szekspirowski Źródło: Mariusz Cieszewski, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej, Flickr, licencja: CC BY-NC 2.0.
Dramat szekspirowski a dramat antyczny
Przeczytaj
Teatr antyczny
Teatr antyczny narodził się w Atenach. Początkowo związany był z obrzędami religijnymi ku czci Dionizosa, boga wina. Święta te odbywały się dwa razy w roku. W uroczystych pochodach Grecy szli ulicami miasta, śpiewali pieśni i tańczyli. Z biegiem czasu pojawił się koryfeusz, przewodnik chóru intonujący dytyramb, pieśń ku czci boga Dionizosa. Stopniowo obrzędy przenosiły się do teatrów, a twórcy pisali teksty literackie przygotowane specjalnie na te okazje. Tak powstały tragedia i komedia.
Ruiny starożytnego teatru greckiego, Pergamon, Turcja Źródło: Radomil, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Andrzej Banach Wybór maski
- Życie Ateńczyka znanego nam z literatury było pogodne i nietrudne. Codziennie było ładnie, bez upału. Morze, drzewo oliwne i krzak wina przynosiły chętnie pożywienie lekkie, strojem był kawałek materii wełnianej, a domowe kłopoty załatwiali niewolnicy i kobiety. Nawet miłość nie chmurzyła tego niebieskiego nieba, gdyż cierpienie miłosne uznano wnet za wstydliwą dolegliwość. Nie groziła też starość i śmierć. Umierano w młodym wieku i już zaraz bogowie
czekali na sprawiedliwego. Ateńczyk zatem bardziej nudził się niż cierpiał. Potrzebował rozrywki więcej niż spokoju. Przyjemność, jakiej mu brakowało, musiała być mocna, ale nie osobista: wstrząsająca przez kontrast, ale nie ponura; zmysłowa trochę jak muzyka, ale nie namiętna; intelektualna, gdyż Grek lubił rozmyślanie, ale prosta. Taką rozrywkę dawał mu teatr, czyli naprzód tragedia. Tragedia wyraz twórczości wieku złotego, jako idealizacja życia.
- Twórcą teatru greckiego było państwo niewielkie, czyli miasto. Jedno i to samo słowo określało te dwa organizmy. Państwo, zarazem strażnik religii, dostarczało wspólnej rozrywki swym obywatelom, gdyż Grek chętnie przebywał w towarzystwie. Przedstawienie tragedii, i komedii nawet, było świętem państwowym, jednoczącym raz jeszcze wszystkich jego członków. Zapraszano też chętnie cudzoziemców, aby pokazać kulturę i cywilizację kraju. Tragedia w początkach wiodła się z obrzędu, w treści opowiadała o wspólnej przeszłości, w formie była współzawodnictwem najlepszych. Niesłusznie więc, by jednostka przejmowała prawa i obowiązki reprezentacji.
- Teatr zdążał do stałości, ale odbywał się tylko parę razy w roku. Święto nie może być codziennie. Trzeba było złączyć ze dwadzieścia tysięcy ludzi, oderwać ich od zajęć, zaprosić w jedno miejsce, skupić w jedną myśl ich obce sobie myśli. Przedstawienie kosztowało sporo. A pieniędzy potrzebowano na świątynie, na budowę stadionów, także i na wojnę.
- Siedzibą teatru mogło być początkowo każde miejsce, z którego mieszkańcy całego miasta oglądać mogli razem duże widowisko. Ustrój był demokratyczny, każdy miał prawo słyszeć i widzieć dobrze. Do tego celu nadawało się najlepiej naturalne zbocze wzgórza, u którego stóp płaska powierzchnia pomieścić mogła chór i aktorów. Widzowie z początku stali, jak w czasie dzisiejszych obchodów państwowych, dostojnicy zaś dostawali miejsca na improwizowanej trybunie. Jeżeli powierzchnia sceny kończyła się
Teatr elżbietański
Teatr elżbietański powstał za czasów panowania Elżbiety I (zasiadała na tronie od 1588 do 1603 roku, czyli do swojej śmierci), uważanej za mecenaskę sztuki i miłośniczkę teatru. W wielu budynkach teatralnych znajdowała się loża królewska, zawsze przygotowana na wypadek, gdyby królowa chciała zobaczyć przedstawienie. Pierwszy budynek teatralny, The Theatre, został wybudowany w 1576 r. pod Londynem. Kolejne powstawały szybko, gdyż spektakle cieszyły się dużym powodzeniem. Globe Theatre, najpopularniejszy wówczas teatr, mieścił ok. 3 tysiące widzów, wystawiano w nim wiele sztuk Szekspira. Sam wielki dramatopisarz był w nim zresztą udziałowcem.
Teatr elżbietański odpowiadał na nowe potrzeby nowego społeczeństwa:
rosnących na wzgórzu. Szum morza, wzbierającego lub słabnącego w miarę podnoszenia się i opadania akcji, brzmi z daleka w uszach Ateńczyków.
- Przedstawienie rozpoczynało się o wschodzie słońca, kończyło z zachodem i trwało w sumie zwykle kilka dni. Źródło: Andrzej Banach, Wybór maski, Kraków-Wrocław 1984, s. 7–14.
Andrzej Banach Wybór maski
- Dawne widowisko kościelne musiało ustąpić miejsca nie tylko teatrom innym, ale i zjawiskom wrogim mu. Po dosłowności widowisk transcendentnych – popisy linoskoczków i jeszcze po nich commedia dell’arte. Ale człowiek potrafi być zachwycony sobą stale tylko w teatrze. W życiu człowiek późnego Odrodzenia sięgał po nową
George Gower, Gronostajowy portret Elżbiety I, ok. 1585 Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
maskę. Zrodzony z nurtu przedstawień pokazujących tajemnice wiary, ale wnet obcy mu, powstawał na północy Europy teatr elżbietański, angielski i francuski, reprezentujący też metafizyczne kłopoty, ale już niedogmatyczne. [...]
Wieśniak, drobny kupiec londyński, robotnik portowy znad Tamizy, mieli dość czasu na to, aby pomyśleć o bardziej ogólnych sprawach. Mieli także na to dość pieniędzy. Ale nie wychodziły jeszcze dzienniki, książki były ogromnie drogie, a kazania ogromnie nudne. Bogata, kulturalna Anglia elżbietańska, budująca nowe społeczeństwo, miała równocześnie rzadkie szczęście, że w granicach jej urodziło się mniej więcej w tym samym czasie kilku świetnych poetów. Wnet uznali oni teatr za najlepszy sposób porozumiewania się z szerokim odbiorcą. Mieli rację. I powstał teatr elżbietański, pierwszy klasyczny teatr powszechny.
- Dotąd zajmowano się przedstawieniem teatralnym przy okazji, obok innych, poważniejszych zajęć. Teraz wstąpił na scenę nie wstydzący się swego zawodu przedsiębiorca, dokładający trudu, uważający teatr za swój życiowy zawód, wyciągający z niego poważne zyski. W każdym razie większe niż autor. Jako wspomnienie minionych czasów pozostały amatorskie trupy wędrowne, zespoły brackie i szkolne. Ale przyszłość miała należeć do teatru prywatnego, mającego swoją nazwę, nawet firmę. Teatr „Globe” czy „Swan” jako przedsiębiorstwa ustalone przeszły do historii kultury.
- Odtąd teatr, na krótki zresztą czas, do zupełnej likwidacji teatrów elżbietańskich, zniszczonych w Anglii w roku 1642 przez purytanów, stał się przedsięwzięciem stałym. Dowolnego popołudnia każdy mieszkaniec Londynu czy też przybysz ze wsi mógł się wybrać do teatru, jak my dzisiaj idziemy do kina. Zaczęto drukować afisze i programy.
- Miejscem przedstawienia, w początku okresu, były zajazdy, podwórza, place, skrzyżowania ulic, zamki, sale zabaw ludowych, sale
Shakespeare's Globe – rekonstrukcja słynnego Globe Theatre, który działał w XVII wieku w Londynie Źródło: Diego Delso, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Słownik
dramat antyczny wyłonił się ze świąt ku czci boga Dionizosa w starożytnej Grecji. W VI w. p.n.e. pojawił się solista, Tespis, dialogujący z chórem. Z biegiem czasu wyłoniły się trzy gatunki dramatu antycznego: tragedia, komedia i dramat satyrowy dramat elżbietański powstał i rozwijał się podczas panowania Elżbiety I w Anglii w II poł. XVI w.; do najbardziej znanych autorów zaliczani są William Szekspir, Christopher Marlowe i Benjamin Jonson koryfeusz (gr. koryphé – szczyt, wierzchołek) – przewodnik chóru w starożytnym teatrze greckim dytyramb (gr. dithýrambos, jeden z przydomków Dionizosa – Dithýrambos) – pieśń pochwalna ku czci Dionizosa
Mapa myśli
Polecenie 1
Zapoznaj się z mapą myśli zawierającą terminy powiązane z teatrem antycznym i dramatem elżbietańskim. Uzupełnij mapę o znane ci przykłady utworów.
Polecenie 2
Wskaż różnice pomiędzy tragedią antyczną a dramatem szekspirowskim.
Polecenie 3 Dopasuj definicje do pojęć.
HYBRIS
Słowo greckie oznaczające zgubną dla bohatera zuchwałość i pychę, które popychają go – mimo przestróg – do obrazy bogów i prowokują ich zemstę, a jego zgubę. Jest to cecha działań bohatera tragicznego, gotowego zawsze przyjąć wyzwanie losu.
HAMARTIA
Jest naśladowaniem lub przedstawieniem jakiejś rzeczy czy przedmiotu. Początkowo termin ten oznaczał naśladowanie czegoś przez człowieka za pomocą ruchów ciała lub mowy, przy czym przedmiotem naśladowania mogła być jakaś rzecz, idea, heros czy bóg.
TRAGIZM
Kategoria określała współzależność, która powinna zachodzić między szeroko rozumianym stylem (formami wyrażania) utworu a jego tematyką.
IRONIA TRAGICZNA
Pojawia się, kiedy bohater myli się całkowicie w ocenie swojej sytuacji i zmierza ku zgubie, wierząc, że działa dla swego dobra.
DECORUM
W tragedii greckiej fałszywe rozpoznanie i ocena sytuacji przez bohatera obciążanego winą tragiczną i prowadzące do katastrofy. Bohater „nie popada w nieszczęście przez swą podłość i nikczemność, lecz ze względu na jakieś zbłądzenie” (Arystoteles Poetyka).
KONFLIKT TRAGICZNY
Należy wyraźnie odróżnić od siebie kilka znaczeń: a) jako właściwość gatunkowa tragedii, b) jako kategoria estetyczna, pojawiająca się w różnych formach artystycznych, c) jako
Źródło definicji: Patrice Pavis, Słownik terminów teatralnych, Wrocław 1998.
kategoria antropologiczna i filozoficzna, określająca pewne aspekty egzystencji ludzkiej. Występują rozumienie tego pojęcia jako najistotniejsza cecha tragedii (Arystoteles)
MIMESIS
Jest wynikiem antagonistycznych sił działających w świecie dramatu. Angażuje on co najmniej dwie postacie i dotyczy ich różnych wizji świata lub postaw wobec jakiejś sytuacji.
Ćwiczenie 3
Na podstawie podanego fragmentu Hamleta W. Szekspira udowodnij, że autor łamie antyczną zasadę decorum. Zwróć uwagę na kontekst sytuacyjny, wypowiedzi i język bohaterów.
Wiliam Szekspir Hamlet
Akt V, scena I
Wchodzą dwaj grabarze.
PIERWSZY GRABARZ
To jak – chowamy ją po chrześcijańsku? Taką, co sama sobie załatwiła wieczne zbawienie?
DRUGI GRABARZ
A co się przejmujesz. Bierz się lepiej do łopaty, i to już. Sędzia obejrzał zwłoki i pogrzeb zarządził chrześcijański.
PIERWSZY GRABARZ
Niby z jakiego paragrafu? Utopiła się w obronie własnej?
DRUGI GRABARZ
Tak zarządził i kropka.
PIERWSZY GRABARZ
Musiał przyjąć taką klasyfikację, nic innego. Bo cała rzecz polega na tym: jeżeli się topię umyślnie, to się to formalnie kwalifikuje jako postępek, a postępek ma trzy podpunkty – można go popełnić, można się go dopuścić i można go mieć na sumieniu. Wniosek, czyli logiczna kontuzja: utopiła się umyślnie.
DRUGI GRABARZ
Słuchaj no, łopaciarzu...
PIERWSZY GRABARZ
Chwileczkę. Tu jest woda, tak? Tu stoi człowiek, tak? Jeżeli człowiek rzuca się do wody i topi, no to chciał czy nie chciał, ale sam wleciał, zgadza się? Co innego, jeżeli woda rzuca się na człowieka i go zatapia: wtedy sam się nie utopił. Logiczna kontuzja: kto nie jest winien swojej śmierci, nie skraca sobie życia.
Źródło: Wiliam Szekspir, Hamlet, tłum. S. Barańczak, Poznań 1990, s. 169.
BANQUO
Dobry mój panie, dlaczego się wzdrygasz, Lękasz się rzeczy, co brzmi tak rozkosznie? W imię was prawdy zaklinam, powiedzcie, Czy tylko zmysłów jesteście złudzeniem, Czy kształty wasze są rzeczywistością? Kolegę mego godnością dzisiejszą Witacie, razem z wielką przepowiednią Przyszłych dostojeństw, królewskiej nadziei, Tak, że oniemiał, jakby zachwycony. [...]
1 CZAROWNICA Banquo, Makbecie, witajcie, witajcie!
MAKBET O, jeszcze jedno słowo, ciemne wieszczki! Przez śmierć Sinela jestem thanem Glamis, Lecz jak Cawdoru? Than Cawdoru żyje, Żyje szczęśliwy; żeby królem zostać, To równie wiary przechodzi granice, Jak to, że jestem dziś thanem Cawdoru. Mówcie, skąd dziwna wiedza wam ta przyszła? Mówcie, dlaczego na tym dzikim stepie, Tym pozdrowieniem proroczym nasz pochód Zatrzymujecie? Zaklinam was, mówcie!
Źródło: Wiliam Szekspir, Makbet, tłum. L. Urlich, Warszawa 2013, s. 236. Akt IV, scena I
Funkcje pełnione przez czarownice:
uruchamiają koło zdarzeń
są symbolem zła, które tkwi w Makbecie
z powodu nierealności stanowią element humorystyczny w tragedii
decydują o dalszym postępowaniu Banqua
odwracają bieg natury
wywołują uśpione (nieuświadomione) w Makbecie pragnienie władzy
są personifikacją zła wpisanego w konstrukcję świata
