DUŃCZYCY W POGORZELI. EPIZOD Z DZIEJÓW WOJNY ..., Streszczenia z Sztuka

Pobierz DUŃCZYCY W POGORZELI. EPIZOD Z DZIEJÓW WOJNY ... i więcej Streszczenia w PDF z Sztuka tylko na Docsity!

Damian Płowy

DUŃCZYCY W POGORZELI.

EPIZOD Z DZIEJÓW WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)^1 to konflikt, w którym – wedle słów samego króla Szwecji Gustawa II Adolfa – wszystkie wojny Europy połączyły się teraz w jedną^2. Praprzyczyną tej wojny, która spustoszyła Eu- ropę Środkową do tego stopnia, że ta przez kolejne stulecie nie była w stanie podnieść się z ruin i nadrobić strat demograficznych, stało się wystąpienie Marcina Lutra. Przybijając na drzwiach kościoła w Wittenberdze swoje słyn- ne 95 tez, chciał doprowadzić do głębokich reform w kościele. Zamiar ten udał się, gdyż skutkiem owego wystąpienia było ponad sto lat wojen religij- nych, a wojna trzydziestoletnia została nazwana ostatnią (i największą) wojną religijną Europy. Minister uzbrojenia Trzeciej Rzeszy Albert Speer, w jednym ze swoich przemówień radiowych (4 maja 1945 roku), odnosząc się do bombardowań miast niemieckich, oświadczył, że obecne zniszczenie miast można jedynie porównać do zniszczeń odnotowanych podczas wojny trzydziestoletniej. Dodał również, że za żadną cenę nie można dopuścić do tego, by straty wśród ludności (wskutek głodu i działań wojennych) osiągnę- ły poziom taki, jak podczas tego konfliktu^3. Do dzisiaj Niemcy uważają, że wojna trzydziestoletnia była największą katastrofą w ich historii, większą nawet niż obie wojny światowe. Biała Góra, Breitenfeld, Lützen, Nördlingen

• to ogromne bitwy, które stały się symbolami zmagań europejskich mo- carstw i nasuwają się automatycznie, gdy mówimy o wojnie trzydziestolet-

(^1) Literatura na temat tego konfliktu w Polsce jest dość bogata, dla przykładu zob.: Z. A n u-

s i k, Gustaw II Adolf , Wrocław 2009; R. B r z e z i n s k i, Lützen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej , Kraków 2008; H. D e l b r ü c k, Nowożytna sztuka wojenna , Oświęcim 2016; P. E n g l u n d, Lata wojen , Gdańsk 2003; R. F u k a ł a, Dramat Europy. Wojna trzy- dziestoletnia (1618-1648) a kraje Korony Czeskiej , Wrocław 2015; G. L a r s s o n, L. E. W o l k e, N. E. V i l l s t r a n d, Wojna trzydziestoletnia. Europa i świat 1618-1648 , War- szawa 2010; G. P a r k e r, Wojna trzydziestoletnia , [w:] Europa i świat w początkach epoki nowożytnej , red. A. Mączak, cz. II, Warszawa 1992, s. 98-136; Ł. T e k a l a, Wojna trzydzie- stoletnia na Górnych Łużycach , Racibórz 2010; Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) na ziemiach nadodrzańskich , red. K. B a r t k i e w i c z, Częstochowa 1993. (^2) H. O. L u n d e, Dynastia wojowników. Wojny Szwecji 1611-1721 , Poznań 2015, s. 85. (^3) Tamże, s. 12.

ROCZNIK GOSTYŃSKI 5 2018

niej. Cóż zatem wspólnego z tym ogromnym, niemalże ogólnoeuropejskim konfliktem, miało małe miasteczko na południu Wielkopolski – Pogorzela? Cóż sprawiło, że wprzęgnięte zostało w wir tej wojny i stało się jednym z epizodów tego trzydziestoletniego konfliktu? Aby móc wyjaśnić tę kwestię, musimy zagłębić się szerzej w jeden z etapów tej wojny. Zmagania państw Rzeszy Niemieckiej zrzeszonych w Unii Ewange- lickiej (wraz z sojusznikami) z ekspansjonistycznymi Habsburgami (i ich powiernikami) można podzielić na cztery główne etapy: czesko-palatynacki (1618-1624), duński (1625-1629), szwedzki (1630-1635) oraz francusko- szwedzki (1635-1648). Działania wojenne rozpoczęte od słynnej defenestra- cji praskiej, bardzo szybko zaczęły rozszerzać się na obszar Czech, a później objęły kolejne państwa. Nasze rozważania będą skupiać się na okresie duń- skim tej wojny, ponieważ to wówczas doszło do wydarzeń, które doprowa- dziły do pogorzelskiego epizodu wojny trzydziestoletniej. Wpadkom w Czechach i Rzeszy Niemieckiej uważnie przyglądały się państwa skandynawskie, w tym król Danii (z wyznania luteranin) Chrystian IV. Pacyfikacja Czech oraz obalenie tzw. „króla zimowego” Fryderyka V doprowadziło w Rzeszy do wyraźnej przewagi Habsburgów, którzy wyko- rzystując sprzyjającą wojenną koniunkturę, rozkazali konfiskować majątki protestantom^4. Zaniepokojony duński monarcha obawiał się, że wojska Ligi Katolickiej (reprezentowanej przez Habsburgów) zdobędą znaczne wpływy w Niemczech i zagrożą pozycji jego państwa nad Bałtykiem. W związku z rosnącym zagrożeniem Chrystian IV postanowił przyłączyć się do zmagań po stronie protestanckiej. Królestwo Danii wystawiło blisko 30 000 żołnie- rzy, a dowództwo nad nimi objął Peter Ernst Mansfeld. Armia duńska zmierzyła się z wymagającym przeciwnikiem. Woj- skami cesarskimi dowodził Albrecht Wenzel Eusebius von Wallenstein^5 , któ- ry dość szybko uporał się ze skandynawskim przeciwnikiem. Wojska Mans- felda poniosły dwie ciężkie klęski: pierwszą pod Rösslau (w kwietniu 1626 roku), a drugą na moście pod Dessau (w maju 1626 roku). Po dwóch klę- skach zdezorganizowana armia duńska zebrała ponowie swoje siły w Bran- denburgii, jednak w sierpniu Mansfeld znów doznał dotkliwej porażki, tym razem w bitwie pod Lutter am Barenberge. Trudną sytuację, w jakiej znalazł się duński dowódca, polepszyło przybycie posiłków pod wodzą Johanna

(^4) Na temat czeskiego etapu wojny zob. m.in.: W. B i e r n a c k i, Biała Góra 1620 , Gdańsk

2006; t e g o ż, Wojna trzydziestoletnia. Powstanie czeskie i wojna o Palatynat 1618-1623 , t. I, Zabrze-Tarnowskie Góry 2008, t. II, Zabrze-Tarnowskie Góry 2010; t e g o ż, „Tod- march”. Kampania wojsk katolickich 1620 roku , t. I, Zabrze-Tarnowskie Góry 2013, t. II, Zabrze-Tarnowskie Góry 2013. (^5) Więcej informacji na temat tego cesarskiego wodza można znaleźć w jego biografii: J. J a-

n á č e k, Śmierć Wallensteina , Katowice 1988.

ROCZNIK GOSTYŃSKI 5 2018

Rzeczypospolita nie chciała angażować się w wojnę trzydziestoletnią i zachowywała wobec niej neutralność^11. Poza tym w lipcu 1627 roku zaan- gażowana była w walki ze Szwedami na północy i wschodzie, zatem nie po- siadała znaczących sił na zachodzie. To wszystko spowodowało, że pojawie- nie się Duńczyków nad granicą z Polską wywołało niemałe zaskoczenie, co przyczyniło się do łatwiejszego wniknięcia wrogich sił na terytorium Rze- czypospolitej. Armia von Mitzlaffa bez przeszkód mogła operować w Wiel- kopolsce i obrać drogę do Nowej Marchii. Pierwsze odziały przekroczyły granicę 13 lipca niedaleko Byczyny^12. Nie obyło się bez walk. Po zajęciu Byczyny wygłodniali żołnierze duńscy ruszyli pod Odolanów, który obległy, a następnie splądrowały dobra przygodzickie należące do Rafała Leszczyń- skiego i udały się pod Krotoszyn^13. Jak już wspomnieliśmy, całość zgrupo- wania liczyła około 4000 żołnierzy. Gdy znaleźli się pod Krotoszynem 14 lipca, doszło do rozłączenia sił duńskich^14. Cel wyprawy był oczywisty, wy- głodniałe i pozbawione zaopatrzenia wojska duńskie, na terenach nietknię- tych wojną, mogły napełnić puste wozy wszelkim dobrem. Od sił von Mitzlaffa odłączył się oddział pułkownika Wolfa Heinri- cha von Baudissina^15 , który składał się z rajtarów oraz dragonów. Źródła, niestety, nie precyzują, jak liczny był ten oddział. Szacunkowo możemy go określić na liczbę około 1 000 jeźdźców. Z pewnością miały być to siły wy- starczające do zapewnienia bezpieczeństwa w wyprawie łupieżczej, lecz nie na tyle wielkie, by nadto osłabić główne zgrupowanie von Mitzlaffa oraz by sprawniej przeprowadzić przymusowe rekwizycje. Jazda von Baudissina skierowała się w stronę Pogorzeli, grabiąc po drodze napotkane wioski.

(^11) Na temat Rzeczypospolitej i jej stosunku do wojny trzydziestoletniej zob. m.in.: R. L o l o,

Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej. Opinie i stanowiska szlachty polskiej 1618- 1635 , Pułtusk 2004; M. J. S e r w a ń s k i, Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziesto- letniej (1618-1648) , Poznań 1986. (^12) Pod tym miastem wojska duńskie rozbiły formowany dla Rzeczypospolitej regiment pie-

szy księcia Adolfa von Holsteina, Theatrum Europaeum 1617 biß 1629 excl. mit vieler für- nehmer Herrn und Potentaten Contrafacturen, wie auch berühmter Städten, Vestungen, Pässen, Schlachten und Belägerungen eygentlichen Delineationen und Abrissen gezieret , [dalej: Theatrum Europaeum ], Frankfurt am Main 1662, s. 991. (^13) Tamże, s. 991. (^14) A. S z e l ą g o w s k i, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska , Warszawa 1905, s. 173. (^15) Wolf Heinrich von Baudissin (1579–1646) – dowódca kawalerii protestanckiej, feldmar-

szałek. Podczas służby u króla Danii w 1625 roku, w wieku 28 lat, uzyskał stopień pułkow- nika. Dalszą karierę wojskową związał z Erichem von Mansfeldem. Po rozbiciu jego sił wyprawił się po łupy do Wielkopolski. Resztę swej kariery związał z królem szwedzkim Gustawem II Adolfem, który awansował go do stopnia feldmarszałka.

STUDIA I ARTYKUŁY

Wolf Heinrich von Baudissin (1579–1646)

- pułkownik, który złupił Pogorzelę i okolicę

Nim przejdziemy do dalszych wydarzeń związanych z wyprawą von Baudissina, warto zwrócić uwagę na poczynania reszty zgrupowania von Mitzlaffa. Będąc w Krotoszynie, Duńczycy postanowili skierować się do

STUDIA I ARTYKUŁY

nie ten trakt i zamiast w Borku znalazł się w Szelejewie, gdzie splądrował dobra Andrzeja Pogorzelskiego. Po tym wydarzeniu ruszył w stronę Gosty- nia, a następnie na Kościan, gdzie miał się połączyć z siłami głównymi, które przeprawiały się przez Obrę^19. Główne siły duńskie von Mitzlaffa dotarły 18 lipca do Skwierzyny. Chciano ruszyć dalej do Gorzowa, jednak ich marsz zablokował brandenbur- ski pułkownik Hildebrand von Kracht. Von Baudissin przybywając do Ko- ściana, planował przekroczyć Obrę, jednak zastał tam spalone mosty. Jedno- cześnie tylną straż jego wojsk, dowodzoną przez pułkownika Heinricha von Holka, nieopodal Kościana zaatakowali Polacy, zadając Duńczykom niewiel- kie straty. Von Baudissin po odnalezieniu brodu ruszył w kierunku Grodzi- ska. Tam jednakże drogę zastawił mu von Kracht z wieśniakami. Nie mogąc przekroczyć rzeki, von Baudissin ruszył dalej pod Santok, do którego dotarł 19 lipca. Dalsze koleje marszu Duńczyków zawiodły ich na pole bitwy pod Granowem, gdzie 24 lipca doszło do starcia, w wyniku którego wojska duń- skie zostały rozbite. Szlachta województwa wielkopolskiego nie bagatelizowała sprawy, choć odpowiednie uniwersały zostały wydane dopiero pod koniec lipca, czyli już po wydarzeniach, jakie zaszły w Pogorzeli i jej okolicach. 25 lipca gene- rał-starosta Wielkopolski Adam Sędziwój Czarnkowski^20 wydał uniwersał zwołujący lokalne pospolite ruszenie na 30 lipca:

[…] oznajmuję, iż część wojska książęcia waimarskiego i Mansfelda pozostałego, niemogąc wytrzymać potęgi wojsk cesarza J.M. przez Wielgo Polskie, jako o tym K.J.M. przez uniwersały swe przestrzegał, do Gustawa albo do Duńczyka przecho- dzą i już za granice do Korony wszedszy ludzi zabierają, wsi palą i hostilia quaque wykonują^21.

Nie był to jedyny uniwersał Czarnkowskiego, bowiem w dalszych dniach doprecyzował informację, sugerując, by pospolite ruszenie zebrało się tylko w tych powiatach, które były zagrożone. Generał Wielkopolski był jed-

(^19) A. B r a n d o w s k i, Parafia borecka podczas napadu szwedzkiego od roku 1655 do roku

1657 , „Warta”, r. IV, nr 197-208, Poznań 1878, s. 2195; G. J. B r z u s t o w i c z, Bitwa pod Granowem 1627… , s. 103; J. Ł u k a s i e w i c z, Krótki opis historyczny kościołów paro- chialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej , t. II, Poznań 1859, s. 79-80, 135-136; J. O. O p e l, Der niedersächsisch-dänische Krieg… , s. 268; Theatrum Europaeum , s. 991. (^20) Generał-starosta/starosta generalny – było to stanowisko niesenatorskie. Jego kompetencje

obejmowały zwierzchnictwo nad grodami, stąd też wynikała nazwa urzędu: starosta generał- ny, generał. W przypadku Wielkopolski generał-starosta obsadzał urzędnikami siedem gro- dów: poznański, kaliski, krościeński, gnieźnieński, pyzdrski, koniński i kcyński, Z. G l o- g e r, Encyklopedia staropolska (ilustrowana) , t. II, Warszawa 1901, s. 182. (^21) Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego , t. I, cz. II, wyd. W. Dworzaczek,

Poznań 1962, s. 231-232.

ROCZNIK GOSTYŃSKI 5 2018

nak świadom, że reakcja na wkroczenie wojsk duńskich była spóźniona i że największe zagrożenie minęło, bowiem wroga armia opuściła już Wielkopol- skę. Warto przytoczyć również inny fragment:

Więc iż, jako mam wiadomość, i drugie wojsko tych Wajmarczyków, i potężniejsze, za tymi, którzy tu już z krajów naszych wielgopolskich ubiegają, następować by miało, czego obojga przecie nie mamy certitudinem, czy oni już pierwszy wyszli, czy też ci nowi następują, tedy nie chcąc wm. moich panów darmo do miejsca pew- nego, które miało być oznaczone trudzić^22.

Ten fragment bardzo dobrze obrazuje, jak szlachta była słabo roze- znana w kwestii tego, z jak licznym wojskiem ma do czynienia. To również pokazuje opieszałość w obliczu zagrożenia. Stan podniesionego ryzyka Czarnkowski zalecał utrzymać do 8 sierpnia. Jak zatem widać, mimo że Rzeczypospolita formalnie nie była stroną wojny, to jednak została mimowolnie wplątana w wydarzenia, które dopro- wadziły do tego, że na ziemiach dzisiejszego powiatu gostyńskiego grasowa- ły wojska duńskie, grabiąc i niszcząc wiele miejscowości. Jednym z takich miast była Pogorzela – miasteczko niewielkie, które jednak wskutek wielkiej europejskiej wojny znalazło się w annałach konfliktu trwającego trzydzieści lat. Skutkiem tych zmagań były ogromne przetasowania geopolityczne w Europie.

(^22) Tamże, s. 233.