Pobierz Działania asymetryczne jako źródło zagrożeń bezpieczeństwa i więcej Publikacje w PDF z Stosunki międzynarodowe tylko na Docsity!
dr Zbigniew CIEKANOWSKI WyŜsza Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie
DZIAŁANIA ASYMETRYCZNE JAKO ŹRÓDŁO ZAGROśEŃ
BEZPIECZEŃSTWA
Streszczenie Autor opisuje co to są zagroŜenia asymetryczne, jakie jest ich znaczenie we współczesnym świecie. Omawia takŜe jak są one postrzegane przez pakt NATO oraz przez wybrane państwa takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Chiny czy Polska.
Summary Author describes what asymmetric threats are, what is their meaning in present world. He also discuss how they are perceived by NATO pact as well as by chosen states such United States, Great Britain, China or Poland.
Koniec zimnej wojny oznaczał gruntowną zmianę realiów politycznych w skali globalnej, a zarazem powaŜne przekształcenia stosunków międzynarodowych .Większość procesów i zjawisk, które w największym stopniu decydują dziś o charakterze rzeczywistości międzynarodowej, została zapoczątkowana jeszcze w czasie zimnej wojny lub nawet w okresach wcześniejszych, czego najlepszym przykładem jest globalizacja. Niemniej jednak to właśnie rozpad układu dwublokowego zdynamizował tego rodzaju przekształcenia, prowadząc w konsekwencji do głębokiej rekonstrukcji ładu międzynarodowego. W znacznym stopniu przemiany te dotknęły sfery bezpieczeństwa, czego rezultatem była nie tylko zmiana hierarchii zagroŜeń stabilności międzynarodowej oraz poszczególnych państw, ale równieŜ poszerzenie zbioru zjawisk oraz podmiotów mogących stanowić źródło niebezpieczeństw. Stopniowo rosnące przez cały okres po zimnowojenny znaczenie nietradycyjnych, nowych zagroŜeń bezpieczeństwa, zwłaszcza ich form wynikających z aktywności podmiotów pozapaństwowych, dobitnie unaoczniły zamachy z 11 września 2001r. Doszło bowiem nie tylko do modyfikacji globalnego środowiska bezpieczeństwa, ale przede wszystkim do
zmiany jego percepcji w świecie. Do tej pory tego rodzaju przemiany środowiska bezpieczeństwa nie były przedmiotem głębokiej refleksji naukowców oraz osób odpowiedzialnych za opracowywanie i realizację polityk bezpieczeństwa państw .To zrodziło konieczność uzupełnienia instrumentarium naukowego opisu współczesnych problemów bezpieczeństwa o elementy odnoszące się właśnie do takich zjawisk, a więc dające moŜliwość uchwycenia specyfiki nowych lub tez zyskujących w ostatnim czasie na znaczeniu zagroŜeń stanowionych przez podmioty pozapaństwowe albo wiąŜących się z ich działalnością. Jednym z najwaŜniejszych narzędzi o takim uzupełniającym charakterze jest koncepcja zagroŜeń asymetrycznych, rozwijana od pewnego czasu głównie w ośrodkach anglosaskich, a zapoŜyczona od badaczy stosunków międzynarodowych z języka wojskowych studiów strategicznych.
Istota asymetrii środowiska bezpieczeństwa
RozwaŜania na temat koncepcji zagroŜeń asymetrycznych naleŜy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia „bezpieczeństwo”. To jak rozumiane jest bezpieczeństwo, do jakich zjawisk i aspektów się odnosi oraz jakich podmiotów dotyczy, warunkuje sposób postrzegania jego rzeczywistych lub potencjalnych zagroŜeń oraz zakres ich rodzajów i źródeł. Mimo tak wielkiego znaczenia dla nauki o stosunkach międzynarodowych, pojęcie „bezpieczeństwo” nie ma jednoznacznej definicji. MoŜemy wyróŜnić dwa główne nurty rozumienia pojęcia „bezpieczeństwo”:
- tradycyjne – paradygmat zimnowojenny;
- współczesne – elementy formułującego się paradygmatu po zimnowojennego.
Tradycyjne(realistyczne) rozumienie pojęcia „bezpieczeństwo” – paradygmat zimnowojenny Pierwsze spójne i całościowe koncepcje bezpieczeństwa w teorii stosunków międzynarodowych wykształciły się w okresie zimnowojennym. Ówczesne pojmowanie bezpieczeństwa było konsekwencją istniejących w tym czasie realiów ładu dwubiegunowego oraz utrzymująca się groźba konfliktu zbrojnego między rywalizującymi blokami. W takim środowisku, ze względu na naturalną groźbę wybuchu konfliktu, uczestnicy – państwa-znajdowali się w stanie ciągłego niepokoju i niepewności co do własnego przetrwania oraz intencji innych państw. Zapewnienie sobie bezpieczeństwa stawało się
koncepcji zagroŜeń asymetrycznych, zwłaszcza w kształcie wiąŜącym ją z działalnością podmiotów pozapaństwowych.^3
Współczesne rozumienie pojęcia „bezpieczeństwo” - paradygmat po zimnowojenny Zmiany w sposobach rozumienia pojęcia „bezpieczeństwo” w nauce o stosunkach międzynarodowych, zaczęły się dokonywać w schyłkowym okresie zimnej wojny oraz w późniejszych latach. Nie oznaczały one całkowitego zerwania z tradycyjnym, realistycznym paradygmatem .Przemiany te nie prowadziły do wykrystalizowania się spójnego i całościowego paradygmatu po zimnowojennego. MoŜna jednak wskazać pewne tendencje w sposobach definiowania podstawowych elementów koncepcji bezpieczeństwa powodujące, iŜ jej obecny obraz róŜni się od kształtu dominującego w okresie zimnowojennym^4. Obecnie odchodzi się od wąskiego pojmowania bezpieczeństwa jako dotyczącego wyłącznie sfery militarnej, uzupełnionej o aspekt ekonomiczny .W definicji pojęcia, oprócz przetrwania państwa jako jednostki geopolitycznej i utrzymania integralności terytorialnej, bierze się pod uwagę takie elementy jak szeroko rozumiana jakość Ŝycia ludności, jej dobrobyt, zachowanie toŜsamości czy pewność szans dalszego rozwoju. Wartości te nie mogą być ani w pełni zagwarantowane za pomocą środków militarnych, ani teŜ zagroŜenia dla nich nie ograniczają się wyłącznie do tej sfery, przeciwnie, rozwijają się na innych płaszczyznach stosunków międzynarodowych. Współcześnie wyróŜnia się, oprócz obejmującego sferę wojskową, twardego bezpieczeństwo, takŜe jego miękki wymiar, uwzględniający wiele innych aspektów, m.in. kulturowy, ekologiczny, technologiczny, humanitarny czy demograficzny. Obecnie zakres znaczeniowy pojęcia „bezpieczeństwo” podlega powaŜnym przeobraŜeniom. Odchodzi się od państwocentryczności paradygmatu zimnowojennego, widzącego w państwie w zasadzie jedyny podmiot, jak i obiekt bezpieczeństwa. W rezultacie za odrębne obiekty uznaje się obecnie nie tylko państwa, ale teŜ system międzynarodowy ujmowany całościowo oraz podmioty pozarządowe – określone zbiorowości ludzkie, grupy społeczne czy pojedyncze jednostki^5. W wyniku wspomnianych przemian krystalizuje się współczesna definicja pojęcia „bezpieczeństwo”, bardziej systemowa, całościowa i wszechstronna. ZłoŜoność
(^3) Militarny Magazyn Specjalny ”KOMANDOS” 2002 nr 3 str. 38 (^4) M. Madej ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. s. (^5) TamŜe , s. 28
i wieloaspektowość współczesnych sposobów rozumienia terminu „bezpieczeństwo” lepiej odpowiada obecnemu kształtowi stosunków międzynarodowych, w których relacje między poszczególnymi ich uczestnikami dalece odbiegają od jednoznaczności okresu zimnowojennego Wielowymiarowość ta umoŜliwiła uwzględnienie w analizach wielu fenomenów mających wpływ na poziom bezpieczeństwa państw oraz ich podmiotów, które przy zachowaniu tradycyjnego jego rozumienia zostałyby najprawdopodobniej pominięte lub uznane za zagadnienia drugorzędne (jako nie stanowiące powaŜnego zagroŜenia dla samego przetrwania państwa, pojmowanego tradycyjnie w kategoriach polityczno – terytorialnych). Dotyczy to zjawisk, do których odnosi się koncepcja zagroŜeń asymetrycznych, takich jak terroryzm czy transnarodowa przestępczość zorganizowana, wcześniej uznawana za problemy o stosunkowo małej randze lub w ogóle nie rozpatrywanych w kategoriach polityki bezpieczeństwa państw. Zachodząca obecnie ewolucja pojęcia „bezpieczeństwo”, na płaszczyźnie teoretycznej, oprócz zmian w międzynarodowym środowisku bezpieczeństwa doprowadziła do wykształcenia się właściwego kontekstu dla koncepcji zagroŜeń asymetrycznych i umoŜliwiła jej powstanie. ZagroŜenia asymetryczne (definicja) Bardzo trudno jest jednoznacznie zdefiniować termin zagroŜenia asymetryczne .Wynika to ze stosowania wielu terminów w odniesieniu do róŜnych aspektów problemu asymetrii. Prowadzi to do dowolności w uŜyciu słów „asymetria” i „asymetryczny”. Trudności te nie dotyczą kaŜdego elementu koncepcji w tym samym stopniu. Większych wątpliwości nie budzi definicja konfliktu asymetrycznego bądź wojny, czy teŜ strategii asymetrycznych lub sposobów prowadzenia wojny. Największy problem stanowi kwestia zdefiniowania dwóch kluczowych pojęć – asymetrycznych metod, technik lub taktyk oraz zagroŜenia asymetrycznego. Wynika to z faktu, iŜ w dominującym zwłaszcza w USA nurcie badań nad asymetrią i zagroŜeniami asymetrycznymi te dwa terminy utoŜsamiają się, definiując zagroŜenia asymetryczne jako zastosowanie określonej, asymetrycznej metody lub techniki działania. Takie ujęcie moŜna znaleźć m.in. jednym z pierwszych znaczących opracowań amerykańskich poświęconych problematyce tego typu zagroŜeń, corocznym raporcie Strategic Assessment z 1998r ., wydanym przez National Defense University w Waszyngtonie^6. W publikacji tej termin „zagroŜenie asymetryczne” stosuje się wymiennie z pojęciem „technika działania” i definiuje jako „wersję walki nie fair”, co moŜe obejmować
(^6) M. Madej ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str.
- posłuŜenie się przez podmiot stanowiący zagroŜenie asymetryczne bronią masowego raŜenia;
- działania z uŜyciem technologii informatycznych;
- inne koncepcje taktyczne (np. terroryzm, oraz działania polegające na wykorzystaniu wyjątkowych warunków terenowych w rejonie konfliktu). ZagroŜenia asymetryczne sensu stricte Ujęcie politologiczne wiąŜe zagroŜenia asymetryczne wyłącznie z aktywnością podmiotów pozapaństwowych, trans- lub subnarodowych. W takiej sytuacji odmienność metod działania i sposobów prowadzenia konfliktu oraz dysproporcja potencjałów (militarnych) stron układu wynika z faktu, iŜ podmiot zagroŜony(państwo) i stanowiący zagroŜenie naleŜą do róŜnych kategorii uczestników stosunków międzynarodowych. Takie ujęcie zagroŜeń asymetrycznych umoŜliwia podkreślenie specyfiki gróźb ze strony podmiotów pozapaństwowych oraz pozwala na bardziej jednoznaczne ich odróŜnienie od tradycyjnych niebezpieczeństw stanowionych przez państwa. Wśród tak rozumianych zagroŜeń asymetrycznych wyróŜnia się najczęściej:
- terroryzm międzynarodowy
- transnarodową przestępczość zorganizowaną (handel narkotykami)
- uŜycie przez podmioty pozapaństwowe broni masowego raŜenia
- wrogie zastosowanie technologii informatycznych.^8 ZagroŜenia asymetryczne stanowią bardzo niejednorodną grupę zjawisk. Istotne róŜnice występują nie tylko między ich głównymi rodzajami, ale takŜe miedzy poszczególnymi podmiotami naleŜącymi do tego samego typu zagroŜeń asymetrycznych. MoŜna jednak wskazać pewne cechy wspólne podmiotów będących zagroŜeniami asymetrycznymi. NatęŜenie ich występowania róŜni się w zaleŜności od typu zagroŜenia oraz konkretnego podmiotu stanowiącego jego źródło. Te wyróŜniki są ściśle ze sobą związane, nierzadko wynikają jedne z drugich oraz wzajemnie się wzmacniają. One teŜ w największym stopniu decydują o odmienności zagroŜeń asymetrycznych od tradycyjnych gróźb dla bezpieczeństwa państw. Czynnikami najmocniej oddziałującymi są pozapaństwowy charakter podmiotów je stanowiących, a takŜe łącząca się z nim ich transnarodowość oraz terytorialność, czyli brak jasno określonego obszaru występowania czy teŜ definiowanego geograficznie terytorium, nad którym podmioty te sprawowałyby wyłączną zwierzchność i egzekwowały suwerenność. ZagroŜenie ze strony podmiotów pozapaństwowych, określane
(^8) M. Madej ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str. 50
jako asymetryczne, nie przyjmuje postaci groźby ataku regularnych sił zbrojnych, co nie pozwala uznać go za zagroŜenie militarne w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Jednak istotnym składnikiem działań tego rodzaju podmiotów, koniecznym do osiągnięcia celów i realizacji interesów, jest stosowanie siły oraz przemocy zbrojnej. Uzyskanie przez podmioty pozapaństwowe siły (militarnej) oznacza, Ŝe przeciwdziałanie tego rodzaju zagroŜeniom ze strony państw takŜe będzie się łączyć z wykorzystaniem posiadanych środków militarnych. Transnarodowość podmiotów pozapaństwowych stanowiących zagroŜenia asymetryczne oznacza, iŜ ich struktury mogą być rozwijane niezaleŜnie od granic państwowych, na terytorium więcej niŜ jednego państwa. Ta cecha zagroŜeń asymetrycznych powoduje jednocześnie, iŜ w wypadku konfliktu między podmiotem stanowiącym zagroŜenie asymetryczne, a państwem, któremu ono zagraŜa, nie ma jasno określonego obszaru działań, teatru walk i frontu. Rywalizacja ma charakter totalny, moŜe się toczyć na całym obszarze państwa będącego podmiotem ataku, jak równieŜ na wszelkich terytoriach poza jego granicami. ZagroŜenia asymetryczne cechuje równieŜ znaczna nieprzewidywalność miejsca i czasu wystąpienia oraz formy i sposobu realizacji konkretnych działań. Cechę tę wzmacniają jeszcze duŜe zdolności adaptacyjne podmiotów pozapaństwowych stanowiących zagroŜenia asymetryczne – stosunkowo szybkie przystosowywanie się do zmian w środowisku działania oraz modyfikowanie sposobów operowania, w zaleŜności od aktualnej sytuacji, jak i reakcji na posunięcia atakowanych państw. Istotnym wyróŜnikiem zagroŜeń asymetrycznych, zwłaszcza w kontekście moŜliwości skutecznego im przeciwdziałania ze strony państw, jest bardzo niska podatność podmiotów będących ich źródłem na odstraszanie czy teŜ inne strategie zapobiegania i zwalczania niebezpieczeństw przez przymus lub groźbę jego zastosowania. Jest to konsekwencją terytorialności podmiotów pozapaństwowych i ich specyficznego kształtu organizacyjnego, czyniącego z nich struktury wysoce rozproszone. Nie oznacza to, Ŝe podmioty pozapaństwowe są całkowicie odporne na wszelkie formy odstraszania. Jednak, aby strategie te były skuteczne, muszą mieć formę dostosowaną do charakteru konkretnego podmiotu stanowiącego zagroŜenie.^9 W przypadku zagroŜeń asymetrycznych, w większym stopniu niŜ przy zagroŜeniach tradycyjnych, moŜna mówić o swego rodzaju synergii wpływu na bezpieczeństwo państw będących przedmiotem ich aktywności. Jest to konsekwencją faktu, iŜ na bezpieczeństwo określonego państwa jednocześnie moŜe oddziaływać wiele podmiotów powodujących powstanie zagroŜeń, a w wypadku bytów pozapaństwowych, ze względu na ich wielość,
(^9) Militarny Magazyn Specjalny ”KOMANDOS” 2002 nr 3 str.
powstawanie konfliktów między poszczególnymi państwami lub społecznościami, były traktowane jako mniej istotne. Upadek znaczenia ideologii po zimnej wojnie spowodował, iŜ te mniej liczące się czynniki (społeczno-ekonomiczne, cywilizacyjno-kulturowe), zyskały na znaczeniu jako uwarunkowania kształtu międzynarodowego środowiska bezpieczeństwa, a tym samym jako determinanty rozwoju podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne.^11 Rozpad układu dwublokowego zaowocował wykształceniem się jednej z najwaŜniejszych cech współczesnego środowiska międzynarodowego w sferze bezpieczeństwa – wyjątkowej pozycji USA, jako jedynego supermocarstwa globalnego. Wyjątkowa pozycja USA na świecie stanowi jeden z najwaŜniejszych determinantów obecnego kształtu stosunków międzynarodowych w zakresie bezpieczeństwa i ma ogromne znaczenie w kontekście rozwoju zagroŜeń asymetrycznych. Stany Zjednoczone stały się globalnym policjantem, utrzymującym aktualny porządek międzynarodowy, ale równocześnie głównym winnym za wszelkie pojawiające się na świecie niedoskonałości i niesprawiedliwości. Fakt, iŜ od czasu zakończenia zimnej wojny i rozpadu układu bipolarnego Stany Zjednoczone, wspierane przez inne państwa Zachodu, zajmują wyjątkową pozycję w światowym porządku, doprowadził do wyraźniejszego zarysowania się nowej osi podziału społeczności międzynarodowej. Ma ona przy tym konfliktogenny charakter, gdyŜ przyczynia się do uformowania społeczności dwóch grup uczestników o sprzecznych interesach i znacznie róŜniących się moŜliwościami oddziaływania na rzeczywistość międzynarodową. Pierwszą, zdolną skutecznie wpływać na kształt polityki światowej zarówno przez działania samodzielne, jak i z wykorzystaniem struktur i organizacji międzynarodowych, stanowią USA i ich partnerzy. Drugą, wewnętrznie bardzo zróŜnicowaną, tworzą kraje i społeczeństwa o znacznie mniejszych moŜliwościach wpływu 12. Po spadku rangi ideologii jako czynnika decydującego o kształcie globalnego środowiska bezpieczeństwa wzrosło znaczenia procesów i przemian na innych płaszczyznach, prowadzących do wykształcenia się nowych rozwarstwień w ramach społeczności międzynarodowej. Szczególnie istotny w tym kontekście jest rozwój sytuacji międzynarodowej i zarysowujące się trendy na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej. Stanowią one przyczynę powstania w świecie nowych podziałów, wpływających na kształt globalnego środowiska bezpieczeństwa, a więc warunkujących w pewnej mierze takŜe charakter i rangę zagroŜeń asymetrycznych. Koniec zimnej wojny pokazał prawdziwą skalę
(^11) Internet (^12) M. Madej ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str.
i wagę róŜnic w stopniu zamoŜności oraz poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych państw i ich społeczeństw .Nastąpił podział społeczności międzynarodowej na bogatą, wysoko rozwiniętą Północ, o relatywnie wysokim standardzie Ŝycia mieszkańców, oraz ubogie Południe. Dysproporcje rozwojowe w świecie w oczywisty sposób wpływają na środowisko bezpieczeństwa, gdyŜ tworzą warunki do konfliktu miedzy posiadającymi, a nie posiadającymi. Współczesne rozmiary dysonansów rozwojowych w świecie oraz tempo ich narastania wykluczają moŜliwość rywalizowania na równych zasadach państw i społeczeństw z Północy i Południa. Dodatkowo stopień niedorozwoju i zasięg ubóstwa, których oddziaływanie potęguje fakt przenikania się strefy biedy i bogactwa i utrzymywania ciągłego kontaktu między nimi, przyczyniają się do ukształtowania środowiska sprzyjającego rozwojowi takich zjawisk jak przestępczość czy korupcja .To potwierdza wpływ podziałów na płaszczyźnie socjoekonomicznej na wykształcenie się podmiotów stanowiących źródła zagroŜeń asymetrycznych oraz moŜliwości rozwoju ich zdolności do działania.^13 Wraz z zakończeniem zimnej wojny na wadze jako wskaźnik kształtu i struktury porządku międzynarodowego, takŜe w sferze bezpieczeństwa, zyskało równieŜ zróŜnicowanie w wymiarze cywilizacyjno – kulturowym. Odnosi się to przede wszystkim do odmienności między państwami i społeczeństwami naleŜącymi do róŜnych kręgów kulturowych, czy teŜ cywilizacyjnych, zakresu hierarchii podstawowych wartości, a takŜe sposobów organizacji Ŝycia społecznego. RozbieŜności między poszczególnymi społeczeństwami, powstałe w wyniku tego rodzaju róŜnic stanowią jedną z najwaŜniejszych przyczyn napięć i konfliktów w świecie, przyjmując zarówno formę tradycyjnej rywalizacji międzypaństwowej jak i postać starć z udziałem podmiotów pozapaństwowych. Czynnik kulturowy ma szczególne znaczenie w kontekście bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, które w zasadzie naleŜą do zachodniego kręgu cywilizacyjnego lub są z nim mocno związane. Jest większe prawdopodobieństwo, Ŝe zagroŜenia asymetryczne – przewaŜnie względem nich zewnętrzne- będą pochodzić ze społeczeństw reprezentujących inne kultury. Fakt zróŜnicowania społeczności międzynarodowej na płaszczyźnie cywilizacyjno-kulturowej nie oddziałuje na charakter globalnego środowiska bezpieczeństwa całkiem niezaleŜnie od pozostałych czynników. Podziały zarysowujące się w tej sferze nakładają się na inne. W rezultacie kształt globalnego środowiska bezpieczeństwa jest wypadkową oddziaływania wszystkich tych podziałów, przez co równieŜ ich wpływ na to środowisko trzeba rozpatrywać łącznie.
(^13) TamŜe , str. 80
zorganizowanych grup przestępczych lub innego rodzaju podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne bardzo atrakcyjnym obszarem działania. Umiejscowienie części struktur w krajach będących w stanie rozkładu umoŜliwia grupom terrorystycznym i przestępczym tworzenie punktów szkolenia, rekrutacyjnych i przerzutowych, a współczesne środki komunikacji pozwalają na budowę bezpiecznego centrum dowodzenia. Chaos panujący w państwach upadłych ułatwia podmiotom pozapaństwowym stosunkowo swobodnie rozwijać działalność przestępczą i eksploatować zasoby naturalne kraju- gospodarza, co odgrywa istotną rolę w finansowaniu i gromadzeniu zaplecza materialnego. Nie naleŜy przeceniać znaczenia państw upadłych dla rozwoju podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne. W rzeczywistości terroryści i transnarodowe grupy przestępcze starają się lokować swoje struktury nie w krajach upadłych (zbyt niestabilne), lecz w państwach słabych, czy teŜ chylących się ku upadkowi. Są one w takim stopniu zdezorganizowane, Ŝe nie mogą się skutecznie przeciwstawić takim podmiotom, lecz zarazem zachowują zdolność utrzymania minimalnego poziomu stabilności wewnętrznej oraz gwarantowania poszanowania swej suwerenności przez inne państwa. W związku z tym, choć państwa upadłe stanowią istotny problem w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego, to w kontekście rozwoju podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne odgrywają mniejszą rolę niŜ ta, jaką się im przypisuje. Faktycznie większe znaczenie mają kraje słabe i bliskie upadkowi albo państwa rządzone przez reŜimy stabilne i efektywne, lecz zainteresowanymi współpracą z organizacjami terrorystycznymi lub przestępczymi^16.
- Swoboda przepływów transgranicznych. Rosnąca swoboda międzynarodowego ruchu osobowego oraz towarowego jest jednym z najbardziej oczywistych i zauwaŜalnych przejawów procesów globalizacyjnych. Jest ona przede wszystkim konsekwencją postępu technologicznego w dziedzinie transportu i komunikacji, prowadzącego do ogromnego rozwoju odpowiedniej infrastruktury w skali globalnej. Istotną rolę odegrały takŜe zmiany w postępowaniu państw dostosowujących się do nowych warunków funkcjonowania, określanych przez zwiększające się współzaleŜności w skali świata, oraz starających się maksymalizować swoje korzyści z uczestnictwa w tak przekształconym Ŝyciu międzynarodowym przez przyzwolenie na rozluźnienie kontroli nad własnymi granicami. PowyŜsze zagadnienia są bardzo istotne w kontekście rozwoju podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne. Względnie proste stało się przygotowanie oraz wykonanie ataku lub prowadzenie nielegalnych interesów. Łatwość
(^16) Internet
podróŜowania oraz transportu międzynarodowego zwiększa teŜ moŜliwość ewakuacji, czyli przenoszenia zagroŜonych wykryciem i eliminacją struktur oraz członków^17. Na uwagę zasługuje równieŜ wpływ procesów globalizacyjnych na kształt i skalę przepływów finansowych. Dla podmiotów będących źródłem zagroŜeń asymetrycznych uzyskanie odpowiednio duŜych zasobów finansowych oraz zdolność do zapobieŜenia ich wykryciu przez właściwe słuŜby państwowe jest jednym z podstawowych warunków skutecznego działania. Dzisiejsza szybkość i skala międzynarodowych transferów finansowych, jak i złoŜoność Ŝycia gospodarczego zwiększa moŜliwości terrorystów oraz transnarodowych organizacji przestępczych w tym zakresie, oferując im wiele sposobów zdobycia, ukrycia, przemieszczenia i wyprania potrzebnych funduszy. Istnieją takŜe tzw. „raje podatkowe”. Są to państwa (lub wydzielone obszary czy miasta) specjalizujące się w offshore banking i gwarantujące swoim klientom daleko posuniętą dyskrecję.
- WraŜliwość państw na działania podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne. W ramach procesów globalizacyjnych moŜna wskazać kilka elementów i zjawisk im towarzyszących, które szczególnie wpływają na wraŜliwość współczesnych państw, a zwłaszcza krajów wysoko rozwiniętych, na działania podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne. Wśród elementów tych wymienia się najczęściej infrastrukturę transportową, telekomunikacyjną, sieci energetyczne, wodociągowe oraz sektor bankowy. KaŜdy z tych składników infrastruktury stanowi wieloelementową całość z wielką liczbą potencjalnych celów ataku i punktów wraŜliwych na zniszczenie, a istotnych w kontekście funkcjonowania całości układu. WaŜną kwestią przy omawianiu rosnącej wraŜliwości państw na działania podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne jest rola mediów, zwłaszcza sieci telewizyjnych ze stacjami o globalnym charakterze i zasięgu. Generalną cecha oddziaływania mediów na rozwój podmiotów stanowiących tego typu zagroŜenia, powodującą przy tym wzrost wraŜliwości państw na ich poczynania, jest fakt, iŜ dzięki tym mediom i ich globalnemu zasięgowi społeczeństwa zamieszkujące mniej rozwinięte i uboŜsze części świata uzyskały moŜliwość poznania lepszych warunków Ŝycia panujących w bardziej zamoŜnych krajach.^18 To zaś, wzbudzając poczucie niesprawiedliwości oraz chęć szybkiego zdobycia podobnego statusu, tworzy dobre warunki dla działalności propagandowej i rekrutacji nowych członków przez podmioty pozapaństwowe stanowiące zagroŜenia asymetryczne. Ponadto media o globalnym zasięgu w większości zostały utworzone w państwach najbardziej
(^17) M. Madej ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str. (^18) TamŜe, str. 103
części tych podmiotów globalizacja jest swego rodzaju przyczyną czy motywem ich powstania i rozwoju (np. organizacje i grupy tworzące ruch anty/alterglobalistyczny).
ZagroŜenia a działania asymetryczne
Do najwaŜniejszych zagroŜeń asymetrycznych zaliczamy:
- terroryzm międzynarodowy;
- transnarodową przestępczość zorganizowaną (handel narkotykami);
- uŜycie przez podmioty pozapaństwowe broni masowego raŜenia ;
- wrogie zastosowanie technologii informatycznych. Terroryzm międzynarodowy Terroryzm jest to słuŜąca realizacji określonego programu politycznego przemoc lub groźba jej uŜycia ze strony podmiotów niepaństwowych (sub- lub transnarodowych), która ma wzbudzić strach w grupie szerszej niŜ bezpośrednio atakowana i przez taką presję skłonić poddawane jej rządy do ustępstw lub teŜ doprowadzić do zniszczenia dotychczasowego porządku politycznego. RozróŜniamy dwa rodzaje terroryzmu: wewnętrzny i międzynarodowy. Za terroryzm wewnętrzny uznaje się działania o zasięgu ograniczonym do jednego państwa, dokonywane na jego terytorium, przez jego mieszkańców i wymierzone w jego obywateli lub teŜ w politykę rządu. Terroryzm międzynarodowy definiuje się jako „świadomie i celowo wymierzony w obywateli, terytorium lub mienie państwa innego niŜ kraj pochodzenia jego sprawców”. Tak rozumiany terroryzm międzynarodowy najbardziej decyduje o obecnym znaczeniu terroryzmu jako problemu bezpieczeństwa światowego^20. Motywy tworzenia i działania ugrupowań terrorystycznych są róŜne. Najczęściej mówi się o motywacji religijnej, ideologicznej (prawicowej lub lewicowej), etnonacjonalistycznej, propaństwowej czy teŜ terroryzmie jednej sprawy. Jednak poszczególne ugrupowania bardzo rzadko odwołują się tylko do jednego rodzaju uzasadnień i przewaŜnie ich działalność jest usprawiedliwiona zbiorem wartości naleŜących do róŜnych kategorii. Motywacja terrorystów jest istotna z tego względu, iŜ warunkuje wybór taktyk grup terrorystycznych, bezpośrednich celów ataku, a częściowo takŜe takie kwestie jak selekcja uŜywanych podczas zamachów środków oraz struktura organizacyjna grupy. Jednym z najwaŜniejszych problemów dla grup terrorystycznych jest zapewnienie środków finansowych pozwalających na skuteczne prowadzenie działań. Współczesne ugrupowania terrorystyczne finansowane są w róŜny sposób. MoŜemy wyróŜnić trzy podstawowe rodzaje: pomoc finansową ze strony państw, uzyskiwanie środków dzięki (^20) M. Madej, ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str.
wszelkiego rodzaju działalności kryminalnej oraz wykorzystanie zasobów legalnie funkcjonujących podmiotów. Znaczenie terroryzmu jako zagroŜenia bezpieczeństwa międzynarodowego przez cały czas stopniowo się zwiększa .Aktywność terrorystyczna szczególnie nasiliła się po 11 września 2001r. Zwiększyła się częstotliwość ataków, zwłaszcza zaś wzrosła liczba bezpośrednich ofiar tych ataków.^21 Transnarodowa przestępczość zorganizowana. Nie ma jednej ogólnej definicji zorganizowanej przestępczości międzynarodowej. MoŜliwe jest natomiast określenie kilku podstawowych cech i składników wspólnych wszystkim formom przestępczości zorganizowanej. NajwaŜniejszym wśród głównych wyróŜników przestępczości zorganizowanej – poza jej nielegalnością, jest jej zorganizowany i trwały charakter. Oznacza to, Ŝe za przejawy przestępczości zorganizowanej powinno się uznawać wyłącznie posunięcia grup o ustalonej, choć nie koniecznie sformalizowanej i złoŜonej strukturze. Grupy te muszą cechować się trwałością, tzn. istnieć i działać w sposób ciągły oraz być tworzone nie w celu dokonania jednorazowego przestępstwa, lecz z zamiarem dłuŜszej i ciągłej współpracy, wielokrotnego popełniania określonych czynów zakazanych 22. W takich grupach z reguły dochodzi do podziału zadań między poszczególnymi elementami składowymi oraz funkcjonalnej specjalizacji .Równie istotnym wyróŜnikiem przestępczości zorganizowanej, co fakt zorganizowania jej sprawców, jest ranga dokonywanych przez nich przestępstw. Przyjmuje się, iŜ termin „przestępczość zorganizowana” dotyczy przede wszystkim aktywności grup zorganizowanych, ale zarazem odpowiedzialnych za przestępstwa cięŜkie, zagroŜone wyŜszymi karami oraz powodujące powaŜniejsze skutki społeczne (np. produkcja i sprzedaŜ narkotyków, handel ludźmi lub bronią), nie odnosi się zaś do działań podmiotów dokonujących mniej szkodliwych społecznie przewinień. O specyfice przestępczości zorganizowanej decyduje teŜ charakter stosowanych przez te grupy środków i metod. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestępczości zorganizowanej jest osiąganie przez tego typu struktury celów za pomocą przemocy fizycznej lub innego rodzaju nielegalnej presji (zastraszanie, szantaŜ, korupcja). Motywy działania takich grup są głównie ekonomiczne, tzn. dąŜą do nielegalnych dochodów. Grupy uznawane za stricte przestępcze nie maja skonkretyzowanych planów politycznych czy programów ideologicznych, bądź w bardzo ograniczonym stopniu dąŜą do
(^21) Militarny Magazyn Specjalny ”KOMANDOS” 2002 nr 3 str. (^22) M. Madej, ZagroŜenia asymetryczne bezpieczeństwa...op. cit. str.
Broń masowego raŜenia (BMR) to środki bojowe o potencjalnej sile oddziaływania umoŜliwiającej spowodowanie w zaatakowanej populacji albo na obszarze poddanym ich działaniu zgonów lub zniszczeń na masową skalę .Przyjmuje się, iŜ tak rozumianą BMR mogą stanowić trzy podstawowe rodzaje niekonwencjonalnych środków raŜenia: broń nuklearna, biologiczna i chemiczna 25. Przy ocenie moŜliwości podjęcia przez podmioty pozapaństwowe działań z uŜyciem BMR trzeba wziąć pod uwagę dwie kluczowe kwestie. Pierwszą z nich stanowi problem uzyskania przez takie podmioty odpowiednich zdolności i środków do przeprowadzenia akcji z wykorzystaniem BMR .Drugą jest sprawa woli poszczególnych podmiotów pozapaństwowych do podjęcia tego rodzaju kroków. Nie wszystkie podmioty pozapaństwowe stanowiące zagroŜenia asymetryczne będą w równie duŜym stopniu zainteresowane wykorzystaniem potencjału środków niekonwencjonalnych. UŜycie środków BMR, a więc z zamiarem doprowadzenia do moŜliwie najwyŜszej liczby ofiar oraz jak najpowaŜniejszych zniszczeń, będzie atrakcyjną opcją przede wszystkim dla tych grup terrorystycznych, przestępczych i im podobnych, które faktycznie zmierzają do osiągnięcia takich właśnie rezultatów. Inaczej mówiąc środki te mogą stać się preferowaną, choć niekoniecznie realnie dostępną, bronią dla podmiotów, których podstawowym zadaniem, niezaleŜnie od motywów przyjęcia takiego stanowiska oraz stopnia jego utopijności, jest całkowite zniszczenie przeciwnika lub wyrządzenie mu jak największych szkód, maksymalizacja ofiar i zadawanych strat. Takie nastawienie cechuje jednak tylko pewną część podmiotów stanowiących zagroŜenia asymetryczne, głównie niektóre grupy terrorystyczne uzasadniające swoje działania religijnie. Dla części podmiotów będących źródłem zagroŜeń asymetrycznych znaczącą zachętą do podjęcia prób uzyskania i zastosowania BMR moŜe być równieŜ skala potencjalnych następstw ekonomicznych takich działań, a więc zarówno bezpośredni, jak i pośredni, długofalowy wpływ na gospodarkę atakowanych państw. Teoretycznie uŜycie BMR (lub sama groźba) moŜe być uznane za skuteczne narzędzie szantaŜu i sposób na poprawę swojej pozycji w negocjacjach ze zwalczanym rządem, wymuszenia na nim ustępstw politycznych lub materialnych. Dotychczasowe rozwaŜania wskazują, iŜ poziom zagroŜenia uŜyciem BMR ze strony podmiotów pozapaństwowych – zwłaszcza z przyczyn techniczno-organizacyjnych – jest stosunkowo niewielki. Oczywistym tego świadectwem jest mała liczba wszelkiego rodzaju incydentów wiąŜących się z deklarowanym lub faktycznym uŜyciem środków
(^25) TamŜe, str. 255
niekonwencjonalnych. Według międzynarodowych danych w całym XX wieku na świecie doszło do 475 udokumentowanych incydentów tego typu.^26 Jak trudno zdobyć i uŜyć broń masowego raŜenia moŜna zobaczyć na przykładzie największej i najbardziej zdeterminowanej grupy terrorystycznej ostatnich lat – Al - Kaidy. Mimo wielotorowo prowadzonych starań, zmierzających do uzyskania BMR, zarówno przez zakup gotowych egzemplarzy, jak i samodzielną produkcję, Al - Kaidzie nie udało się wyjść poza wstępne fazy rozwoju broni niekonwencjonalnej. W okresie, gdy Al - Kaida dysponowała największymi moŜliwościami organizacyjno- technicznymi ze wszystkich grup terrorystycznych na świecie (do 2001 r.), ani ona sama, ani teŜ Ŝadna z organizacji z nią współpracujących nie przeprowadziła ani jednego ataku z uŜyciem środków niekonwencjonalnych, ograniczając się co najwyŜej do tego typu gróźb i fałszywych alarmów. Wrogie zastosowanie technologii informatycznych Cyberprzestrzeń, powstała w wyniku upowszechniania się technologii informatycznych, jest dla uczestników stosunków międzynarodowych zupełnie nową płaszczyzną aktywności i wymiarem środowiska działania o bardzo specyficznym charakterze, znacznie róŜniącym się od tradycyjnego świata fizycznego. Oznacza to, Ŝe duŜa część zasobów stanowiących składniki potęgi w świecie realnym nie odgrywa Ŝadnej roli w sferze wirtualnej lub teŜ ich znaczenie jest bardzo ograniczone. Wydaje się to szczególnie waŜne w kontekście rozwaŜań nad zagroŜeniami asymetrycznymi, gdyŜ świadczy, iŜ wiele czynników, które decydowały o większej wartości potencjałów, a co za tym idzie przewadze państw w ewentualnych konfliktach z podmiotami pozapaństwowymi, wraz z przeniesieniem rywalizacji do cyberprzestrzeni traci na znaczeniu lub teŜ w ogóle przestaje być istotna.^27 Operacje z uŜyciem IT, prowadzone przez podmioty pozapaństwowe moŜna podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwszą z ich byłyby przypadki zastosowania IT w roli pomocniczej, wzmacniającego efekt posunięć innego rodzaju albo zwiększającego wartość posiadanych zasobów. Druga kategoria obejmuje operacje, w których IT są bezpośrednio wykorzystywane jako środek raŜenia, broń. Do pierwszej grupy naleŜą operacje nie mające charakteru jednoznacznie ofensywnego i bezpośrednio nie wywołujące u określonych podmiotów negatywnych konsekwencji, lecz pozwalające ich sprawcom na poszerzenie własnych moŜliwości operacyjnych oraz zwiększenie efektywności podejmowanych działań. NajwaŜniejszymi formami takiego zastosowania IT byłoby wykorzystanie do prowadzenia
(^26) TamŜe, str. 310 (^27) TamŜe, str. 324
