Dziecięca matematyka., Egzaminy z Matematyka

Pobierz Dziecięca matematyka. i więcej Egzaminy w PDF z Matematyka tylko na Docsity!

Edyta Gruszczyk-Kolczyńska, Ewa Zielińska

Dziecięca matematyka.

Edukacja matematyczna dzieci w domu,

w przedszkolu i szkole.

Spis treści

1. Wstęp. Dlaczego warto zatroszczyć się o rozwój i edukację dzieci, nim rozpoczną nauką w szkole? Kilka słów o badaniach naukowych, na podstawie których opracowano ten podręcznik i zestaw pomocy do zajęć z dziećmi ................................................. 5 2. Co konkretnie trzeba kształtować w dziecięcym umyśle, aby dziecko było mądrzejsze, więcej wiedziało i lepiej liczyło? Program i ogólne wskazówki do prowadzenia zajęć z dziećmi ........................................................................................................ 9 3. Orientacja przestrzenna ............................................................................................................ 13 3.1. Jak rozwija się u dzieci rozumienie przestrzeni? ................................................................. 13 3.2. Kształtowanie świadomości schematu swego ciała ............................................................. 16 3.3. Rozwijanie zdolności do przyjmowania własnego punktu widzenia................................... 19 3.4. Wdrażanie dzieci do rozpatrywania otoczenia z punktu widzenia drugiej osoby .............. 21 3.5. Sytuacje, które pomagają dzieciom orientować się w otoczeniu z uwzględnieniem różnych przedmiotów .............................................................................. 23 3.6. ćwiczenia ułatwiające dzieciom orientację na kartce papieru ............................................. 25 3.7. Orientacja przestrzenna w przedszkolu i w szkole; planowanie i prowadzenie zajęć .......... 29 4. Rytmy ................................................................................................................................................. 31 4.1. Jaką rolę pełnią rytmy w rozwoju dziecka? ........................................................................... 31 4.2. Ćwiczenia rytmiczne sprzyjające dostrzeganiu regularności .............................................. 32 4.3. Trening w przekładaniu zauważonych prawidłowości z jednej sytuacji na inną ............... 34 4.4. Rytmiczna organizacja czasu .................................................................................................. 37 4.5 Planowanie i prowadzenie zajęć z dziećmi w przedszkolu oraz w szkole ............................. 42 5. Liczenie ............................................................................................................................................ 44 5.1. O rozwoju dziecięcego liczenia ................................................................................................. 44 5.2. Zabawy i zadania sprzyjające kształtowaniu umiejętności liczenia .................................. 46 5.3. Dodawanie i odejmowanie: od rachowania konkretnych przedmiotów, przez liczenie na palcach, do pamięciowego wyznaczania sumy i różnicy ......................... 50 5.4. ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność dodawania i odejmowania ........................... 52 5.5. Dziecięce liczenie; planowanie i organizowanie zająć w przedszkolu oraz w szkole…….5 4 6. O kształtowaniu pojęcia liczby i wspomaganiu rozwoju operacyjnego rozumowania ................................................................................................................................. 56 6.1. W jaki sposób w szkole nauczyciele kształtują pojęcie liczby naturalnej? ......................... 56 6.2. Operacyjne rozumowanie w rozwoju dziecka ........................................................................ 60 6.3. Ćwiczenia wspomagające rozwój operacyjnego myślenia. Ustalanie stałości liczby elementów w zbiorze .................................................................... 62 6.4. Ćwiczenia wspomagające rozwój operacyjnego myślenia. Ustalanie równoliczności zbiorów przez przeliczanie i łączenie w pary ............................ 66 6.5. Ćwiczenia wspomagające rozwój operacyjnego myślenia. Ustawianie po kolei i numerowanie ...................................................................................... 69 6.6. Kształtowanie pojęcia liczby naturalnej; planowanie i prowadzenie ząjeć w przedszkolu oraz w szkole .................................................................................................... 73 7. Mierzenie długości ........................................................................................................................ 74 7.1. Jak rozwija się u dzieci rozumienie pomiaru długości? ........................................................ 74 7.2. Uczymy dzieci mierzyć: stopa za stopą, krokami, łokciem, dłonią, klockiem, patykiem, sznurkiem ................................................................................................................ 76 7.3. Doświadczenia pomagające dzieciom ustalać stałość długości ............................................. 79 7.4. Czym dorośli mierzą długość? Zapoznanie z narzędziami pomiaru i pierwsze próby mierzenia długości ......................................................................................................... 81 7.5. Pomiar długości; planowanie i organizacja zajęć w przedszkolu oraz w szkole ............... 82

1. Wstęp

Dlaczego warto zatroszczyć się o rozwój i edukację dzieci,

nim rozpoczną naukę w szkole?

Kilka słów o badaniach naukowych, na podstawie których

opracowano ten podręcznik i zestaw pomocy do zajęć z dziećmi

Edukacją matematyczną dzieci interesuję się już ponad dwadzieścia lat: prowadzę badania naukowe i zajmuję się konkretnymi dziećmi, którym źle się wiedzie w szkole. Udało mi się ustalić przyczyny nadmiernych trudności w uczeniu się matematyki i opracować skuteczne metody przyjścia dzieciom z pomocą^1. Dzieci tych jest sporo: z mojego rozeznania wynika, że co czwarty uczeń nie potrafi sprostać wymaganiom stawia- nym na lekcjach matematyki w klasie I i II. W klasach starszych jest ich jeszcze więcej. Dzieje się tak dlatego, że nauka matematyki wymaga sporego wysiłku ze strony dziecka, a także fachowej wiedzy i wielkiej cierpliwości ze strony dorosłych. Czy tak być musi? Czy można zapewnić dziecku sukcesy w nauce matematyki? Szkolne nauczanie matematyki wymaga od dzieci rozumowania na odpowiednim poziomie i stosowania logiki, którą nazywa się operacyjną^2. Ważne jest także, aby dzieci były odporne emocjonalnie i potrafiły zdobyć się na wysiłek intelektualny w sytuacjach trudnych i pełnych napięć. To, czy będą odnosić sukcesy, w dużej mierze zależy od poziomu opano- wania umiejętności liczenia, wyznaczania wyniku dodawania i odejmo- wania w pamięci. Wszystko to - rozumowanie, odporność emocjonalną i umiejętności - można z powodzeniem kształtować, zanim dzieci roz- poczną naukę w szkole. Jest to bodaj jedyny sposób uchronienia ich (^1) Są one omówione w książce E. Gruszczyk-Kolczyńskiej Dzieci ze specyficznymi trud- nościami w uczeniu się matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno-wyrównaw- cze (1997, s. 6- 132). (^2) Wyjaśniani ten problem w rozdziale 6.2 cytowanej wyżej książki.

6 __________________________________________________________ przed niepowodzeniami i wprowadzenia na ścieżkę szkolnych sukcesów. Żeby się to udało, dorosły musi:

• wiedzieć, co konkretnie trzeba i warto kształtować w dziecięcych umysłach; określa to zakres edukacji matematycznej przedstawiony w tej książce,
• dążyć do zrozumienia tego, co dziecko czyni i mówi; oprócz dobrej woli potrzebna jest tu pewna wiedza psychologiczna, którą prezentuję w kolejnych rozdziałach książki,
• systematycznie prowadzić zajęcia z dzieckiem, zgodnie z omówioną w tej książce metodyką,
• używać właściwych pomocy do zajęć z dziećmi: część z nich znajduje się w dołączonym do podręcznika Zestawie pomocy, pozostałe przedmioty z pewnością znajdą się w każdym domu, przedszkolu i szkole. Skąd wiadomo, że przedstawiona w tej książce edukacja jest korzystna dla rozwoju dzieci? Czy stosowanie opisanej tu meto- dyki zapewni dzieciom sukcesy w nauce matematyki? Koncepcję edukacji matematycznej dzieci - program i metodykę - opra- cowałam w końcu lat osiemdziesiątych i przez siedem lat sprawdzałam ją eksperymentalnie w wybranych przedszkolach^3. Zbadałam losy szkolne 74 dzieci objętych tym eksperymentem^4. Interesowały mnie:
• oceny szkolne i motywacja do nauki,
• matematyczne ukierunkowanie umysłu: czy dzieci lubią lekcje ma- tematyki, czy chętnie rozwiązują zadania matematyczne, czy dostrzegają problemy matematyczne w codziennych sytuacjach i zajmują się nimi. Osobno pytałam o to nauczycieli i osobno rodziców każdego dziecka. Rezultaty przeszły wszelkie oczekiwania. Okazało się bowiem, że tylko sześciorgu dzieciom wiedzie się w szkole niezbyt dobrze: mają kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania i pisania, dlatego uczęszczają na zajęcia korekcyjno-wyrównawcze. Dzieci te wywodzą się z rozbitych rodzin, a ich sytuacja wychowawcza jest bardzo złożona. Pozostałe dzieci mają bardzo dobre stopnie, a 42 (około 58 % badanych) wykazuje się matema- tycznym ukierunkowaniem umysłu. Dla porównania: w przeciętnej klasie szkolnej około 25 % dzieci ma nadmierne trudności w nauce, zaś w badanej grupie takich dzieci jest mniej niż 8%. Jeżeli w klasie znajduje się dwoje lub troje dzieci wykazu- jących szczególne zainteresowanie matematyką, nauczyciele poczytują to za sukces. W mojej grupie takich dzieci jest więcej niż połowa. Te niezwy- (^3) W Warszawie: Przedszkole Nr 196 ul. Nabielaka, Przedszkole Nr 210 ul. Teresińska, a także w Szczecinie w Przedszkolu Niepublicznym „Livena". (^4) Badania te zostały ukończone jesienią 1995r. i dlatego nie objęto nimi dzieci, które rozpoczęły naukę w klasie pierwszej, bo zbyt krótko uczęszczały do szkoły, aby można było określić ich sukcesy lub porażki. Analizowano losy 74 dzieci objętych eksperymentem z 82 uczęszczających wówczas do klasy drugiej i trzeciej (nie udało się ustalić adresów 8 dzieci ze względu na zmianę miejsca zamieszkania).

8 __________________________________________________________

Wystarczy, że nauczycielka wskaże ćwiczenia, które trzeba z dzieckiem przeprowadzić, aby po powrocie mogło uczyć się na równi z innymi dziećmi,

• rodzice mogą sami zadbać o dobre przygotowanie dziecka do nauki matematyki w szkole, jeżeli w ich miejscowości nie ma przedszkola, a do szkoły jest za daleko. Nie chcę tutaj podważać wartości kształcących przedszkola i szkoły. Realizacja zadań w grupie rówieśników, wspólna zabawa i nauka znako- micie wpływają na rozwój i dojrzewanie społeczne dzieci. Bywa jednak, że - z różnych powodów - dziecko nie może w tym uczestniczyć. Dzięki tej książce i dołączonym do niej pomocom rodzice mogą prowadzić w do- mu zajęcia ze swoim dzieckiem z efektami nie gorszymi od tych, które uzyskuje się w przedszkolach i w szkole. I to jest tu najważniejsze. Kończąc uwagi wstępne chcę wyjaśnić jeszcze jedną kwestię. Zajmując się edukacją matematyczną dzieci mam wiele okazji do kontaktów z rodzicami i nauczycielami. Doświadczenia te wskazują, że dobrą formą przekazywania wiedzy jest rozmowa i pokaz umiejętności pedagogicznych. Pisząc Dziecięcą matematykę wybrałyśmy formę najprostszą - jedna z nas wyjaśnia dorosłemu to, co ważne. Dlatego zwracamy się do Czytel- nika w pierwszej osobie liczby pojedynczej. W ten sposób napisany przez nas tekst jest prostszy i zbliżony do zwyczajnej rozmowy. Natomiast umiejętności pedagogiczne przedstawiamy w formie miniaturowych sce- nariuszy, według których można prowadzić zabawy, gry i ćwiczenia z dziećmi. Żeby ułatwić dorosłemu prowadzenie takich zajęć do książki Dziecięca matematyka dołączony został Zestaw pomocy^6_._ W ten sposób dorośli będą wiedzieli, co należy kształtować w dziecięcych główkach, czym się posługiwać i jak to robić. (^6) Dziecięca matematyka. Edukacja matematyczna w domu, w przedszkolu i w szkole. Pomoce do zajęć nazywane dalej Zestawem pomocy.

2. Co konkretnie trzeba kształtować w dziecięcym umyśle, aby dziecko było mądrzejsze, więcej wiedziało i lepiej liczyło?

Program i ogólne wskazówki do prowadzenia zajęć z dziećmi

Edukację matematyczną sześciolatków trzeba widzieć szeroko. Musi ona być połączona z intensywnym rozwojem myślenia, z kształtowaniem odporności emocjonalnej oraz z ćwiczeniem pewnych umiejętności mate- matycznych. Istotna jest także świadomość tego, w jaki sposób dzieci się uczą. Większość dorosłych uważa, że dobrym sposobem uczenia jest wyja- śnianie, tłumaczenie i opowiadanie o tym, co jest ważne i potrzebne. Sadzają więc dziecko przed sobą i uczą je przy pomocy słów. Tymczasem w edukacji matematycznej przedszkolaków najważniejsze są osobiste doświadczenia dziecka. Stanowią one budulec, z którego dziec- ko tworzy pojęcia i umiejętności. Jeżeli doświadczenia są specjalnie dobra- ne, przyczyniają się także do rozwoju myślenia i hartowania dziecięcej odpor- ności. Wszystko zaczyna się więc od doświadczeń. W trakcie ich przetwarza- nia dziecko musi mówić. Nazywanie przedmiotów oraz wykonywanych czynności sprzyja koncentracji uwagi i pomaga dziecku dostrzegać to, co ważne. Na swój sposób ma ono czuć sens tego, co robi. Dziecięce wypowiedzi są także cenną wskazówką dla dorosłego: na ich podstawie może on stwier- dzić, czy dziecko rozumuje we właściwym kierunku i czy uczy się tego, co trzeba. Jeżeli dorosły chce się zajmować dziecięcą matematyką, powinien wie- dzieć jak organizować zajęcia dla dzieci. Muszą one być wypełnione zabawami, ciekawymi zadaniami i grami. Trzeba także rozmawiać z dziec- kiem, gdyż sprzyja to rozwojowi jego myślenia. Nie będzie to zbyt trudne i nie wymaga specjalistycznego wykształcenia. W następnych rozdzia- łach wszystko jest dokładnie opisane. Program edukacji matematycznej dla sześciolatków obejmuje następujące kręgi tematyczne:

__________________________________________________________ 11

rezultaty. Po takim wprowadzeniu opisuję ćwiczenia, gry i za bawy, w trakcie których dziecko może opanować to, co określa dany krąg tema- tyczny. Są to sytuacje, w których dorosły realizuje edukację matema- tyczną z jednym dzieckiem. Na zakończenie każdego kręgu, w ostatnim podrozdziale, wyjaśniam, w jaki sposób można zaplanować i przeprowa- dzić takie zajęcia w przedszkolu i w szkole. Dwanaście wymienionych kręgów tematycznych trzeba zrealizować w podanej kolejności. Uwzględnia ona bowiem nie tylko stopniowanie trudności, ale także prawidłowości rozwoju dziecka. Jak często prowadzić zajęcia z dziećmi i ile czasu mają one trwać? Najlepiej każdego dnia. Może to być jednak nierealne. Dla uzyskania dobrych efektów zajęcia muszą być prowadzone co najmniej trzy razy w tygodniu. Sześciolatki to jeszcze małe dzieci, jeżeli zajęcia będą organi- zowane rzadziej zapomną, czego się nauczyły. Co do czasu trwania zajęć proponuję przyjąć regułę: należy je prowa- dzić dotąd, dopóki sprawiają dziecku przyjemność. Jeżeli zajęcia prowa- dzone są żywo i w sposób przyjazny dla dziecka, prędzej zmęczy się dorosły niż ono. Nie trzeba jednak przesadzać. Szczegółowe informacje co do długości zajęć podaję w kolejnych rozdziałach Dziecięcej matematyki. Z moich wieloletnich doświadczeń wynika, że nie sposób prowadzić zajęć z dziećmi bez specjalnie dobranych przedmiotów. Dlatego do pod- ręcznika dla dorosłego dołączono następujący Zestaw pomocy:

• miś, który pełni ważną rolę edukacyjną: dla misia dziecko ułoży za- danie i potem „wspólnie" je rozwiąże, misiowi dziecko opowie o swych wątpliwościach i spostrzeżeniach, misia można „nauczyć" liczyć, dodawać i odejmować,
• liczmany (np: kółka, trójkąty, kwadraty) służą do liczenia. Można je liczyć i mogą być wykorzystywane jako coś, co zastępuje realne przed- mioty i pomaga w rachowaniu,
• liczydełka (kolorowe paski z otworkami) ułatwiają dziecku zrozu- mienie, że rachując warto uwzględniać dopełnianie do dziesiątki,
• kartoniki z cyframi i znakami arytmetycznymi służą do ukła- dania działań: dziecko może za ich pomocą wyrazić symbolicznie to, co wcześniej wykonało na przedmiotach,
• seria obrazków przydatnych do układania zadań z treścią,
• domino do zabaw ćwiczących sprawność rachunkową dzieci,
• geoplan (płytka z otworkami do przewlekania sznurowadła) służy do konstruowania figur geometrycznych,
• figury geometryczne o wielorakim zastosowaniu: do klasyfikowa- nia, układania ornamentów i innych kompozycji; są także przydatne w liczeniu,
• karty logiczne potrzebne do kształtowania umiejętności klasyfiko- wania i definiowania,
• kostka i obrazki do układania gier.

12 _________________________________________________________

Pomoce składające się na ten Zestaw zostały dobrane tak, aby za ich pośrednictwem można było zrealizować większość ćwiczeń, zabaw i gier opisanych w tej książce^1. Do prowadzenia zajęć z dziećmi potrzebne będą także inne przedmioty, ale są one tak zwyczajne, że zapewne znajdą się w każdym domu, w przedszkolu i w szkole. Są to zwykłe klocki do budo- wania, ziarna dużej fasoli, kasztany, kolorowe guziki (różnej wielkości), klamerki do przypinania bielizny, typowa miarka krawiecka, spodeczki pod szklanki itp. (^1) Dla łatwiejszej orientacji, przed opisem zajęć, do których będą potrzebne pomoce z Zes- tawu pomocy, będzie umieszczony mały rysunek misia.

14 _________________________________________________

z boku, po jego lewej lub prawej stronie. Łączy się to z dziecięcym egocentryzmem. W tym czasie dziecko czuje się najważniejszą osobą na świecie: słońce świeci dla niego, woda jest po to, aby ono mogło się wykąpać, a najważniejszym zadaniem dorosłych jest zaspakajanie jego potrzeb. Jest to bardzo ważny okres rozwojowy. Bez określenia swego ,ja" i egocentrycznego pojmowania świata niemożliwy jest dalszy rozwój dziecka. W tym okresie dzieci chętnie mówią o sobie i o tym, co znajduje się w ich otoczeniu. Nie jest to jednak rozmowa, lecz monolog o swoim własnym świecie. Dziecko nie potrafi jeszcze wczuć się w sytuację drugiego czło- wieka i wymieniać informacji o przestrzeni, w której wspólnie żyją. Następny krok w rozwoju to przejście od egocentryzmu do decen- tracji^3. Jest to możliwe dzięki rozwijającej się zdolności do widzenia świata oczami drugiej osoby. Dziecko powoli zdaje sobie sprawę z tego, że drugi człowiek jest podobny do niego: ma zbliżoną budowę ciała, posiada swoje imię i funkcjonuje w tym samym otoczeniu. Jednak nie wszystko jest tu takie proste. Gdy dorosły stanie obok dziecka i patrzą przed siebie, 1o widzą przedmioty w podobny sposób. Wystarczy jednak, aby jeden z nich odwrócił się i już widzą co innego. Porozumiewanie się wymaga teraz wysiłku intelektualnego, w tym praktycznego rozumienia efektu przesunięcia i obrotu. Chcąc zrozumieć kryjącą się tu trudność wystarczy przypomnieć sobie sytuację, gdy trzeba komuś wytłumaczyć, jak ma dojść np. do dworca. Dorosły zwykle myśli o sobie w tej sytuacji, ale wyjaśniając drugiemu człowiekowi bierze pod uwagę schemat jego ciała i ważniejsze obiekty znajdujące się na drodze. Mówi więc: Idź prosto, aż do skrzyżowania ulic. Popatrz w swoją lewą stronę, zobaczysz hotel, skręć i idź w tę stronę. Przy hotelu, po twojej prawej stronie będzie sklep. Przejdź na drugą stronę jezdni i skręć w prawo. Stamtąd już blisko do dworca. Dla dorosłych takie wyjaśnienia są łatwe i zwyczajne, gdyż potrafią przyjąć punkt widzenia drugiej osoby. Inaczej jest w wypadku dzieci. Wystarczy spytać przedszkolaka o drogę, a okaże się, że nie sposób zrozumieć dziecięcych wyjaśnień. Tyle tam dziw- nych określeń: słowa dotyczące otoczenia mieszają się z tym, co dziecko sobie wyobraża. Ono dopiero uczy się patrzenia na świat oczami innych ludzi. Im wcześniej to opanuje, tym łatwiej będzie mu żyć. Z chwilą pójścia do szkoły dzieciom potrzebna jest jeszcze jedna umiejętność. Muszą dobrze orientować się na kartce papieru, bo jest to potrzebne do nauki pisania, czytania, a także przy rozwiązywaniu zadań matematycznych. Pani zwraca się do dziecka: Narysuj szlaczek u góry strony, zaczynając od lewego brzegu. W innej sytuacji mówi: Pisze- my palcem w powietrzu: ukosem z góry na dół, w prawo i z góry na dół^4_._ (^3) Fakt ten akcentuje J. Piaget (1966). Pisze o tym także M. Kościelska (1995, s. 100 - 107). (^4) Są to autentyczne sformułowania nauczycielki. Towarzyszyły one kształtowaniu umie- jętności pisania cyfry 4.

___________________________________________________ 15

Polecenia komplikują się z każdym dniem: Narysuj graf w prawą stronę. Dorysuj strzałki na osi liczbowej i oblicz. Przeczytaj trzecie zdanie pod ob- razkiem. Im dalej, tym trudniej. Zacznie się przecież kształtowanie pojęć geometrycznych, a potem nauka geografii i fizyki. Dzieci rozpoczynające edukację w szkole powinny dysponować umie- jętnością patrzenia na otoczenie oczami drugiej osoby i orientowania się na kartce papieru. Inaczej nie będą rozumiały poleceń nauczycielki. Muszą umieć przedstawić na kartce papieru to, co występuje w przestrzeni. Nie jest to łatwe, bo kartka ma dwa wymiary, a potocznie rozumiana przestrzeń jest trójwymiarowa. Oglądając rysunki, dzieci muszą umieć określić, co znajduje się np. u góry, a co na dole. Wykazać się tu trzeba rozumieniem wielu umów, którymi posługują się dorośli. Jest kolorowe zdjęcie z infor- macją: Piotruś jest trzeci od lewej. Można mieć jednak wątpliwości: Czy jest to trzecia osoba licząc od lewej strony patrzącego? A może inna, wszak osoby na zdjęciu mają także swoją lewą i prawą stronę? Wiele nieporozumień nawet wśród dorosłych wiąże się także z regułą: W prawo, zgodnie z ruchem wskazówek zegarka. Wystarczy bowiem przez dłuższą chwilę obserwować ruch wskazówki sekundnika, aby dostrzec, że najpierw porusza się ona w prawo, a zaraz potem w lewo^5. Kłopot, bo dorośli rzadko wyjaśniają dziecku, że umowa ta dotyczy tylko górnej części łuku tarczy zegarowej. Zamiast to dziecku pokazać denerwują się, gdy na polecenie Odkręć, zakręca kran^6. Często ma miejsce następująca sytuacja: Dorosły stojąc twarzą do dziecka i biorąc coś prawą ręką, mówi: Zrób tak samo. Potem się dziwi, że dziecko wzięło to coś lewą ręką, a przecież ono wiernie odtworzyło czynność dorosłego. Przygotowując dziecko do szkoły trzeba zadbać o kształtowanie orientacji przestrzennej. Warto się tym zająć, aby dziecko lepiej rozu- miało swoje otoczenie i mądrzej w nim funkcjonowało. Efekty uczenia będą zależeć od przestrzegania prawidłowości rozwojowych. Znaczenie ma także to, w jaki sposób (jakimi metodami) dorosły będzie rozwijał orientację przestrzenną. Najważniejsze są tu bowiem doświadczenia dziecka, a nie słowne wyjaśnienia dorosłych. Dziecko poznaje prze- strzeń poprzez własny ruch, obserwując ją, odczuwając i nazywa - jąc słowami własne doświadczenia. Trzeba więc organizować dla dziecka specjalne sytuacje poznawcze, zabawy, a także zadania do wykonania. Nie będzie to trudne, jeżeli dorosły zapozna się z tym, co przedstawiam w następnych trzech podroz- działach. Opisana tam metoda jest zgodna z prawidłowościami rozwojo- wymi i z zasadą stopniowania trudności. (^6) Podobna sytuacja występuje, gdy dorośli uczą dziecko zamykania i otwierania drzwi kluczem. Na problem ten zwrócił uwagę Z. Semadeni w recenzji tej książki. (^6) O podobnych sytuacjach mówił B. Rocławski w referacie Skąd się biorą trudności we wskazywaniu prawej i lewej strony oraz w poprawnym identyfikowaniu i pisaniu liter; IV Ogólnopolska Konferencja Logopedyczna poświęcona zaburzeniom mowy, czytania i pisa- nia, Gdańsk 1989.

Im młodsze dziecko, tym mniej korzysta z przekazu werbalnego, z języka mówionego. Kłopot w tym, że przyjęcie informacji wyrażanych gestami i mimiką wymaga skupienia się na drugim człowieku przez dłuższą chwilę. Wiąże się z tym wysiłek, do którego dziecko może nie być przyzwyczajone. Potrzebne jest także nastawienie: Patrzę na ciebie, bo chcę cię zrozumieć. Zajmując się dziećmi, którym w szkole źle się wiedzie, zauważyłam, że jedną z przyczyn kłopotów jest zbyt słabo ukształtowana zdolność ob- darzania uwagą drugiej osoby i brak nawyku słuchania^9. Dlatego przygotowując dzieci do szkoły trzeba koniecznie zająć się:

• kształtowaniem postawy: Chcę zrozumieć, więc patrzę i słucham,
• rozwijaniem zdolności obdarzania uwagą drugiego człowieka na tylko długo, aby zrozumieć, co on chce przekazać. Ćwiczenia nastawione na kształtowanie świadomości schematu włas- nego ciała są doskonałą okazją do takiego treningu.
• Moja głowa: potrafię nazwać jej części i wiem, co oznaczają miny. Dorosły i dziecko siedzą naprzeciw siebie. Uśmiechają się, oglą- dają włosy. Głaszczą je. Określają kolor włosów i podziwiają ich miękkość. Zajmując się oczami, delikatnie głaszczą brwi, powieki, rzęsy i nazywają kolor oczu. Jednocześnie prowadzą taką na przykład rozmowę: To są brwi a to powieki... Przymykam oczy, a ty obserwuj ruch powiek... Powiedz jakiego koloru mam oczy? Uśmiechnij się oczami... Zmarszcz brwi..., a teraz podnieś brwi do góry... Jakie masz długie rzęsy! Dodają blasku twym oczom. W podobny sposób należy obejrzeć z dzieckiem: czoło, policzki, uszy nos, usta, brodę itd. Towarzyszące temu rozmowy będą oczywiście inne. Ważne, żeby były ciepłe z użyciem właściwych nazw i pełne zachwytu. Można teraz skupić się na mimice i odczytywaniu komunikatów mimicznych. Dzieci słabo kontrolują wyraz swojej twarzy. Dlatego trzeba zacząć od ćwiczeń z lustrem (mogą być także małe lusterka, po jednym dla każdego). Dorosły i dziecko patrzą w lustro, robią miny i nazywają je Następnie siadają naprzeciw siebie (już bez lustra) i ćwiczą: Jestem radosny - zrobię minę uśmiechniętą. Jestem zmęczony - pokażę to miną Jestem zły - wyrażę miną złość. Dziwię się - zrobię zdziwioną minę.
• Moje ręce: potrafię nazywać ich części i wiem, co wyrażają gesty. Dorosły i dziecko siedzą (lub stoją) naprzeciw siebie i oglądają swoje ręce Najpierw palce: każdy palec ma swoją nazwę. Potem dłoń, nadgarstek przedramię, łokieć, ramię, bark. Porównują długość rąk i wielkość dłoni. Jest to także dobra okazja do zabaw paluszkowych. Palce „witają się ze sobą i „całują się". Mocują się: jedna dłoń z drugą, a potem dłoń doros- łego i dziecka. Można także przeprowadzić zabawy typu „Kominiarz", czy „Chodzi czapla po desce". Takie i podobne ćwiczenia poprawiają kordy- nację i sprawność ruchową dłoni i palców. (^9) Więcej informacji na ten temat w cytowanej książce Dzieci ze specyficznymi trudnoś- ciami... (1997, s. 107-118).

18 _______________________________________________________________ Na zakończenie tej serii ćwiczeń należy przeprowadzić trening w prze- kazywaniu i odczytywaniu informacji wyrażonej gestami. Dorosły skupia na sobie uwagę dziecka i pyta: Co to znaczy? Jednocześnie gestem zapra- sza: Chodź do mnie. Jest to popularny gest i dziecko wie, co on oznacza. Zmiana ról: teraz dziecko przekazuje gestem informacje, a dorosły je odczytuje. I znowu zmiana ról. Dużo przy tym śmiechu, bo intencje nie zawsze są odczytane właściwie.

• Moje nogi: potrafię nazwać ich części i wiem, że nogi także mówią. Do tej serii ćwiczeń należy zdjąć buty i skarpety. Tak, jak poprzednio trzeba obejrzeć swoje nogi: palce, stopy, kostki, łydki, kolana, uda. Nazwać to, co się ogląda. Na koniec przeprowadzić zabawę „Co mówią moje nogi"? Chodząc można pokazać: jestem zmęczony, jestem uważny - skradam się, idę na paluszkach itd.
• Mój tułów: potrafię nazwać jego części. Dzieci wychowywane są w różnych środowiskach. Bywa, że używają wulgarnych słów. Należy je zastąpić poprawnymi. Dziecko stoi, a dorosły przyklęka tak, aby nie musiało zadzierać głowy. Oglądają, dotykają i nazywają: szyję, ramiona, klatkę piersiową, piersi, brzuch, plecy, pośladki.
• Zagadki ruchowe, czyli pantomima: potrafię porozumieć się bez słów. Ich zadaniem jest wydłużenie czasu skupiania uwagi na tym, co chce przekazać drugi człowiek. Jest to także okazja do kształtowania nastawienia Chcę zrozumieć, co masz mi dopowiedzenia. Na środku pokoju trzeba postawić krzesło. Przemiennie usiądą na nim raz dorosły, raz dziecko. Pantomimę - zagadkę ruchową — rozpoczyna dorosły. Może ona wyglądać tak: dorosły wychodzi za drzwi, po chwili wraca i pokazuje jak zamyka drzwi, zdejmuje płaszcz, wiesza go, zmienia obuwie, myje ręce, patrzy w lustro i poprawia włosy. Dziecko nie ma kłopotu z ustaleniem, że widziało scenkę „Mama (tata) wraca do domu". Zmiana ról. Dorosły siada na krześle. Dziecko przedstawia inną, wybra- ną przez siebie, sytuację. Przedstawienie odbywa się bez przedmiotów i słów. Wszystko trzeba pokazać ruchem ciała, gestami i mimiką. Na za- kończenie pantomimy dziecko (także dorosły) oświadcza: Koniec, a obser- wujący próbuje ustalić, co zostało pokazane. W trakcie zagadek ruchowych jest wiele śmiechu: komiczne miny, niezdarne gesty, podpatrzone i trafnie pokazane zachowania. Dzieci są tym tak zainteresowane, że chcą przez długi czas obdarzać uwagą, pilnie obserwować i dążyć do ustalenia, co dorosły chciał pokazać. Nie sposób przecenić wartości kształcących takich ćwiczeń. Jeżeli dorosły zechce przeprowadzić kilka takich zajęć, efekty będą zadziwiające. Wzrośnie u dziecka zdolność do koncentracji uwagi. Wzmocni się także tendencja do obd.irzania uwagą drugiego człowieka. Przyda się to w szkole, nie tylko ni lekcjach matematyki.
• Rysunek człowieka: potrafię narysować mamę, tatę, siebie i każdego. Rozpoczynamy od rysunku „pod dyktando". Na stole są

20 ________________________________________________________

Z boku, co tam się znajduje? Żeby ci się nie pomyliło, określimy stronę lewą i prawą. Podskocz cztery razy. Połóż dłonie na klatce piersiowej i przesuń tak, abyś znalazł swoje serce. Serce masz po lewej stronie. Masz lewą stronę ciała: lewe ucho, lewe oko, lewą rękę, lewe biodro, lewą nogę. To wszystko masz z lewej strony. Pokaż lewą rękę. Założę ci na nią frotkę^10 , abyś pamiętał - to jest lewa ręka. Wyciągnij tę rękę w lewą stronę. Powiedz, co znajduje się po twojej lewej stronie? Rzuć tam woreczek i obserwuj. Strona-prawa. To jest prawe ucho, prawe oko, prawa ręka, prawe biodro, prawa noga. Wyciągnij prawą rękę w prawą stronę. Popatrz i powiedz, co znajduje się po twojej prawej stronie. Rzuć tam woreczek i obserwuj. Od momentu założenia frotki na lewy nadgarstek, dziecko powinno ją nosić od rana do wieczora. Jest to konieczne dla „wdrukowania się" w dziecięcą świadomość strony lewej i prawej. Szczególnie ważne jest, aby dzi scko miało frotkę w trakcie wszystkich opisanych w tym rozdziale ćwiczeń.

• Chodzenie „pod dyktando". Jest to kontynuacja poprzednich ćwi- czeń. Dorosły stoi obok dziecka i mówi: Dwa kroki w prawo... (wyko- nują). Teraz trzy kroki do przodu... Dwa kroki do tylu... Pięć kroków w lewo. .. Chodzenie pod dyktando bardzo się dzieciom podoba. I w tym ćwicze- niu ważna jest przemienność: dorosły „dyktuje" - dziecko odlicza kroki, następnie dziecko „dyktuje", a dorosły chodzi. Mogą poruszać się „pod dyktando" wspólnie lub oddzielnie.
• Ćwiczenia z woreczkiem. Dorosły mówi, gdzie dziecko ma położyć woreczek: Przed sobą, za sobą, z tyłu, po swojej lewej stronie itd. Dziecko wykonuje polecenia. Zmiana ról. Dziecko mówi, gdzie położyć woreczek, a dorosły wykonuje dziecięce polecenie. Na rysunku jest przedstawiona taka sytuacja (strzałki pokazują kierunek przekładania woreczka). Proszę przestrzegać przemienności. In- ne doświadczenie dziecko zdobywa wyko- nując polecenie, a inne, gdy musi słownie sformułować zadanie dla dorosłego. To drugie jest o wiele trudniejsze. Jeżeli dziecko potrafi to zrobić, rozumie o co chodzi. (^10) Moina założyć frotkę na prawy nadgarstek. Ważne, żeby nie zmieniać położenia frotki. Wybrałam lewy nadgarstek, bo bliżej jest serca, które różnicuje lewą i prawą stronę.

_________________________________________________________

3.4. Wdrażanie dzieci do rozpatrywania

otoczenia z punktu widzenia drugiej osoby

Opisane w poprzednim podrozdziale ćwiczenia pomagają dziecku ok- reślać otoczenie, w którym funkcjonuje. Potrafi już wytyczyć kierunek o osi swego ciała i ustalić położenie przedmiotów w stosunku do siebie Można więc zrobić krok naprzód i zająć się czymś trudniejszym. Ważna jest tu kolejność ćwiczeń, gier i zabaw. Zabawy z misiem^11. W dołączonym Zestawie pomocy znajduje się błękitny miś. Dziecko wypchnie go palcami i umocuje w bryłce plasteliny (tak, jak na rysunku). Na lewą misiową łapkę nałoży frotkę. Dorosły siada na podłodze obok dziecka (oboje patrzą w tę samą stronę) i mówi: Postaw misia tak, aby plecami dotykał twojego brzuszka... Pokaż, w którą stronę patrzysz ty? I w którą stronę patrzy miś?... Twój miś umie mówić. Powiedz, co widzi twój miś... Postaw misia obok siebie, po twojej lewej stronie... Miś patrzy w tę samą stronę, co ty... Powiedz, co widzi twój miś?... Postaw misia z drugiej strony, po twojej prawej stronie... Miś patrzy w tę samą stronę, co ty. Co widzi twój miś?... Miś nadal jest po twojej prawej stronie, ale teraz patrzy w prawo. Pokaż w którą stronę patrzy miś... A w którą ty?... Powiedz, co widzi twój miś?... A co widzisz ty?... Posadź misia po twojej lewej stronie, tak żeby patrzył w lewo... Pokaż, w którą stronę patrzy miś... A w którą ty? Powiedz, co widzi twój miś, a co widzisz ty?... Postaw misia z tyłu, za sobą tak, żeby patrzył w przeciwną stronę niż ty. Pokaż, w którą stronę patrzysz ty... A w którą miś?... Co widzi twój miś?... A co widzisz ty?... Ta seria doświadczeń ułatwi dziecku zrozumienie, że druga osoba ma podobny schemat ciała. Jeżeli patrzy w tę samą stronę, oboje widzą to samo. Dlatego dziecko może wytyczać kierunki w przestrzeni od dorosłego tak, jak to robiło z własnego punktu widzenia.

• Dorosły i przestrzeń. Potrzebna będzie kartka papieru i woreczek (z grochem, piaskiem itp.). Dorosły przyklęka na kartce papieru. Dziecko staje za nim, oboje patrzą w tę samą stronę. Dorosły mówi: Sprawdzę czy dobrze pokazuję. Tam jest góra (wyciąga ręce w górę)... A tu dół (dotyka rękami podłogi)... To wszystko jest przede mną (wyciąga rękę i pokazuje)... A ty jesteś za mną, z tyłu... Połóż ręce na mojej klatce piersiowej... Poszukaj mojego serca. Serce mam po lewej stronie tak, jak (^11) Rysunkiem misia będą zaznaczone zabawy, w których korzystamy z Zestawu point