Pobierz Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową i deficytem uwagi i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Generale tylko na Docsity!
Joanna Skibska
Dziecko z nadpobudliwością
psychoruchową i deficytem uwagi -
najważniejsze problemy
oraz sposoby postępowania
Dziecko z nadpobudliwością ruchową i deficytem uwagi -
wieloaspektowość pojęcia
W szerokim ujęciu nadpobudliwość psychoruchowa jest
{ ...] zaburzeniem diagnozowanym i charakteryzowanym tylko na podstawie zespołu określonych objawów behawioralnych, niezależ nie od ich etiologii, mechanizmów psychologicznych i neuropsy- chologicznych, początku wystąpienia objawów i ich natężenia1. Barkley definiuje ADHD jako zespół nadpobudliw ości psychoruchow ej z de ficytem uwagi, utożsam iając go z zaburzeniem sam okontroli obejm ującym zaburzenia koncentracji uw agi, kontroli reakcji oraz poziom u w zbudzenia2. W w ąskim znaczeniu to o d ręb n a i dokładnie określona jed n o stk a nozolo- giczna, której k ryteria m ieszczą się w DSM-IV i ICD-10.
W tym przypadku zaburzenie to nazywa się A D H D , czyli attention deficit hyperactivity disorder nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi [ ...] ma ono charakter pierwotny, określony przez granicz ny wiek dziecka — 7. rok życia, do którego objawy m ogą się pojawić w zachowaniu po raz pierwszy, oraz przez brak innych czynników mogą-
1 A. Borkowska, ADHD - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, w: Neuropsyekologia kliniczna dziecka, red. A. Borkowska, Ł. Domańska, Warszawa: Wyd. Na ukowe PWN 2006, s. 178. 2 R.A. Barkley, ADHD podjąć wyzwanie: kompletny przewodnik dla rodziców, przeł. A. Błach- nio, Poznań: Zysk i S-ka 2009, s. 39.
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
cych wpłynąć na pojawienie się zaburzenia. W edług DSM-IV objawy pojawiające się po raz pierwszy w późniejszym wieku nie uzasadniają diagnozy A D H D 3.
W ujęciu m edycznym nadpobudliw ość psychoruchow a rozum iana jest jako
{ ...] zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mającym charak terystyczne objawy [ ...]. Dziecko nadpobudliwe jest nieuważne, im pulsywne i nadpobudliwe zawsze lub prawie zawsze. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia objawy m ogą być mniej lub bardziej przeszkadzające i utrudniające życie dziecka i jego otoczenia4.
W ro zpoznaniu m edycznym ADHD odnosi się do dzieci mających poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania w waż nych aspektach swojego życia (np. w stosunkach rodzinnych i osobistych, w szkole) [...]. Te trudności można przypisać zarówno problemom kon troli impulsów, nadpobudliwości, jak i zaburzeniom uwagi5.
Jest to zaburzenie charakteryzujące się nieadekw atnym i do w ieku deficy tam i uw agi, im pulsyw nością i nadpobudliw ością ru ch o w ą (schem at 1), nieustępującym i przez p o n ad sześć miesięcy, a ich nasilenie pow oduje w ystępow anie tru d n o ści w funkcjonow aniu w istotnych o b szarach życia6.
Schemat 8.1. Symptomy ADHD
Źródło: zaT. Hańć, Dzieciństwo i dorastanie z ADHD, Kraków: Impuls 2009, s. 10.
3 A. Borkowska, ADHD - zespół nadpobudliwości..., dz. cyt., s. 178. 4 T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin: Bifolium 1999, s. 14, 16. 5 P. Cooper, K. Deus, Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, przeł. O. Licholet, Warszawa: APS 2001, s. 25. 6 T. Hańć, Dzieciństwo i dorastanie z ADHD, Kraków: Impuls 2009, s. 9.
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
Tabela 8.1. Trwałe wzorce zachowań typowe dla dziecka z ADHD
Wzorce zachowań Charakterystyka wzorców zachowańtypowych dla dziecka z ADHD
Zakłócenia uwagi - trudności z koncentracją na zadaniu;
- problemy z długą koncentracją na danej aktywności mimo dobrych warunków zewnętrznych - dziecko szybko się rozprasza z powodu nieistotnych bodźców;
- duża męczliwość;
- nieuważnie słucha;
- nie pamięta, co miało do zrobienia; -je s t mało spostrzegawcze;
- w środku wypowiedzi zapomina, o czym mówiło;
- sprawia wrażenie „bujania w obłokach";
- ma problemy z zastosowaniem się do instrukcji;
- ma problemy z zapamiętaniem tego, co było na lekcjach;
- nie pamięta o zabraniu wszystkich rzeczy niezbędnych do wykonania różnych czynności, np. przyborów szkolnych, zabawek;
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Borkowska, ADHD-zespół nadpobudliwości psychoruchowej z de ficytem uwagi, w: A. Borkowska, Ł. Domańska, Neuropsychologia kliniczna dziecka, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 2006, s. 179-180; T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej ADHD. Objawy i sposoby pomocy, Warszawa: Centrum Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej 1999, s. 10-16.
N a podstaw ie Klasyfikacji A m erykańskiego Tow arzystw a Psychiatrycz nego (DSM-IY) m ożna określić podtypy tego zab u rzen ia (schem at 2).
Schemat 8.2. Podtypy ADHD
Źródło: opracowanie własne.
Podtyp z p rzew ag ą n ad ruchliw ości i im pulsyw ności charakteryzuje ciągła zm ienność m iejsca, najw iększą radość daje dziecku ru ch i szybkość. Podtyp z p rzew ag ą deficytów uw agi odnosi się do dziecka m ającego d u żą tru d n o ść z jej skupieniem , jed n ak w określonych sytuacjach potrafi p o radzić sobie z ru chliw ością - pozostając w bezruchu. N atom iast podtyp m ieszany ch arak tery zu ją nasilone objaw y nadruchliw ości i im pulsyw no ści, a także zab u rzen ia ko n cen tracji uw agi.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
Chcąc w pełni zrozum ieć istotę zab u rzeń uw agi, należy w yjaśnić, cze go ona dotyczy, jakie są jej funkcje, aspekty i cechy
Uwaga jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji. Jej pod stawowe funkcje to: selektywność, czyli zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli kosztem innych; czujność, czyli zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się określo nego bodźca (sygnału) połączona z ignorowaniem pozostałych bodźców (szumu); przeszukiwanie, czyli systematyczne badanie pola percepcji w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium 8.
Niem ow lę jest zainteresow ane wszystkim, co się wokół niego dzieje, ponie w aż w tym w ieku dokonująca się selekcja nie m a jeszcze zam ierzonego - in tencjonalnego charakteru. Ten typ uw agi nazyw any jest uw agą m im ow olną, a sterow ane n ią spostrzeganie - m im owolnym. O dm ienny ch arak ter m a spostrzeganie dowolne, będące efektem zam ierzonego kierow ania uwagi. Już w drugiej połow ie w ieku przedszkolnego obserw uje się tendencję do większej sam okontroli, opartej n a zam iarach i celach jednostki9. W yróżniam y cztery aspekty uw agi rozw ijające się z w iekiem 10:
1. Kontrolę uwagi, której zaw dzięczam y zw iększenie zakresu uw agi oraz
zm niejszenie p o d atności n a rozproszenie.
2. Adaptację uwagi w stosunku do zadania, któ ra w pływ a n a w ykonanie
zadania, z pom inięciem k oncentracji n a rzeczach m ało w ażnych.
3. Planowość uwagi przyczynia się do zw iększenia system atyczności,
a rozw iązyw anie zad ań p rzestaje być chaotyczne.
4. Umiejętność wykorzystywania odpowiednich strategii uwagi.
Do cech uw agi n a le ż ą 11: ■ selektyw ność (w ybiórczość) - zdolność w yboru jednego bodźca z wielu; ■ trw ałość - utrzym yw anie uw agi w nudnej sytuacji; ■ p rzerzu tn o ść - um iejętność aktyw nego w yszukania bodźca, np. oso by m achającej do nas w tłum ie; ■ podzielność - zdolność do w ykonania kilku czynności naraz; ■ rozpiętość - ilość bodźców , n a których m ożna się skupić n araz.
8 Cyt. za: W. Radziwiłłowicz, Rozwój poznawczy dzieci w młodszym wieku szkolnym, Kra ków: Impuls 2004, s. 51. 9 Tamże, s. 52. 1 0 Tamże. 1 1 T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, Dziecko z zespołem nadpobudli wości psychoruchowej ADHD. Objawy i sposoby pomocy, Warszawa: Centrum Psychoterapii Poznawczo-Behawioralnej 1999, s. 16.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
Jest to związane z faktem, że mamy w naszym mózgu dwa układy (w dużym uproszczeniu) - motywacji i koncentracji. Pierwszy z nich odpowiada za zajmowanie się czynnościami sprawiającymi nam przy jemność, drugi za zmuszanie się do wykonania m onotonnych lub nudnych czynności. W przypadku dzieci z A D H D mamy do czynienia z gorszym funkcjonowaniem układu koncentracji, a nie motywacji. Po drugie sytuacje nowe, trudne, a także sytuacje kontaktu jeden na je den powodują, że bardziej mobilizujemy się do działania. Tak dzieje się także w przypadku dzieci i nastolatków z A D H D [...} w czasie pracy w kontakcie jeden na jeden lepiej się koncentrują, ponieważ mobilizują się w trudnej sytuacji13. W śród innych objaw ów i charakterystycznych zachow ań, m ieszczą cych się w szerszym sp ek tru m problem ów zw iązanych z funkcjonow a niem dzieci z n ad p obudliw ością p sychoruchow ą z deficytem uw agi, należy w ym ienić n a stę p u jąc e 14:
■ z pow odu dużej im pulsyw ności dziecko reaguje dużo bardziej em ocjo nalnie n a różne w ydarzenia niż jego koledzy (w tym sam ym wieku); ■ dzieci ch arak tery zu ją się znaczn ą n iestabilnością em ocjonalną, np. ze stan u radości, szczęścia p rzech o d zą w stan gniew u, złości; nagłe zm ia ny n astro ju m ogą być reak cją n a w ydarzenia, które dla rów ieśników są niezauw ażalne; ■ niedojrzałość em ocjonalna oraz społeczna to efekt odm iennego dojrze w an ia ośrodków u k ład u nerw ow ego, z tego m ogą w ynikać zach o w an ia lub zabaw y charakterystyczne dla dzieci dużo m łodszych niż dziecko z ADHD, z którym m am y do czynienia; ■ m istrzow ie dyskusji, godzinam i m ogą dyskutow ać i poszukiw ać o d p o w iedzi n a pytanie: dlaczego ja?, dlatego nie należy w daw ać się w tak ą w ym ianę zdań; ■ słabe rozum ienie praktycznego w ym iaru i p lan o w an ia czasu, np. p rz e czytanie 250-stronicow ej książki w godzinę to żaden problem.
Ważne jest także odróżnienie zaburzeń uw agi od problem ów z kon cen tracją w ystępujących u każdego z nas. Wśród mylonych sytuacji należy wymienić:
■ gorszą koncentrację uw agi u osób z niepełnospraw nością intelektualną; ■ kłopoty z k o n cen tracją zw iązane z dłuższym zajm ow aniem się nudnym lub trudnym zadaniem ;
1 3 T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, Dziecko z zespołem nadpobudli wości..., dz. cyt., s. 17. 1 4 Tamże, s. 18.
■ zab u rzen ia koncentracji w ynikające ze strach u lub choroby som atycz nej; ■ dziecko funkcjonujące w tru d n y ch w aru n k ach środow iskow ych, np. z pow odu rozw odu rodziców , co w pływ a n a jego em ocje; ■ n ieracjo n aln e oczekiw ania najbliższego środow iska p rzejaw iane w o bec dziecka.
Dziecko z nadpobudliwością psychoruchową
w przedszkolu i szkole
W zw iązku z przedstaw ionym i najw ażniejszym i p ro b lem am i dotyczą cym i funkcjonow ania o raz podejm ow ania różnych działań przez dziecko z n ad p o b udliw ością p sy ch o ru ch o w ą i deficytem uw agi, poniżej om ów ione zo stan ą sposoby p o stępow ania z dzieckiem , m ające ułatw ić jem u i o to czeniu w chodzenie we w zajem ne relacje o raz akceptację i zrozum ienie dziecka z ADHD. D ziecko-uczeń z ADHD n a terenie przedszkola i szkoły zostaje objęty p ro c e d u rą (schem at 3), zgodnie z k tó rą w ielospecjalistyczny zespół d o konuje ro zp o zn an ia indyw idualnych p o trzeb edukacyjnych, polegającego n a określeniu m ocnych i słabych stro n dziecka, czyli grupy cech sprzyja jących i niesprzyjających indyw idualnem u rozw ojow i. Do m ocnych stro n dziecka z ADHD zaliczam y: ■ rozw ój intelektualny powyżej przeciętnej; ■ zainteresow ania; ■ zainteresow anie w szczególny sposób w ybranym i przedm iotam i; ■ d o b rą spostrzegaw czość; ■ po siad an ie w iedzy o świecie; ■ łatw ość w naw iązyw aniu kontaktów. N ato m iast w śród słabych stro n dziecka należy w ym ienić: ■ zab u rzen ia k o ncentracji uwagi; ■ d u żą w rażliw ość n a bodźce zew nętrzne; ■ d u żą p otrzebę ru ch u w ynikającą z nadruchliw ości; ■ n a d m ie rn ą gadatliw ość; ■ im pulsyw ność; ■ tru d n o ść w utrzy m an iu kontaktów koleżeńskich; ■ opóźnienia w zakresie w ew nętrznego poczucia czasu.
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
■ u stalone przez dyrektora formy, sposoby i okresy udzielan ia pom ocy psychologiczno-pedagogicznej oraz w ym iar godzin, w którym poszcze gólne form y b ęd ą realizow ane; ■ ocenę efektyw ności pom ocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniow i; ■ term in y sp o tk ań Zespołu; ■ podpisy osób biorących udział w poszczególnych sp o tk an iach Zespołu.
N a podstaw ie zaplanow anych i zapisanych w K arcie działań Zespół o p ra cow uje Plan działań wspierających (PDW), który pow inien zaw ierać i c h a rakteryzow ać n astęp u jące elem enty16:
■ cele dotyczące zakresu w ym aganej pom ocy psychologiczno-pedago gicznej; ■ d ziałan ia realizow ane w ram a ch poszczególnych form i sposobów ud zielan ia pom ocy psychologiczno-pedagogicznej, ■ m etody p racy z uczniem ; ■ zakres dostosow ania w ym agań edukacyjnych; ■ d ziałan ia w spierające rodziców dziecka; ■ zakres w spółdziałania z p o rad n iam i psychologiczno-pedagogicznym i, w tym p o rad n iam i specjalistycznym i, placów kam i o raz instytucjam i działającym i n a rzecz rodziny, dzieci i młodzieży. P lan D ziałań W spierających m oże być o p raco w an y dla jed n eg o u czn ia lub gru p y uczn ió w o podobnym indyw idualnym ro zp o zn an iu. N astęp n ie u sta le n ia zaw arte w K arcie i w PDW p o d leg ają ocenie, czy u d zielo n a pom oc p sy ch o logiczno-pedagogiczna p rzy n io sła oczekiw ane efekty. N a tej p o d staw ie Zespół dokonuje, przynajm niej raz w roku, w eryfikacji sp e cjalnych p o trzeb edukacyjnych o raz zaleceń zaw arty ch w K arcie o raz PDW. W p racy z dzieckiem nadpobudliw ym z deficytem uw agi należy w y korzystyw ać pod staw o w e założenia, w śród których należy w y m ien ić17: ■ dziecko z ADHD m a osiągać te sam e cele co jego rówieśnicy, jed n ak w iększym n ak ład em p racy jego i opiekunów ; ■ w ym aga pom ocy w tych sferach życia, które są zakłócone przez kłopo ty z koncentracją, nadruchliw ość i n a d m ie rn ą im pulsyw ność;
1 6 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie udzielania i organizacji pomocy psychologicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i pla cówkach. 1 7 T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, Dziecko z zespołem nadpobudli wości..., dz. cyt.; T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość..., dz. cyt.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
■ w zw iązku z u w aru n k o w an iam i biologicznym i m ożna je p o d d ać lecze n iu - nie wyleczyć, co znacznie w płynie n a p o p raw ę funkcjonow ania dziecka nadpobudliw ego; ■ stosow anie m etod terapeutycznych nie doprow adzi do zlikw idow ania objaw ów ADHD, ale znacznie po p raw i jego funkcjonow anie; ■ z dzieckiem z ADHD nie pracujem y n a zapas; ■ objaw y ADHD trw ają latam i, dlatego z m etod i strategii rad z e n ia sobie z objaw am i m ożem y zrezygnow ać dopiero w m om encie, gdy dziecko sam odzielnie rad zi sobie z zadaniem ; ■ kluczow ym problem em dziecka z n adpobudliw ością p sy ch o ru ch o w ą i deficytem uw agi jest utrzym yw anie adekw atnego poziom u uw agi, m otyw acji i wysiłku, a nie b rak w iedzy czy um iejętności; ■ efektyw ność w ykonyw ania działań i poleceń dziecka z ADHD jest o 30% niższa niż przeciętnego dziecka z tej sam ej grupy wiekowej. P racując w przedszkolu z dzieckiem nadpobudliw ym , należy p am iętać o dostosow aniu m etod do potrzeb i m ożliw ości konkretnego dziecka. P ra cę należy zbudow ać n a fundam encie akceptacji jego odm ienności i tru d ności o raz tego, że być m oże nigdy nie będzie idealnym i w ym arzonym dzieckiem. W śród zasad postępow ania z dzieckiem z ADHD w p rzed szk o lu należy w ym ienić18:
■ o pracow anie spójnych reguł postępow ania; ■ dokładne zaplanow anie tego, co m a robić dziecko; ■ jasn e określenie oczekiw ań nauczyciela; ■ ustalenie konsekw encji zachow ań dziecka - nagrody, pochw ały i k o n sekw encje złam an ia reguł; ■ przew idyw anie jego im pulsyw nego zachow ania; ■ ostrzeganie p rzed niepopraw nym i czynam i; ■ pośw ięcanie dziecku uw agi i w zm acnianie w szelkich p rzejaw ów p o żą danego zachow ania; ■ przekazyw anie treści w sposób jasny, prosty i krótki; ■ natychm iastow e w yciąganie konsekw encji; ■ uczenie gosp o d aro w an ia en erg ią przez angażow anie dziecka w takie czynności, jak dyżury, czynności porządkow e czy organizacyjne itp.; ■ m ówienie dziecku, co chcemy, aby zrobiło, a nie to, czego nie chcemy: np. zam iast „nie b ieg a j” - „chodź w o ln iej”, „nie k rzy cz” - „mów ci szej" itp.; ■ ograniczenie liczby dochodzących bodźców ;
Tamże.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
Tabela 8.2. Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym i z deficytem uwagi
Metody pracy z dzieckiem z ADHD
Charakterystyka metod
~ 0 o»
- <d C 7 .Ici13 ^ rc u >x c -^ îł-^ * S^ .5c I Ü iaj a o 03 (D 5 ź
o c CL)
_ąj^ ał o c 'O^ <:
- rola nauczyciela to:
- przekazywanie wiedzy z równoczesnym nauczeniem dziecka przestrzegania zasad i norm społecznych;
- aktywne budowanie kontaktu, z zauważaniem i uwzględ nianiem jego mocnych stron oraz praca nad trudnymi zachowaniami i deficytami;
- równoległe przekazywanie materiału szkolnego oraz kierowanie zachowaniem i uwagą ucznia przez: •obserwację uczniów w klasie; •włączanie do aktywnego udziału w lekcji; •wprowadzenie zasad zachowania na lekcji; •wydawanie jasnych poleceń oraz komunikatów zwrotnych;
- właściwe usadowienie ucznia w klasie i w domu w czasie odrabiania lekcji: •w pobliżu nauczyciela; - plecami do reszty klasy; •w towarzystwie dobrych uczniów, ale nie kolegów; •z dala od okna, drzwi; •dziecko, które potrzebuje dużo przestrzeni, sadzamy na końcu, ale co 5 minut sprawdzamy postępy w pracy; •jasne określenie granic zachowania i przestrzeni; - przedszkolak w czasie zabawy na podłodze ma mieć wyznaczony swój kąt;
o J "O JO o ~^ CL o
- ustalenie jasnych reguł pracy w klasie;
- ustalenie rutynowych działań porządkowych i przygotowujących do pracy;
- sporządzenie przejrzystego planu każdej lekcji - co i kiedy ma robić uczeń;
- sprawdzenie pod koniec lekcji, czy uczeń wykonał wszystkie zadania;
- zanotowanie zadania domowego na tablicy i sprawdzenie, czy uczeń je przepisał lub zanotowanie mu pracy domowej w specjalnie do tego celu przygotowanym zeszycie;
- składanie materiałów z poszczególnych przedmiotów do osobnych teczek;
- rozkładanie nowych zadań zawsze po tej samej stronie ławki;
- zadania i nauczane treści powinny być przekazywane w reporterski sposób, w małych dawkach z zegarkiem w ręku (wyznaczanie krótkich jednostek czasowych);
- skracanie zadań przez dzielenie ich na mniejsze jednostki;
- wykorzystywanie konkretnych materiałów, którymi można manipulować, lub schematów i mnemotechnik;
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
Tabela 8.2. Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym i z deficytem uwagi... cd.
Metody pracy Charakterystyka metod z dzieckiem z ADHD
- tworzenie instrukcji i planów, mających na celu usprawnia nie codziennych działań, np. pakowanie tornistra (wraz z rodzicem, opiekunem) •dziecko bierze plan lekcji; - pakuje książki i zeszyty do przedmiotu zgodnie z pokazywanymi na planie lekcjami; •sprawdza zawartość piórnika; ’Ć(X (^7) J) •sprawdza, czy potrzebuje innych rzeczy, np. jesiennych 1 liści, farb; .1*c 5 •^ po spakowaniu tornistra dziecko nie może już z niego < N D samodzielnie wyjmować żadnych przyborów. -OD^ - zadania domowe dziecko odrabia z rodzicem, przy wsparciu ro N nauczyciela - dostosowanie zadań do możliwości dziecka; fO c - miejsce do odrabiania zadań powinno być dobrze przygotowane, ze szczególnym zwróceniem uwagi na "5 wyznaczenie czasu na jego odrobienie; O - w przypadku dziecka z trudnymi zachowaniami, a zwłaszcza z ADHD - nauczyciel sprawdza, czy: •dziecko zapisało całą notatkę z lekcji; •zapisane jest zadanie domowe, jeżeli nie ma pracy domowej też ma to być odnotowane; •zapisało dodatkowe informacje, np. o wycieczce; •zapisało informacje o sprawdzianie, z czego i kiedy się on odbędzie; 'U «3 <= c o - dziecko nadpobudliwe zna zasady i chce się do nich
V 5 stosować, ale nie jest w stanie tego zrobić; i§ - przypominamy dziecku o zasadach w krótkich słowach, tyle ićO (^) CDL razy, ile trzeba; . i - czekamy tak długo, aż dziecko zastosuje daną zasadę;
- podstawowym celem tej grupy metod jest akceptacja ruchu 'U 'to o dziecka i stwarzanie sytuacji, w których ruch nie będzie przeszkadzał otoczeniu; ™ o 13 ZJ - pozwalanie dziecku na niewielki niepokój ruchowy w czasie Ow (^) ro odrabiania lekcji, czytania książki; c 03 - stosowanie przerw na ruch w czasie lekcji; C - proszenie o pomoc w wykonywaniu różnych prac związa nych z ruchem, np. podlewanie kwiatów.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: T. Wolańczyk, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, Dziecko z zespołem nadpobudliwości..., dz. cyt.;T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psycho ruchowa u dzieci, Lublin: Bifolium 1999.
Z ałożeniem p ro g ram u jest stym ulow anie rozw oju społecznego dziecka nadpobudliw ego oraz pom oc w przezw yciężaniu tru d n o ści szkolnych, w y nikających z jego parcjaln y ch deficytów rozw ojow ych, przez udział dzie cka z ADHD w dw óch typach zajęć - grupow ych i indyw idualnych. F undam entalnym celem zajęć grupow ych jest p o p raw a funkcjonow a n ia społecznego dziecka z nadpobudliw ością psychoruchow ą, przez rea li zację celów szczegółow ych22:
■ terapeutycznego um ożliw iającego odreagow anie n ap ięcia p sy ch o ru
chow ego oraz uzyskanie korekcyjnych dośw iadczeń em ocjonalnych w trakcie uczestnictw a w zajęciach;
■ edukacyjnego um ożliw iającego zdobycie w iedzy o sposobie rad zen ia
sobie z niepokojem fizycznym i em ocjonalnym ;
■ edukacjjno-rozwojowego um ożliw iającego dziecku nabycie określo
nych um iejętności społecznych.
Powyżej w ym ienione cele m ogą zostać zrealizow ane przez stw orzenie w a runków do23:
■ przeżyw ania sytuacji skłaniających dziecko do skupienia uw agi; ■ przeżyw ania i n au czen ia się kontrolow ania sposobów od reag o w an ia w zm ożonego n ap ięcia psychoruchow ego oraz w ykorzystyw ania w yso kiego p o tencjału energetycznego w sposób konstruktyw ny; ■ dośw iadczania sytuacji, w których dziecko m usiałoby kontrolow ać swoje im pulsyw ne zachow anie; ■ rozp o zn aw an ia treści em ocji i p rzez to zw iększenia w rażliw ości sp o łecznej; ■ red u k o w an ia zach o w ań lękow ych p rzez budow anie atm osfery b ezpie czeństw a; ■ zaistnienia sytuacji w ym agających obdarzenia zaufaniem drugiej osoby; ■ k o n trolow ania agresyw nych zachow ań, w tym nauki p o zn aw an ia i r e spektow ania po trzeb oraz p raw innych; ■ zaistnienia sytuacji sprzyjających zaspokajaniu potrzeby sukcesu, p o d noszących poczucie w łasnej w artości; ■ poszerzenia re p e rtu a ru gier i zabaw grupow ych, dających m ożliw ość przeżyw ania pozytyw nych dośw iadczeń społecznych; ■ poznaw ania sposobów radzenia sobie z nadpobudliw ością, zw iązanych z kształtow aniem św iadom ości w łasnego ciała, relaksacją, ćw iczeniam i oddechow ym i.
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
2 2 P. Pawlak, Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci..., dz. cyt. 23 Tamże, s. 40.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
Zajęcia grupow e obejm ują cykl p iętn astu spotkań, które pow inny być pro w ad zo n e dw a razy w tygodniu. Każde spotkanie z dzieckiem o piera się n a zabaw ie i ćw iczeniach um ożliw iających odreagow anie nap ięcia psychoruchow ego, rozw ijających koncentrację uw agi. Z ajęcia zaw ierają zabaw y ruchow e, ćw iczenia oparte n a M etodzie R uchu R ozw ijającego We roniki S h erb o m e i M etodzie Kinezjologii Edukacyjnej Paula D ennisona, ćw iczenia oddechow e, elem enty m uzykoterapii, dram y czy też propozycje technik relaksacyjnych. W ażna jest rytualizacja poszczególnych spotkań, poniew aż służy ona u trzy m an iu dyscypliny w grupie, a dziecku pozw ala zaakceptow ać konieczność w ystępow ania określonych ćw iczeń (np. w y ciszających, które są dla niego trudne). N atom iast zajęcia indyw idualne p o zw alają n a u sp raw n ian ie m ożliw ości percepcyjnych oraz sp raw ności m otorycznych dziecka. G łów nym celem spotkań jest24:
■ stym ulow anie funkcji percepcji słuchow ej, ■ stym ulow anie funkcji percepcji w zrokow ej, ■ stym ulow anie rozw oju m otorycznego (głów nie m otoryki m ałej), ■ u sp raw n ian ie koordynacji w zrokow o-ruchow o-słuchow ej, ■ ćw iczenie um iejętności skupienia uw agi, ■ w zm acnianie procesów m otyw acyjnych do podejm ow ania wysiłku um y słowego. S potkania indyw idualne z dzieckiem z ADHD pow inny być realizo w a ne zgodnie z zasadam i pedagogicznym i, tj.25:
■ zasad ą indyw idualizacji środków i m etod oddziaływ ania korekcyjnego; ■ zasad ą sto p n io w an ia tru d n o ści z uw zględnieniem m ożliw ości p a rc ja l nych dziecka; ■ zasad ą korekcji zaburzeń: ćw iczenie najbardziej zaburzonych funkcji i najsłabiej opanow anych um iejętności; ■ zasad ą kom pensacji zaburzeń: łączenie ćw iczeń funkcji zaburzonych z ćw iczeniam i funkcji praw idłow o rozw iniętych w celu tw orzenia w łaściw ych m echanizm ów kom pensacyjnych; ■ zasad ą system atyczności; ■ zasad ą ciągłości oddziaływ ania psychoterapeutycznego.
Paw lak proponuje, by n a każdym indyw idualnym sp otkaniu w yko rzystać opow iadanie lub bajkę terapeutyczną, które służą rozw iązyw aniu p roblem ów 26. „Pozw alają one bez lęku spojrzeć n a swoje problem y i uczą,
2 4 Tamże. 2 5 I. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. Poradnik dla na uczycieli, Warszawa: WSiP 1999. 2 6 P. Pawlak, Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci..., dz. cyt.
WSPOMAGANIE ROZWOJU I UCZENIA SIĘ MAŁEGO DZIECKA
- Metoda Dobrego Startu M. Bogdanowicz powinna być zaadaptowana do sposobu reagowania i możliwości skupiania uwagi indywidualnego dziecka z ADHD;
- metoda T. Dennisona kinezjolgii edukacyjnej służąca stymulacji układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę przez stosowanie bodźców ruchowych, pobudzających zmysł równowagi i czucie głębokie;
- program korekcji zachowań T. Opolskiej i E. Potempskiej mający na celu rozładowanie energii przez zastosowanie ćwiczeń ułatwiających pracę w grupie oraz relaksacyjnych;
- metoda W. Sherborne, dzięki której dziecko uczy się poznawać siebie i świat, a także wpływać na otoczenie; Źródło:T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość..., dz. cyt., s. 157-159.
P raca z dzieckiem z ADHD jest niezm iernie tru d n a i w ym aga od wszyst kich biorących udział w w ychow aniu m łodego człow ieka wielkiego zaan gażow ania i pośw ięcenia, ale niczym byłyby one bez em patii, idealizm u i wielkiej chęci niesienia pom ocy i w idzenia w dziecku z nadpobudliw ością psychoruchow ą i deficytem uw agi niezwykłego, inteligentnego i w artościo wego człow ieka. W zw iązku z tym B arkley p rzed staw ia 14 zasad u łatw ia jących postępow anie z dzieckiem z ADHD29:
- N iezw łocznie udzielaj sw ojem u dziecku inform acji zw rotnej i tłum acz m u konsekw encje.
- Często inform uj dziecko o konsekw encjach jego działań.
- Odwołuj się do bardziej w yraźnych, znaczących i pozytyw nych konse kwencji, niż otrzym ują inne dzieci, np. specjalne przyw ileje, w yjątko we nagrody.
- Używaj częściej zachęty niż kary.
- U zew nętrzniaj czas, np. w ykorzystując m inutnik.
- U zew nętrzniaj w ażne inform acje, zapisując je i um ieszczając w m iej scu ich w ykonania.
- U zew nętrzniaj źró d ła m otyw acji podczas realizacji zad an ia przez d o starczan ie pozytyw nych w zm ocnień - nagród.
- N adaj m yśleniu i rozw iązyw aniu problem ów sposób fizyczny, tj. w y m ierny w odniesieniu do rzeczyw istości.
- Bądź konsekw entny bez w zględu n a upływ czasu oraz reaguj tak sam o m im o zm iany okoliczności.
- Rób, zam iast m ówić.
2 9 R.A. Barkley, ADHD podjąć wyzwanie..., dz. cyt., s. 203-213.
EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA.TOM 4. KONTEKSTY ROZWOJOWE I WYCHOWAWCZE
- U przedzaj sytuacje problem ow e - przypom nij dziecku reguły dobrego zachow ania, za dobre zachow anie w yznacz nagrodę, a k arę w przy pad k u złego zachow ania.
- W każdej sytuacji p am iętaj o tym, że dziecko cierpi n a ADHD.
- Nie przyjm uj n a siebie problem ów czy zab u rzen ia sw ojego dziecka.
- Ćwicz um iejętność w ybaczania - najw ażniejsza i najtrudniejsza zasada.
Konkluzje
Dziecko z ADHD jest w yzw aniem dla każdego nauczyciela, poniew aż to od niego zależy sukces lub p o rażk a ucznia. W zw iązku z tym p o w in n i śm y w jak najbardziej pełny i optym alny sposób um ożliw ić dziecku u czest niczyć w procesie edukacyjno-w ychow aw czym. M ożliwe to będzie przez d obór m etody i form p racy oraz p rzestrzeg an ie zasad w taki sposób, aby dziecko z ADHD uw ierzyło we w łasne siły, poznało i w ykorzystyw ało swój potencjał, a co najw ażniejsze m iało m ożliw ość rozw ijania się we w łasnym tem pie. K olejną b ard zo isto tn ą kw estią jest kontakt z g ru p ą rów ieśniczą, co pozw oli dziecku z ADHD poznaw ać zarów no zachow ania społecznie uży teczne, jak i te, które nie są akceptow ane. B ędąc członkiem grupy, dziecko w in terak cjach z n ią - dośw iadcza i przeżyw a dzieciństw o bez ograniczeń, co pozw ala poznaw ać siebie oraz w łasne reakcje, a co najw ażniejsze - o d kryw ać swoje m ożliw ości i zdolności. Podsum ow ując - m ia rą naszego sukcesu będzie sukces dziecka.
Bibliografia
Barkley R.A., ADHD podjąć wyzwanie: kompletny przewodnik dla rodziców, przeł. A. Błach- nio, Poznań: Zysk i S-ka 2009. Borkowska A., ADHD - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, w: A. Bor kowska, Ł. Domańska, Neuropsychologia kliniczna dziecka, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 2006. Cooper P., Ideus K., Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Poradnik dla ro dzicow i nauczycieli, przeł. O. Licholet, Warszawa: APS 2001. Czajkowska I., H erda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. Poradnik dla nauczycie li, Warszawa: WSiP 1999. DSM-IV. Diagnostic and Statistical M anual o f Mental Disorders, Washington DC: American Psychiatric Association 1994. Hallowell E.M., Ratey J.J., W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, przeł. I. Sowa, Poznań: Media Rodzina 2004. H ańć T., Dzieciństwo i dorastanie z ADHD, Kraków: Impuls 2009. H erda K., O dzieciach Indygo, czyli ADHD bez tajemnic, Kielce: Wyd. Pedagogiczne ZNP 2008.
