DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU, Prezentacje z Historia

Pobierz DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity!

DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU

POWSTANIE CYWILIZACJI

Pod koniec IV tysiąclecia przed naszą erą w dwóch miejscach świata – w Mezopotamii i Egipcie – doszło do przejścia rozwiniętych kultur chalkolitu (epoki kamienia i miedzi) na poziom, który nazywamy cywilizacją. Wśród wielu elementów, które ją charakteryzują, jest rolnictwo irygacyjne, dalekosiężny handel, urbanizacja, struktury państwowe, monumentalna architektura i sztuka, oraz pismo, umożliwiające organizację i trwałość państwa. Zjednoczenie Egiptu pod berłem jednego władcy, które można uznać za początek historii państwa faraonów, poprzedzał długi Okres Predynastyczny. Dzisiaj wiemy, między innymi dzięki badaniom polskich archeologów w Nabta Playa, Gebel Nabta i Gebel Ramla, jak wiele Egipt faraonów zawdzięcza materialnym i duchowym osiągnięciom pasterzy zamieszkujących Pustynię Zachodnią. Postępujące osuszanie się klimatu w północnej Afryce w VI i V tysiącleciu p.n.e. spowodowało migracje ludów zamieszkujących Saharę do doliny Nilu. Po osiedleniu się stworzyły one neolityczne kultury, których głównymi ośrodkami na terenie Egiptu były Merimde Beni Salame i Maadi w Dolnym Egipcie, oaza Fajum, a w Górnym Egipcie okolice Badari. Pustynia, zamieszkiwana od tysięcy lat, wciąż jednak była ważnym obszarem, czego dowodzi sztuka naskalna ( petroglify ), która odzwierciedla zmieniające się warunki naturalne i aspekty kultury. Powstanie monarchii faraonów i państwa egipskiego – pierwszego narodowego państwa w dziejach świata – było naturalną konsekwencją procesów kulturowych dokonujących się w dolinie Nilu w IV tysiącleciu p.n.e. W obrębie rozwijającej się w Górnym Egipcie chalkolitycznej kultury Nagada miał miejsce dynamiczny rozwój społeczny (specjalizacja, wzrost zamożności, wykształcenie elit, koncentracja władzy) w powiązaniu z rozwojem rolnictwa, rzemiosła, dalekosiężnego handlu i eksploracji bogactw naturalnych (złoto, miedź, surowce skalne), rozpowszechnieniem ceglanego budownictwa i stopniową urbanizacją. Istotnym czynnikiem było krystalizowanie się idei religijnych i tworzenie się lokalnych ośrodków kultowych, a także wiara w życie pozagrobowe, co znajdowało odzwierciedlenie w architekturze i wyposażeniu grobów, w których powszechnie pojawia się charakterystyczna dekorowana ceramika z motywami odnoszącymi się do wierzeń religijnych.

Kluczowe dla powstania państwa było wykształcenie się specyficznej ideologii władzy. Oparta była ona na wyjątkowej pozycji wodza łączącego funkcje administracyjne, sądownicze i wojskowe, ale przede wszystkim będącego jedynym pośrednikiem między światem nadprzyrodzonym a ludzkością. Pod koniec Okresu Predynastycznego istniał już spójny system religijno-polityczny wykorzystujący potężne środki wyrazu: architekturę (budowle ceglane z dominującym motywem tzw. fasady pałacu) i sztukę (dekorowane palety, głowice buław), co wiązało się z rozwojem specyficznej ikonografii i symboliki. Charakterystycznym wytworem okresów Nagada II i III były wykonane z szarogłazu palety , początkowo funkcjonalne, służące do rozcierania szminek, z czasem symboliczne, wyrażające poprzez swoją dekorację ideologię władzy i idee kosmologiczne. Podstawowym tematem wydaje się antynomia: chaos a porządek, świat jest przedstawiony w konflikcie – struktury ładu z jednej strony, z drugiej alegorie walki i przemocy (zwierzęta rzeczywiste i fantastyczne, drapieżniki atakujące roślinożerne, zwierzęta i ludzie podczas polowania). Podobny przekaz niosą płaskorzeźby na kościanych grzebieniach i rękojeściach noży, zwłaszcza długie procesje zwierząt wyrażających idee porządku. Jako kosmologiczne interpretuje się zazwyczaj przedstawienia par zwierząt

• lwów, żyraf, dzikich psów, serpopardów (panter z wężowymi szyjami) – czy palmy (jako wizerunku nieba). Interpretację taką sugeruje wyraźny dualizm i symetria tych motywów, charakterystyczne dla egipskich wyobrażeń kosmologicznych czasów późniejszych. Występujące na paletach postacie można niekiedy identyfikować jako zoomorficzne bóstwa, zwłaszcza gdy przedstawione są zwierzęta zachowujące się jak ludzie. Z drugiej strony niewątpliwie pojawiają się ludzie (władcy) ukazani jako zwierzęta. Na słynnej Palecie Narmera i innych obiektach król przedstawiony jest jako sokół, byk lub lew. Paleta Narmera (której podstawowym tematem jest pokonanie wrogów i ustanowienie porządku) jest najpóźniejszym obiektem tego rodzaju, gdzie zarówno forma, jak i treść przekazu są najbardziej kompleksowe. Ludzko-krowia głowa bóstwa (najprawdopodobniej bogini Bat, w późniejszych czasach wchłonięta przez Hathor), pojawiająca się dwukrotnie na każdej ze stron w zwieńczeniu palety, wyraża ideę podwójnego nieba lub czterech stron świata

Sami Egipcjanie, jak dowodzą tego zachowane annały (przede wszystkim Kamień z Palermo ) i spisy królów (Kanon Turyński, listy królewskie z Karnaku, Abydos i Sakkary), postrzegali swą historię jako jednolity ciąg władców, w którym syn następował po ojcu. Działo się tak, poczynając od pierwszego faraona, Menesa; przed nim Egiptem mieli rządzić bogowie i tzw. Dusze z Hierakonpolis i Buto – mityczni władcy predynastycznych stolic Górnego i Dolnego Egiptu. Menes dokonał zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu (czyli Doliny i Delty Nilu) w jedno państwo. Owo mityczne wydarzenie było symbolicznie powtarzane przez każdego władcę podczas ceremonii intronizacyjnych. Odzwierciedla to motyw sema taui („Połączenie Obu Krajów”), w którym hieroglif oznaczający pojęcie „łączyć” oplatany jest przez lilię i papirus – heraldyczne rośliny Górnego i Dolnego Egiptu. Przez trzy tysiące lat historii Egiptem rządzili faraonowie, nie tylko rodzimego, egipskiego, lecz niekiedy również obcego pochodzenia (Hyksosi, Libijczycy, Nubijczycy, Persowie). Okresy świetności przeplatały się z czasami anarchii i klęsk, ale zawsze państwowa nawa wracała na pełne wody. Po upadku ostatniej rodzimej XXX dynastii i usunięciu perskich okupantów z dynastii XXXI przez Aleksandra Wielkiego, w Egipcie panowała dynastia macedońska, a następnie Ptolemeusze (Lagidzi). Egipt był nadal samodzielnym państwem, aż do roku 30 p.n.e., gdy po klęsce pod Akcjum i śmierci Kleopatry VII stał się prowincją Cesarstwa Rzymskiego. Cesarze formalnie byli wciąż egipskimi faraonami, przedstawianymi w świątyniach, noszącymi połączone Białą i Czerwoną koronę i posługującymi się hieroglificzną tytulaturą. Skończyła się jednak niepodległość państwa egipskiego, a egipska kultura i religia uległy z czasem przemożnym wpływom kultury hellenistycznej i chrześcijaństwa. OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (ok. 3000- 2686 p.n.e.)

Około r. 3000 p.n.e. zjednoczenie Doliny i Delty w jedno państwo było już faktem dokonanym. Tradycja przypisuje to dokonanie legendarnemu Menesowi (eg. Meni ), którego egiptolodzy utożsamiają z jednym z historycznych władców przełomu dynastii 0 i I dynastii: Aha lub jego poprzednikiem Narmerem. Wydaje się jednak, że zjednoczenie było raczej procesem niż jednorazowym wydarzeniem. Menesowi przypisuje się również założenie Memfis. Położone na granicy Dolnego i Górnego Egiptu miasto (początkowo zwane Inebu-Hedż , „Białe Mury”; grecka nazwa Memfis pochodzi od egipskiego Men-nefer , nazwy piramidy Pepiego I w pobliskiej Sakkarze) pełniło funkcję stolicy oraz centrum administracyjnego właściwie do końca okresu faraońskiego. Jednak władcy I i dwaj ostatni królowie II dynastii (Peribsen i Chasechemui ) pochowani zostali nie w Sakkarze a w Abydos, na tradycyjnej nekropoli ich poprzedników; ich główną siedzibą było pobliskie This (stąd dynastie te określa się jako tynickie). W Okresie Wczesnodynastycznym rozwinęła się architektura ceglana. Oprócz budowli władców (grobowców i tzw. fortów – okręgów kultowych w Abydos i Hierakonpolis) zachowały się z tych czasów liczne grobowce członków elity w Sakkarze , Heluanie, Abu Roasz, Tarchan, Nagadzie. Rozwijało się rzemiosło; niespotykany poziom osiągnęło zwłaszcza wykonywanie naczyń kamiennych, także z najtwardszych materiałów jak bazalt czy dioryt. STARE PAŃSTWO (ok. 2686-2160 p.n.e.) Od początku III dynastii punkt ciężkości państwa przeniósł się na stałe do Memfis. Na nekropoli w Sakkarze król Neczerichet wzniósł przy pomocy swego genialnego architekta, Imhotepa, swój grobowiec – Piramidę Schodkową. Stanowiła ona centrum olbrzymiego zespołu grobowego, będąc nie tylko pierwszą piramidą, ale również pierwszą na świecie monumentalną budowlą wzniesioną z ciosanego kamienia. Imhotep w czasach późniejszych został ubóstwiony i był czczony jako patron pisarzy i bóg medycyny. Panowanie Neczericheta (zwanego przez potomnych Dżeserem, czyli „Świętym”) rozpoczęło okres Starego Państwa, który charakteryzowała

tym Teksty Piramid – religijne kompozycje zapisane na ścianach pomieszczeń w królewskich piramidach (po raz pierwszy w piramidzie Unisa, ostatniego władcy V dynastii). Królewski zespół grobowy był swego rodzaju pałacem wieczności, a sama piramida tylko miejscem czasowego spoczynku, niejako sypialnią, z której duch zmarłego faraona mógł wychodzić, by przyjąć ofiary w świątyni grobowej lub by przyłączyć się do orszaku boga słońca albo udać się w kierunku gwiazd okołobiegunowych (swych boskich towarzyszy zwanych „Wielkimi z północnej części nieba”). Zarazem nadal, tak jak w życiu doczesnym, faraon rządził swymi ludźmi, których grobowce otaczały jego wieczną siedzibę i którzy nadal korzystali z jego łaski. W okresie Starego Państwa powstało kilka tysięcy grobowców członków elity (dworzan, urzedników administracji centralnej i prowincjonalnej) i ich rodzin. Miały one formę kamiennych albo ceglanych mastab, lub były wykute w skale. Wszystkie miały kaplice ofiarne, których najważniejszym elementem były tak zwane ślepe wrota, czyli model drzwi umożliwiający magiczne przemieszczanie się miedzy światem umarłych a światem żywych. Przed ślepymi wrotami umieszczony był stół ofiarny na którym składano jedzenie i napoje by nakarmić ka (energię życiową) zmarłego, umożliwiając mu dalszą egzystencję w zaświatach. Posągi , które umieszczano w grobowcach mogły służyć jako zastępcze ciało dla duchowych elementów człowieka po śmierci. Grobowce były też bogato dekorowane polichromowanymi płaskorzeźbami ukazującymi, w kontekście posiadłości i zajęć właściciela grobu, sceny życia codziennego: prace polowe, hodowlę zwierząt, rybołóstwo, budowę łodzi, produkcję żywności, prace w warsztatach rzemieślniczych, uczty i rozrywki, takie jak jak polowanie na hipopotama czy polowanie na pustyni. Po kilkuset latach dobrobytu i stabilizacji doszło do stopniowego osłabienia władzy królewskiej. Przyczyniły się do tego wzrost znaczenia arystokracji prowincjonalnej za VI dynastii i najdłuższe w dziejach, 94-letnie panowanie Pepiego II. Rządy jego słabych następców z VIII dynastii zakończyły okres Starego Państwa, a Egipt wkroczył w czas niepokojów

społecznych i rywalizacji prowincjonalnych ośrodków władzy zwany Pierwszym Okresem Przejściowym. PIERWSZY OKRES PRZEJŚCIOWY (ok. 2160-2055 p.n.e.) Wydaje się, że istotny wpływ na zamieszanie w kraju miały klęski żywiołowe, przede wszystkim niskie wylewy Nilu, co doprowadziło nawet do wyschnięcia jeziora Qarun w oazie Fajum. Spowodowało to niepokoje społeczne i walki wewnętrzne. Słabość władzy centralnej (królów z Herakleopolis, których zaliczamy do IX i X dynastii) doprowadziła do swego rodzaju „rozbicia dzielnicowego” Egiptu. O władzę w poszczególnych jego częściach rywalizowali nomarchowie (zarządcy nomów, czyli egipskich „województw”) z najważniejszych ośrodków. Anchtifi z Hierakonpolis zjednoczył trzy południowe nomy i walczył z Tebami. Teksty w jego grobowcu w Moalla mówią o dramatycznych realiach społeczno-gospodarczego kryzysu i skomplikowanej sytuacji politycznej. W I Okresie Przejsciowym mało powstało monumentalnych budowli i widać znaczne obniżenie jakości sztuki, związane z odcięciem prowincji od tradycji memfickich warsztatów królewskich. Z czasem ambicje prowincjonalnych wodzów wygasły i na polu walki zostały tylko dwa liczące się ośrodki. Ze starcia pretendujących do władania Oboma Krajami królów z Herakleopolis i Teb (XI dynastia) zwycięsko wyszli ci ostatni. ŚREDNIE PAŃSTWO (ok. 2055-1650 p.n.e.) Tebański władca Mentuhotep II Nebhepetra podbił północ i ponownie zjednoczył cały Egipt pod jednym berłem. Na miejsce swego wiecznego spoczynku wybrał dolinę Deir el-Bahari w Tebach Zachodnich, gdzie wzniósł zespół grobowy łączący cechy dawnych kompleksów piramid i skalnych grobowców swych tebańskich poprzedników. Następcy Mentuhotepa II utrwalili jego dokonania. Nastał ponownie czas gospodarczego rozkwitu i rozwoju sztuki. Amenemhat I, założyciel XII dynastii, zreformował administrację państwa i przeniósł stolicę z powrotem w rejon memficki (do Iczi-taui, w pobliżu dzisiejszego Liszt). Jego następca Senuseret I przywrócił rangę dawnego centrum kultu słonecznego w Heliopolis, ustawiając w tamtejszej światyni wielkie obeliski.

na nekropolach górnoegipskich: w Beni Hasan , Bersza, Asjut, Tebach, Asuanie. Niezwykle istotne zmiany dotknęły sfery wierzeń w życie pozagrobowe. Miał miejsce proces określany niekiedy jako „demokratyzacja religii”. Prerogatywy władców zaczęły być dostępne ludziom niekrólewskiego pochodzenia. W niektórych grobowcach prywatnych umieszczane były Teksty Piramid, powstał też nowy zestaw utworów religijnych, Teksty Sarkofagów. Pojawiły się trumny antropoidalne (w formie postaci ludzkiej), co związane było ze zmianą pozycji ciała w pochówku. Charakterystyczne dla tego okresu są również drewniane modele, fajansowe figurki hipopotamów , ceramiczne tace ofiarne; po raz pierwszy pojawiły się miniaturowe figurki uszebti, powszechne w późniejszych czasach. DRUGI OKRES PRZEJŚCIOWY (ok. 1650-1550 p.n.e.) Już od dłuższego czasu we wschodniej Delcie osiedlali się Azjaci. W końcu zdominowali lokalną społeczność i po kolejnej fali imigracji z Kanaanu przejęli władzę, tworząc własną XV dynastię. Egipcjanie przedstawiali to potem jako najazd, zwąc obcych władców Hyksosami (od egip. heka- chasut , „władca obcych krajów”). Hyksosi dysponowali nową bronią (m.in. nieznanymi wcześniej w Egipcie końmi i rydwanami), co zapewniało im przewagę militarną. Władali w Delcie, gdzie założyli swoją stolicę Auaris; kontrolowali także resztę kraju rządzoną przez ich wasali. Egipt ponownie pozostawał przez kilkadziesiąt lat w stanie rozbicia dzielnicowego. W końcu walkę z Hyksosami podjęli władcy z tebańskiej XVII dynastii, Sekenenra Ta’a, który poległ na polu bitwy i Kames. Tocząca się ze zmiennym szczęściem narodowowyzwoleńcza wojna zakończyła się zdobyciem Auaris przez króla Jahmesa i wyparciem Hyksosów do Palestyny. NOWE PAŃSTWO (ok. 1550-1069 p.n.e.) Jahmes, być może brat Kamesa, zaliczany jest już do XVIII dynastii, rozpoczynającej okres Nowego Państwa. Stolicą ponownie zjednoczonego Egiptu stały się Teby, a tamtejszy bóg Amon-Ra został naczelnym bogiem państwa. Wybitni władcy XVIII dynastii, poczynając od Amenhotepa I, wznosili niezliczone budowle w zespołach świątynnych w Karnaku i Luksorze. Grobowce

królewskie zaczęto wykuwać w skałach w ukrytym w górach Teb Zachodnich wąwozie (który znamy dziś jako Dolinę Królów ), nad którym dominuje el-Gurn, szczyt o kształcie piramidy. Świątynie grobowe, dotychczas towarzyszące grobowcom, wznoszono odtąd w oddaleniu od nich, na granicy pustyni i obszarów uprawnych. Łączono w nich kult zmarłego władcy z kultem Amona-Ra i innych bóstw. Jedną z pierwszych takich budowli, zwanych „świątyniami milionów lat”, była świątynia Hatszepsut zbudowana na tarasach w pobliżu zespołu grobowego Mentuhotepa II w Deir el- Bahari. Hatszepsut , córka Thotmesa I i żona Thotmesa II, doszła do władzy po przedwczesnej śmierci swego męża, rządząc początkowo jako regentka w imieniu małoletniego pasierba, Thotmesa III. Po kilku latach jednak sama koronowała się na króla, rządząc samodzielnie (chociaż formalnie Thotmes III był współrządcą). Hatszepsut legitymizowała swoją władzę, przedstawiając się jako córka Amona i prawowita następczyni Thotmesa I. Hatszepsut była wybitną władczynią, która zapewniła Egiptowi stabilność polityczną i gospodarczy rozwój. Na wielką skalę rozbudowała zespół sakralny Amona w Karnaku i wzniosła jego „Święte Świętych” w Deir el-Bahari, stworzyła rytualną sieć świątyń i dróg procesyjnych w Tebach, miejsce obchodów Święta Opet i Święta Doliny – dwóch kluczowych wydarzeń każdego roku, mających kosmiczne znaczenie. Wbrew dawniejszym poglądom, dzisiaj wiemy, że nie stroniła od aktywności militarnej, utrzymując w ryzach Nubię i Palestynę. Zwieńczeniem jej zainteresowania zagranicą była ekspedycja wysłana do egzotycznej krainy Punt. Po śmierci Hatszepsut niszczono jej imiona i wizerunki, usiłując dokonać damnatio memoriae. Powody tego działania nie są jasne. Jak się wydaje, fakt, że owe zniszczenia zostały dokonane dwadzieścia lat po śmierci Hatszepsut, wskazuje raczej na powody polityczne (kwestia prawomocności linii dynastycznej) niż osobistą zemstę jej pasierba. Thotmes III , objąwszy samodzielne rządy, dał się poznać jako wielki wojownik (przedsięwziął m.in. 17 wypraw do Syro-Palestyny) i budowniczy. Za jego czasów Egipt rozciągał swoje panowanie od czwartej katarakty Nilu w Nubii aż po Eufrat w północnej Syrii. Jego następcy, Amenhotep II, Thotmes IV i Amenhotep III , utrwalili imperialną pozycję Egiptu. Państwo faraonów aktywnie uczestniczyło w polityce międzynarodowej.

Panowanie ostatniego króla XVIII dynastii, Horemheba, generała armii niewywodzącego się z rodziny królewskiej, doprowadziło do przejęcia steru rządów przez faraonów-wojowników, dynastię XIX, której najwybitniejszym przedstawicielem był Ramzes II. Za jego panowania doszło do konfrontacji Egiptu z państwem hetyckim, której punktem kulminacyjnym była bitwa pod Kadesz (1274 r. p.n.e.). Zawarty następnie pokój potwierdzony międzynarodowym traktatem przetrwał kilkadziesiąt lat, co umożliwiło Ramzesowi poświęcenie się działalności budowlanej na niespotykaną wcześniej skalę. Powstały wówczas m.in. skalne świątynie w Abu Simbel w Nubii, Ramesseum – świątynia grobowa króla w Tebach Zachodnich, rozbudowano świątynie w Luksorze, Karnaku (Wielki Hypostyl) i Memfis. We wschodniej Delcie (skąd wywodziła się rodzina Ramzesa II) faraon wzniósł nową stolicę, Pi-Ramzes. Czasy Ramzesa II to okres niezwykle bogaty w zabytki architektury, sztuki i piśmiennictwa. Poszechnie podziwiane są pięknie dekorowane grobowce jego małżonki Nefertari , członków elity, a także artystów-rzemieślników zamieszkujących osadę w Deir el-Medina. Po długim, blisko 67-letnim panowaniu Ramzesa II tron kwitnącego kraju odziedziczył Merenptah. Musiał stawić czoła najazdowi Libjczyków i poskramiać bunty w Palestynie. Na steli tego króla po raz pierwszy pojawia się nazwa Izrael. Jego następcy, uwikłani w walkę o władzę, doprowadzili do destabilizacji państwa i w konsekwencji do panowania nowej, XX dynastii, której przedstawiciele tradycyjnie przybierali imię Ramzes (eg. Rameses lub Ramessu; łącznie panowało 11 królów tego imienia). Żaden spośród nich nie był jednak władcą formatu ich wielkiego poprzednika. Najpełniej usiłował go naśladować Ramzes III, którego świątynia grobowa w Medinet Habu nawiązywała do architektury Ramesseum. Jednak odmienna sytuacja polityczna, w tym najazdy tzw. Ludów Morza, a także społeczno-gospodarcza (kryzys ekonomiczny), sprawiły, że Egipt za ostatnich Ramessydów utracił stabilność, co doprowadziło do kolejnego Okresu Przejściowego.

TRZECI OKRES PRZEJŚCIOWY (ok. 1069-747 p.n.e.) Za panowania Ramzesa XI, ostatniego króla XX dynastii państwo egipskie trawił polityczny i ekonomiczny kryzys. W jego efekcie władzę w Tebach przejęli potężni kapłani Amona, między innymi Herihor (bohater „Faraona” Prusa), natomiast w Tanis w Delcie panowali faraonowie tworzący XXI dynastię. Zarzucono obyczaj pochówków w Dolinie Królów, władcy zaczęli budować swoje grobowce w okręgach świątynnych. Grobowce królewskie w Tanis, odkryte w 1940 r. nienaruszone, zawierały artefakty porównywalne z zawartością grobowca Tutanchamona, czego przykładem może być złota maska Psusennesa I. Przez następne kilkaset lat Egiptem rządzili królowie pochodzenia obcego – dynastie XXII-XXIII, których władcy wywodzili się z libijskich plemion od dawna osiedlonych w Delcie. Faraonowie z północy zyskali wkrótce wpływ na Teby i tamtejsze elity, między innymi poprzez swoje córki pełniące funkcję Bożych Małżonek Amona. To najwyższe kobiece stanowisko w kulcie wiązało się z wyjątkowym statusem, wielkim majątkiem i wysoką pozycją, nie tylko religijną ale także polityczną. W Trzecim Okresie Przejściowym nastapiły istotne zmiany w obyczajach pogrzebowych. Powtarzające się rabunki grobów sprawiły, że normą stało się chowanie zmarłych w niedekorowanych, często ukryte grobowcach. Cały „ładunek informacyjny” (teksty i przedstawienia eschtologiczne) umieszczano na drewnianych lub kartonażowych trumnach i papirusach grobowych. Ponieważ rabusie nie oszczędzali grobowców królewskich w Dolinie Królów, mumie władców przeniesiono do „skrytek” w grobowcu Amenhotepa II (KV 35) i w dolinie na południe od Deir el-Bahari. OKRES PÓŹNY ( 747 - 332 p.n.e.) W połowie VIII wieku p.n.e. Egipt zajęli wywodzący się z Nubii faraonowie XXV dynastii (zwanej nubijską lub kuszycką). Próbowali oni nawiązywać do osiągnięć wielkich epok przeszłości, by legitymizować swą władzę w Egipcie; z drugiej strony, wiele elementów faraońskiej kultury zostało już wcześniej połączonych z tradycjami afrykańskimi w królestwie Kusz. Ich stolica Napata położona była w pobliżu świętej góry Gebel Barkal, uważanej od czasów XVIII dynastii za siedzibę boga Amona. Król kuszycki Pianchi panował jako faraon w latach 744 - 714 p.n.e. Początkowo kontrolował tylko Górny Egipt, co prawdopodobnie

następnie ze zmiennym szczęściem. Inne jego działania były bardziej skuteczne. Necho II nakazał przekopanie kanału od Nilu do Morza Czerwonego i zbudował potężną flotę. Wysłał także fenickich żeglarzy na wyprawę wokół Afryki. Płynąc z Morza Czerwonego w ciągu trzech lat opłynęli oni kontynent, powracając do Egiptu przez Morze Śródziemne. Jego syn Psametyk II w czasie krótkiego, 6- letniego panowania przedsięwziął wyprawę wojenną do Nubii ( w 492 r. p.n.e.), zdobywając Napatę i ścigając wraz ze swymi greckimi najemnikami wrogów aż do okolic czwartej katarakty. Wyprawił się także do Palestyny, by wzniecić powstanie przeciw władzy Babilonii, a w samym Egipcie prowadził intensywną działalność budowlaną, m.in. ustawiając obeliski w świątyni w Heliopolis i wznosząc świątynię w Hibis w oazie Charga. O panowaniu tych władców, jak również o skomplikowanych kolejach rządów ich następców Apriesa i Amazisa , pisał szczegółowo grecki historyk Herodot, który odwiedził Egipt w połowie V wieku p.n.e. Apries przy pomocy greckich najemników odparł atak Babilonii. Musiał jednak walczyć o władzę ze swym generałem Amazisem, który ostatecznie wygrał tę rywalizację i panował jako faraon przez 44 lata. Był wybitną postacią ówczesnej polityki i kultury, w jego biografii łączyły się elementy egipskie i greckie. Władcy XXVI dynastii nie tylko zatrudniali greckich najemników, ale także wspierali osiedlanie się Greków w Naukratis i Heraklejon (Thonis) w Delcie. W 525 r. p.n.e. perski król Kambyzes II najechał Egipt i pojmał, a następnie stracił ostatniego króla dynastii, Psametyka III. Egipt wpadł w orbitę wpływów potężnego państwa perskiego. Za XXVII i XXXI dynastii (I i II panowanie perskie) po raz pierwszy w swych dziejach Egipt nie stanowił odrębnego państwa, lecz był tylko prowincją rozległego imperium. Po zakończeniu pierwszego okresu perskiej okupacji do władzy doszła XXX dynastia, której najwybitniejszym przedstawicielem był Nektanebo I. Jego dziełem jest aleja sfinksów łącząca Luksor i Karnak, monumentalny I pylon świątyni w Karnaku i świątynia Izydy na wyspie File koło I katarakty. Okres Późny cechują charakterystyczne formy ekspresji wierzeń. Trumny, kamienne sarkofagi, stele mają nowe formy, wśród figurek grobowych pojawiają się nie tylko uszebti, ale również drewniane statuetki Ptaha-Sokarisa-Ozyrysa, synkretycznego boga odrodzenia. Na wielką skalę rozwija się „przemysł” mumifikacji świętych zwierząt, poświęconych danemu bóstwu i składanych jako wota na nekropolach. W świątyniach składane

są w imieniu pobożnych obywateli brązowe figurki bóstw, z dedykacjami podającymi ich imiona. OKRES GRECKI (dynastie: macedońska i ptolemejska) ( 332 - 30 p.n.e.) W 332 r. p.n.e. Egipt został zajęty przez Aleksandra Wielkiego. Egipcjanie witali go jako wyzwoliciela spod perskiej okupacji, macedoński król został uznany za syna boga przez wyrocznię Amona w oazie Siwa. Po śmierci Aleksandra władzę nad Egiptem zdobył jeden z jego wodzów, Ptolemeusz syn Lagosa, który dał początek dynastii Ptolemeuszów (Lagidów). Ptolemeusze, chociaż wywodzili się z obszaru kultury helleńskiej, rządzili Egiptem jako faraonowie, odwołując się zarówno do tradycji egipskiej, jak i greckiej. Język i pismo greckie weszły do powszechnego użycia. Ten kulturowy dualizm powodował, że powstawały takie obiekty jak Kamień z Rosetty ,.na którym trzema rodzajami pisma (hieroglifami, demotyką i pismem greckim) zapisano edykt Ptolemeusza V z 197 r. p.n.e. Analiza tego zabytku walnie przyczyniła się do odczytania hieroglifów przez J.-F. Champolliona w 1822 r. Stolica Ptolemeuszy, Aleksandria, założona przez samego Aleksandra, stała się również miejscem jego ostatecznego spoczynku. Była wielokulturową metropolią, a z czasem stała się jednym z najważniejszych miast ówczesnego świata, centrum nauki i sztuki. Spoiwem tego kulturowego tygla był zainaugurowany prze Ptolemeusza I kult Serapisa łączącego cechy egipskiego Ozyrysa-Apisa i bogów greckich. Serapeum, Muzejon i Biblioteka to najważniejsze instytucje Aleksandrii, o światowej renomie. Okres Ptolemejski to trzy wieki burzliwe politycznie, lecz pomyślne dla kraju gospodarczo. Ptolemeusze rządzili jako następcy rodzimych faraonów, podtrzymując kult w dawnych sanktuariach i wznosząc nowe budowle, jak świątynia Hathor w Denderze czy Horusa w Edfu. Po śmierci ostatniej władczyni dynastii, słynnej Kleopatry VII (w 30 r. p.n.e., po przegranej bitwie pod

OKRES BIZANTYJSKI (KOPTYJSKI) ( 395 - 641 n.e.) Po podziale cesarstwa Egipt stał się częścią Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Dla władców Bizancjum był źródłem surowców, w tym tak wyjątkowych jak wydobywany w górach nad Morzem Czerwonym czerwony porfir. Zwany był „cesarskim” bo jego użycie było zastrzeżone dla władców. Wykonywano z niego posągi, a cesarzowe rodziły następców tronu w specjalnej komnacie z tego kamienia, co przełożyło się na dynastyczne określenie porfirogeneta. Aleksandria wciąż pełniła rolę centrum politycznego, religijnego i naukowego. Funkcjonował uniwersytet , którego budynki, w tym „budowlę teatralną” , która była auditorium maximum , odkryli polscy archaeolodzy. Trwały jednak prześladowania „pogan” i walki chrześcijan między sobą. Ich ofiarą padła wybitna uczona Hypatia, zamordowana przez rozjuszony tłum w 415 r. n.e. Dawny porządek odchodził w przeszłość. Koptowie, egipscy ortodoksyjni chrześcijanie już od dłuższego czasu stosowali do zapisu mówionego języka grecki alfabet uzupełniony o kilka znaków z pisma demotycznego, czyli pismo koptyjskie. Wyparło ono ostatecznie dawne systemy zapisu. Ostatnia datowana inskrypcja hieroglificzna powstała w 395 r., a w połowie V wieku przestano używać pisma demotycznego. Ostatnim „bastionem” egipskiej religii była świątynia Izydy na File. W roku 537 n.e. została zamknięta przez generała Narsesa na polecenie cesarza Justyniana. Było to wydarzenie symbolicznie kończące historię egipskiej cywilizacji. Egipt był częścią Bizancjum aż do 641 r., kiedy to został zajęty przez Arabów pod wodzą Amra, należąc odtąd do wielkiego obszaru cywilizacji islamskiej. POLECANA LITERATURA: Ciałowicz K. M., Początki cywilizacji egipskiej , Kraków 1999. Grimal N., Dzieje starożytnego Egiptu , Warszawa 2004. Kaczanowicz M., Egipt. Ostatnie wieki imperium (747-332 p.n.e.) , Poznań 2019. Kemp B., Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji , Warszawa 2008. Kitchen K., Ramzes Wielki i jego czasy , Warszawa 2002. Łukaszewicz A., Egipt Greków i Rzymian , Warszawa 2006. Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu , przekład, wstęp i komentarz F. Taterka, Poznań 2017.

Schlögl H. A., Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry , Warszawa 2009. Schneider T., Leksykon faraonów , Warszawa 2001. Schulz R., M. Seidel (red.), Egipt. Świat faraonów , Kolonia 2001. Wilkinson T., Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry , Warszawa 2011. [opracowanie: Andrzej Ćwiek 2020 ]