Pobierz Elementy rynku produktów rolnych i więcej Publikacje w PDF z Economia Agricola tylko na Docsity!
JERZY DIETL
ELEMENTY RYNKU PRODUKTÓW ROLNYCH
Podaż, popyt i cena są elementami rynku produktów rolnych. Mię¬
dzy tymi wielkościami zachodzą zależności, których znajomość umo
żliwia wybór racjonalnych środków polityki gospodarczej 1. Zadaniem
tego artykułu jest ustalenie ogólnych zależności między elementami
rynku produktów rolnych w Polsce. Zakres rozważań ograniczamy do
omówienia przyczyn wpływających na decyzje zmiany rozmiaru pro
dukcji przez rolnika oraz reakcji podaży i popytu na zjawiska ryn
kowe, w szczególności zaś zmiany cen. Przyjmuje się, że w naszych
warunkach, w każdym bądź razie w krótkich okresach czasu, cena jest
zmienną niezależną. Stąd też pomija się problematykę oddziaływania
podaży i popytu na ceny, a więc zagadnienie giętkości cen. Zmiana
ceny jest oczywiście zależna od warunków podaży i popytu. Jednak
najczęściej nie zmienia się samorzutnie ale na skutek decyzji plani¬
fikatora.
Przesłanki działania gospodarczego producenta rolnego. Przeważa
jąca część produkcji rolnej w Polsce pochodzi z indywidualnych go
spodarstw rolnych. Rolnik ma swobodę wyboru kierunku produkcji,
a nie wywierając wpływu na cenę, znajduje się w stosunku do innych
rolników w sytuacji konkurencyjnej 2. Zachodzi w związku z tym py
tanie, czy klasyczna teoria cen wyjaśnia jego postępowanie. Czy rolnik
w swoich przewidywaniach i decyzjach jest przedsiębiorcą kierującym
się zawsze dążeniem do maksymalnych korzyści wynikających z ak
tualnej, a raczej przewidywanej sytuacji rynkowej. Czy swoje decy-
(^1) Powiązania popytu, podaży i ceny są zawsze widoczne w długich okre sach czasu. W okresach krótkich, przy sztywnej cenie zależności te mogą się nie ujawnić. (^2) Tylko wyjątkowo na rynku lokalnym w wypadku dużej różnicy między
efektywnym popytem a podażą, można zaobserwować w krótkich okresach czasu wpływ indywidualnego rolnika na cenę. Sztywne ceny, sytuacja monopolistyczna lub oligopolistyczna przedsiębiorstw skupu oraz czasami niedostateczna podaż produktów rolnych w stosunku do efektywnego popytu nie pozwalają często ujawnić sytuacji konkurencyjnej producentów rolnych.
200 Jerzy Dietl
zje rolnik opiera na przewidywanym stosunku kosztu krańcowego do
przychodu krańcowego, rozwijając swą produkcję do momentu zrów
nania się tych dwóch wielkości.
Ujmowanie kosztów przez rolnika i instytuty badawcze jest na ogół
odmienne, stąd też wyniki badań nie wyjaśniają często zachowania
się rolnika pod wpływem zmian kosztów i cen. Rolnik zwykle inaczej
wartościuje swoje nakłady, szczególnie pracy własnej, z powodu trud
ności alternatywnego jej wykorzystania^3. Często także nie uwzględ
nia niektórych kosztów niezmiennych, np. amortyzacji czy oprocen
towania kapitału.
Trzeba także zwrócić uwagę na różne wartościowanie przez rolnika
nakładów w poszczególnych porach roku. Na przykład zupełnie inną
wartość przypisuje rolnik pracy własnej oraz sprzężaju w okresie
szczytu sezonowych robót, zupełnie inną zaś w okresie braku robót^4.
Instytuty badające koszty produkcji rolnej nie są w stanie tego
rodzaju rachunku przeprowadzić, chłop natomiast uwzględnia często
ujemne wpływy rozszerzenia jednej uprawy w stosunku do innych upraw
Konieczność wprowadzenia elementów umownych przy obliczania
kosztów powoduje ich zróżnicowanie w zależności od przyjętej me
tody^5. Pomijając różne traktowanie kosztów produkcji rolnej należy
podkreślić, że szereg elementów kosztów nie jest częstokroć w ogóle
(^3) W Jugosławii jednostkowe koszty produkcji pszenicy i kukurydzy były w okresie od roku 1929 do 1938 podobne, tymczasem ceny kształtowały się jak 170 do 100, w czasie od roku 1930 do 1934 ceny kukurydzy spadły jeszcze silniej, tymczasem obszar upraw kukurydzy zwiększał się na niekorzyść uprawy psze nicy. Przyczyną tego były koszty osobowe, które w okresie bezrobocia nie były przez rolnika uwzględniane we własnym rachunku, nie miał on bowiem mo żliwości alternatywnego wykorzystania własnej pracy. Podobnych przykładów można przytoczyć więcej. (M. Kristow, Wykorzystanie rachunku kosztów własnych w państwowej polityce cen, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej", 1957, nr 2, s. 115). Zachowanie się rolnika wyjaśnia tutaj teoria kosztów oparta na alternatywnych użytkach nakładów osobowych i kapitałowych. (^4) W Jugosławii rozwinięcie upraw buraków cukrowych po drugiej wojnie światowej spowodowało spadek plonów pszenicy na skutek zaangażowania pracy przy burakach cukrowych. Daje się tu zauważyć z jednej strony różne wartościowanie przez rolnika tych samych nakładów pracy w zależności od pory roku, z drugiej strony wliczanie do kosztów produktu nowego (buraki cu krowe), wzrostu przeciętnych kosztów pszenicy, na skutek rozwinięcia uprawy buraka cukrowego (jak wyżej). (^5) R. Manteuffel, Koszty produkcji artykułów rolniczych, „Zagadnienia Eko nomiki Rolnej", 1957, nr 2, s. 124. Autor podaje, że w Instytucie Ekonomiki Rolnej w zależności od przyjętych kluczy podziału kosztów uzyskano następu jące rozpiętości w kosztach jednostkowych: żyto od 89 do 110 za q; owies od 86 do 114 za q; strączkowe od 128 do 14:2 za q; ziemniaki od 42 do 48 za q; buraki pastewne od 19 do 23 za q; mleko od 1,19 do 1,47 za q.
202 Jerzy^ Dietl
Rozmiar produkcji rolnej jest w pewnym tylko stopniu funkcją
nakładów kapitałowych i osobowych (np. nakłady przeciw szkodni
kom, straty spowodowane przymrozkami itd.). Wydaje się, że pewne
koszty mogą być niezależne; a nawet odwrotnie proporcjonalne do
wielkości produkcji.
W rolnictwie trudno o optymalne dopasowanie do siebie krańco
wych wydajności poszczególnych czynników produkcji. Na przykład,
praca i ziemia nie mogą być często w pełni wykorzystane. Czynniki
te zresztą nie zmieniają się ciągle, tak że przyrosty małe w nakładach
produkcyjnych są częstokroć niemożliwe, co bardzo utrudnia kalku
lację opartą o analizę marginalną. Na przykład, dla małego gospodar
stwa zakup konia, zaangażowanie nowego pracownika czy zakup trak
tora jest niewątpliwie poważną zmianą kosztów, nie może więc być
traktowany jako zmiana ciągła nakładów kapitałowych czy osobo
wych. Trzeba dalej podkreślić, że gdy dwa produkty są wytwarzane
wspólnie, co ma miejsce w rolnictwie, to trudno ustalić koszt jednost
kowy i krańcowy każdego z tych produktów
9
. Ustalenie więc równo
wagi proporcji produkcji w przedsiębiorstwie rolnym jest niezmier
nie utrudnione. Przy określonej produkcji dwóch wspólnych dóbr
zmiana produkcji i ceny tylko jednego z nich „ceteris paribus" umoż
liwia jeszcze ustalenie optimum działalności. W wypadku jednak
zmiany wartości produkcji drugiego dobra znalezienie punktu równo
wagi, którym będzie zrównanie obu kosztów krańcowych z przy
chodami krańcowymi, jest o wiele trudniejsze.
Przewaga kosztów niezmiennych (stałych), niewielki obrót roczny
oraz nieuwzględnianie często nakładów pracy własnej powodują
z jednej strony konieczność z drugiej zaś możliwość przeciwstawienia
się gospodarstwa niekorzystnym zjawiskom rynkowym1 0.
100 do 180, wina — zaś od 100 do 700. Wydaje się, że w stosunkach polskich zróżnicowanie kosztów produkcji w minionym okresie było jeszcze wyższe, tak ze względu na system cen, jak i politykę preferencji gospodarstw obszarowo niewielkich. (^9) Por. J. Petričević, Neuere Methoden der Produktionskostenberechnung in der Landwirtschaft, „Landwirtschaftliches Jahrbuch der Schweitz 1955", nr 2, s. 145—160. Autor ustosunkowuje się sceptycznie do możliwości i celowości bez pośredniego rozliczania w rolnictwie kosztów przypadających na poszczególne produkty. Zdaniem jego koszty można rozdzielać jedynie drogą pośrednią, sto sując różne klucze rozliczeniowe kosztów. (^10) K. Sokołowski, Niektóre wnioski z badań nad spożyciem wsi, „Gospo darka Planowa", 1957, nr 2, s. 35. Dane książek rachunkowych gospodarstw rol nych za rok 1954 wykazują, że na 22 grupy klasowe w siedmiu regionach r e prezentowanych w sumie przez 786 gospodarstwa, aż 12 grup klasowych obej mujących 582 gospodarstwa wykazało w roku 1953/54 akumulację ujemną, to
Elementy rynku produktów rolnych 203
Jest to też jedną z przyczyn małej elastyczności podaży produkcji
rolnej.
Dla pełnego wyjaśnienia postępowiania rolnika należy zaznaczyć,
że jego decyzje oparte są niekiedy na przesłankach natury psy
chologicznej. Można zaobserwować dużą niechęć chłopa do przepro
wadzenia kalkulacji. Zachodzi to szczególnie w gospodarce ekstensyw
nej, gdzie warsztat rolny w małym stopniu upodobniony jest do
nowoczesnego przedsiębiorstwa. Duża ilość zajęć utrudnia też przepro
wadzanie kalkulacji. Na postępowanie producenta rolnego często
wpływa przykład sąsiedzki, dlatego też w wielu krajach tak silnie
rozrasta się system tworzenia gospodarstw wzorowych 11.
Rolnik uwzględnia szczególnie w swojej decyzji środki posiadane
do dyspozycji, w mniejszym zaś stopniu opiera swoje zamierzenia na
przewidywanej sytuacji rynkowej. Decyzja rolnika opiera się na do
świadczeniu uzyskanym w poprzednich okresach oraz na aktualnych
możliwościach finansowych, zakupy zaś jego nie są funkcją oczekiwa
nych korzyści1 2^. Podstawowy rachunek ekonomiczny: koszt krańcowy
— przychód krańcowy jest w małym stopniu przez niego uwzględ
niony. Między innymi często czynniki irracjonalne decydują o jego
postępowaniu 1 3^.
znaczy zmniejszenie się składników majątkowych (brak reinwestycji, spadek pogłowia, zapasów i gotówki oraz wzrost zadłużenia). Oznacza to, że aż 72°/o gospodarstw objętych badaniem zmniejszyło swój stan posiadania dzięki deficy towej produkcji, nie zaprzestając jej jednak. (^11) Szczególnie w Holandii i Francji w ostatnim czasie rozwijają się silnie
farmy wzorowe i organizuje się całe wioski doświadczalne. Z doświadczeń upo wszechniania wiedzy rolniczej i metod zarządzania gospodarstwami rolnymi w krajach Europy zachodniej, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej", 1957, nr 1, s. 83. 1 3 (^) Rolnik planuje swą produkcję nie uwzględniając najczęściej prawdopo dobnych zmian elementów rynku produktów rolnych, opiera więc swoje decyzje na rozumowaniu ex post, a nie ex ante. (^13) Por. Milhau, Traité d'Economie Rurale, s. 126—130; Probleme West deutscher Agrarpolitik, Köln 1953, s. 99; J. Sirol, Les roles de l'Agriculture dans les Fluctuations économiques, Paris 1942; M. Pohorille, O związku pomiędzy różnymi elementami polityki gospodarczej w stosunku do wsi, „Gospodarka Planowa", 1957, nr 7—8, s. 2. Ze względu na fałszywe przewidywania rolników zmian na rynku mięsnym NRF, przeprowadzono badania mające na celu wyjaśnienie, jakie rodzaje gos podarstw rolnych popełniają największe błędy. Okazało się jednak, że niera cjonalne wahania podaży żywca wynikają z braku wykształcenia zrozu mienia sytuacji rynkowej części przedsiębiorstw rolnych wszystkich typów wielkościowych i produkcyjnych. R. Plate, Der Schweinezüchter und der Markt, Zeitfragen der Schweinezucht, 1955, Hiltrup 1956, s. 61—78; H. Mitten- dorf, Derzeitiges Angebot und Entwicklungstendenz auf dem Schlachtrinde markt, „Tierzüchter", 1957, nr 2, s. 26—29.
Elementy rynku produktów rolnych 205
gospodarki kierowanej przed drugą wojną światową. Wykazały one
niewielką elastyczność podaży zbliżoną do wyników badań amerykań
skich sprzed pierwszej wojny światowej, pomimo tego że poza wpły
wem ceny na zmianę powierzchni działały również czynniki pozago¬
spodarcze 16. Wskaźnik elastyczności podaży zależeć będzie także od
stanu wyjściowego struktury i intensywności upraw. W zależności od
danej struktury upraw zmiana cen pociąga za sobą silniejszą lub
słabszą zmianę powierzchni upraw. Nagłe i gwałtowne zmiany pro
porcji cen produktów rolnych mogą wywołać silne zmiany podaży
powodując zmianę wskaźnika jej elastyczności. W ostatnich latach
prawie we wszystkich krajach europejskich wzrosła powierzchnia
upraw zbożowych na skutek korzystnego układu kosztów i cen.
W przeciwieństwie do tej ogólnej tendencji obszar oraz inten
sywność upraw zbożowych w Polsce zmalały, mimo tego że
spadek cen wpływa na produkcję rolną słabiej niż wzrost cen1 7^.
Często nawet niewielki spadek cen wywołuje ujemny wskaźnik
elastyczności podaży produkcji rolnej. Jak już wykazały przy
toczone dane o elastyczności podaży, zależna jest ona od okresu
czasu, dla którego badamy reakcje podaży na zmianę ceny. Zresztą dla
praktycznego wykorzystania wyników duże znaczenie ma znajomość
okresu czasu, w jakim ujawni się w podaży produkcji rolnej wpływ
zmiany ceny. Będzie on różny dla poszczególnych produktów ze
względu na różną długość cyklu produkcyjnego 1 8^. Wahania podaży
(^16) Milhau, Traité d'Economie Rurale, s. 53 wg Laufenburger i Pflimlin, La
nouvelle structure économique du Reich, Paris 1938. Wskaźnik elastyczności powierzchni dla pszenicy wynosił 0,28, dla żyta 0,16. (^17) Deniszczuk, Gospodarka zbożowa a problemy spożycia „Gospodarka Pla
nowa", 1957, nr 5, s. 24—29. Powierzchnia zasiewów zbóż w Polsce w 1955 r. w stosunku do 1949 r. zmalała średnio o 4,l%, w tym pszenicy o l%, a żyta o 4,2%. Równocześnie w tym samym czasie powierzchnia upraw ziemniaków wzrosła o 6,5%, upraw przemysłowych o 48,5%, a pastewnych o 24%, mimo że brak siły roboczej na wsi niewątpliwie przeciwdziałał powyż szej tendencji. Nastąpiło to z jednej strony na skutek wprowadzenia dostaw obowiązkowych, których ceny ustalono poniżej kosztu własnego, pomimo przy musu dostawy zmniejszył się obszar uprawy. Z drugiej strony — przymus dostaw spowodował sztucznie wysoką cenę wolnorynkową, zwiększając koszty pasz zbo żowych. Dlatego też między innymi z wyjątkiem Jugosławii i Włoch przezna czamy w Polsce najmniejszy procent zużycia ogólnego zbóż na cele paszowe, (Polska 30%, Dania 78,9%, Szwecja 75,9%, NRF 61,6%, Belgia 46%). (^18) H. Chołaj, Wpływ bodźców ekonomicznych na produkcją rolniczą, „Eko
nomista", 1957, nr 3, s. 51. Autor omawia przykładowo „długość cyklu świń skiego". Okres pomiędzy momentem zmiany cen a zmianą podaży wynosi 18 miesięcy (4 miesiące u maciory, 10—11 miesięcy tuczenia, 3—4 miesiące - okres konieczny dla powzięcia decyzji zmiany rozmiarów produkcji). Jeżeli do-
206 Jerzy^ Dietl
produkcji rolnej można ujmować w okresach długich, średnich, krót
kich i bardzo krótkich. Okres długi wynosi od 10—30 lat i obejmuje
parę cyklów produkcyjnych. Okres średni obejmuje najczęściej jeden
lub dwa cykle produkcyjne, wynoszące przeciętnie około 5 lat.
W okresach krótkich uwidaczniają się najczęściej zmiany z roku na
rok. Przykłady omawiane powyżej dotyczyły średnio- i krótkookre
sowych zmian podaży. Zmiany podaży na skutek zmiany ceny w okre
sach bardzo krótkich pociągają za sobą z reguły zmiany zapasów
rolnika.
Ustalenie wskaźnika elastyczności podaży w długim okresie, tak
ważne dla przewidywań gospodarczych, nastręcza w praktyce szcze
gólnie duże trudności
1 9
. Można jednak ustalić pewne fizyczne relacje
będące podłożem reakcji produkcji na cenę2 0^. Wiele jest w Polsce
prób określenia wpływu rozmiaru i struktury nakładów kapitałowych
na rozmiar produkcji rolnej. Prace te są niewątpliwie przyczynkami
wyjaśniającymi, w jakim stopniu przy opłacalnych cenach możemy
się spodziewać w długim okresie czasu zmian produkcji rolnej stosu
jąc bardziej intensywne metody produkcji2 1^. Można także badać, ja-
liczy się taki sam okres trwania fazy zstępującej „cyklu świńskiego", to pełny okres cyklu wyniesie około 36—40 miesięcy. Widać stąd, jak ważne jest właś ciwe dobranie okresu czasu, w którym oblicza się wskaźnik elastyczności podaży. 1 9 (^) Jeżeli produkcja uległa zmianie, jak już to powiedzieliśmy, trudno okreś lić, o ile na nią wpłynęła zmiana cen. Trudności te są łatwiejsze do rozwią zania przy obliczaniu krzywych popytu, ponieważ istnieją dostateczne mier niki oceny zmian popytu (np. zmiany dochodu na głowę ludności czy ogólne zmiany poziomu cen). Przy wykreślaniu krzywej podaży należałoby uwzględ nić dużo zmiennych, z których nie wszystkie są wymierne (np. zmiany cen róż nych pozycji kosztów, zmiany w procesach technologicznych produkcji itd.). Słusznie podkreśla się, że może najwygodniej byłoby stosować metodę ekspery mentalną, w praktyce jednak nie jest to osiągalne. Trudno byłoby np. za gwarantować pewnym rolnikom wyższe ceny na przestrzeni dziesięciu czy pięt nastu lat po to, by obliczyć wynikające stąd zmiany w ich produkcji. (^20) Por. Shepherd, Agricultural Price Analysis, s. 92, Jensen, Determining Input-Output Relationships in Milk Production, „Journal of Farm Economis", 1940, s. 449—458. Autor przeprowadza badanie reakcji krów mlecznych na zmiany w przyjmowanym pokarmie. (^21) Por. J. Okuniewski, Zaopatrzenie rolnictwa w środki obrotowe, „Myśl Gospodarcza", 1957, nr 4, s. 35—58. W szczególności autor omawia efekty zwięk szania stosowania nawozów sztucznych na produkcję zbóż. S. Schmidt, Wzrost liczebności zwierząt czynnikiem podniesienia wydajności ziemiopłodów, „Myśl Gospodarcza", 1957, nr 2, s. 73—106, — omawia wpływ nawożenia naturalnego na wzrost produkcji roślinnej; S. Dulski, Wpływ intensywniejszego wykorzysta nia nawozów mineralnych na wskaźniki efektywności nakładów w produkcji żywca trzody chlewnej, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej", 1957, nr 4, s. 100—104.
208 Jerzy Dietl
przez rolnika zapasów towarowych albo intensyfikacją hodowli w pew
nych porach roku (np. eliminacja sezonowej podaży jaj i żywca przez
politykę cen)2 6^. Wynika stąd, jak duże znaczenie może mieć polityka
cen w bardzo krótkich okresach czasu dla dostaw masy towarowej
zgodnie z kształtowaniem się popytu. Elastyczność podaży obliczona
dla średnich okresów czasu jest mniejsza2 7^. Podane powyżej przy
kłady obliczeń elastyczności w długich okresach czasu wskazują, że
niejednokrotnie wskaźniki elastyczności obliczone dla długich okre
sów czasu znowu się podnoszą.
Wzrost ceny (popytu) wpływa, jak widzieliśmy, w sposób bardzo
różnorodny na podaż produkcji rolnej w zależności od rodzaju pro
duktu, długości okresu czasu, warunków przyrodniczych, technicz
nych i ekonomicznych gospodarstwa. Wpływ ceny na produkcję rolną
ujawnia się, jak wiadomo, po upływie dłuższego okresu czasu
2 8
Spadek cen na ogół w mniejszym stopniu wpływa na rozmiar pro-
(^26) Badania Wellsa prowadzone w USA w latach 1929—30 wykazały, że wzrost cen od poniedziałku do wtorku wywołuje w Sioux-City przyrost dostaw żywca transportem kołowym od wtorku do środy, przy czym wskaźnik elas tyczności wynosi 15. Przy transporcie kolejowym (Chicago) zaobserwowano już dłuższe opóźnienie między zmianami w cenach i dostawach. Zmniejszeniu także uległ wskaźnik elastyczności podaży, który wyniósł 10. Podobne badania prze prowadził Stover przekonując się, że zmiana cen świń w Chicago od soboty do następnego poniedziałku spowodowała następującą elastyczność podaży w po szczególnych dniach: wtorek — 4,4, środa — 8,8, czwartek — 12, piątek — 7,2. sobota —- 4,4, poniedziałek (następnego tygodnia) — 7,6. Shepherd, Agricultural Price Analysis, s. 89, wg D. V. Wells, Farmers Response to Price in Hog Pro duction and Marketing, „USA Tech. Bul." 359, 1933, oraz H. J. Stover, Relation of Daily Prices to the Marketing of Hogs at Chicago, „Cornell Univ. Agr. Exp. Sta. Bul." 534, 1932, s. 46—48. (^27) Wells obliczył, że elastyczność podaży świń za okres dwóch lat obliczona na podstawie zmian cen kukurydzy jako podstawowej paszy, która decyduje o dostawach waha się w różnych stanach USA od 0,5 do 1. Badania innych uczonych (Bean, Cox i Quintus oraz Pubols i Klaman) wykazały, że na ogół elastyczność podaży wszystkich nieomal produktów rolnych w średnich okre sach czasu jest mniejsza od jedności. Niektóre z tych badań wskazują na zależności zmian w areale upraw i proporcji między dochodami z areału różnych upraw (a nie cenami). Shepherd, Agricultural Price Analysis, s. 90. (^28) Por. Z. Zakrzewski, Rynek rolniczy i jego odrębności „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny", 1958, nr 1, s. 164—167. Autor wskazując na przyczyny niewiel kiej elastyczności podaży produktów rolnych w stosunku do podaży produktów przemysłowych podkreśla między innymi, że wpływ ceny jest ograniczony na skutek podaży łącznej indywidualnego gospodarstwa. Dzięki temu wpływ wy sokiej ceny jednego artykułu na jego produkcję i podaż jest odpowiednio słabszy. Podkreśla także, że mniejsze ryzyko rolnika w gospodarce socjali stycznej zwiększa elastyczność jego produkcji w porównaniu z krajami ka pitalistycznymi.
Elementy rynku produktów rolnych 209
dukcji rolnej niż wzrost cen. Rolnik, którego gospodarstwo jest na
stawione na zwiększoną produkcję, niechętnie ją ogranicza, tym bar
dziej że w kosztach produkcji rolnej duży udział stanowią koszty
stałe. Często na skutek spadku ceny rolnicy zwiększają swoją pro
dukcję celem uzyskania niezmniejszonego przychodu pieniężnego
brutto 2 9^. Przy niewielkim spadku cen wskaźnik elastyczności podaży
może być wielkością ujemną. W poprzednim okresie na tej podstawie
uzasadniano wpływ dostaw obowiązkowych zboża na intensyfikację
uprawy. Uważano, że chłop będzie chciał zwiększyć swój przychód
pieniężny zwiększając produkcję, która pozwoliłaby mu sprzedać
część masy towarowej na wolnym rynku. Duży jednak spadek cen nie
pociąga za sobą ujemnej elastyczności podaży.
Zmiana ceny wywołuje zwykle zmianę struktury produkcji3 0
Zmiana struktury produkcji wiąże się ściśle z możliwością substytucji
produkcji rolnej. Badania wykazały, że w okresie międzywojennym
w Polsce istniała wysoka ujemna korelacja pomiędzy eksportem zboża
a podażą trzody chlewnej. Podniesienie ceny zboża na skutek eks
portu wiązało się ze zmniejszeniem hodowli. Spadek ceny pociągał
większe spasanie zboża, a tym samym zwiększenie hodowli 3 1^. W ciągu
ostatnich lat nastąpiła zmiana struktury podaży żywca na korzyść
świń wskutek korzystniejszych relacji cen różnych pasz do cen trzody
chlewnej niż do cen bydła i mleka 3 2^.
Ogólnie, zastępowanie w produkcji rolniczej jednych dóbr drugimi
na skutek zmian rynkowych daje znacznie większe możliwości wy
boru kierunków produkcji w przedsiębiorstwie rolnym niż w przed
siębiorstwie przemysłowym. Możliwości różnego przeznaczenia pro
duktów roślinnych w gospodarstwie rolnym powodują większe zróż
nicowanie w czasie cen produktów roślinnych niż zwierzęcych.
Elastyczność podaży produkcji rolnej zależy także od związania
(^29) Por. Clark, Principles of Marketing, New York 1947, s. 606. (^30) Por. Chołaj, Wpływ bodźców ekonomicznych na produkcją rolniczą, s. 46 i 52. Tak zwana międzygałęziowa elastyczność podaży, tzn. stopień zmian struktury produkcji rolnej na skutek zmiany cen zależy od intensywności pro dukcji w gospodarstwie. (^31) Por. S. Schmidt, Rola rezerw paszowych w planowaniu gospodarki zwie¬
rzęcej, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej", 1957, nr 4, s. 55—65. (^32) Por. R. Buczyński i K. Maciejewska, Tendencje rozwojowe pogłowia bydła; Tendencje rozwojowe pogłowia trzody chlewnej w latach 1949—1956; Tendencje rozwojowe pogłowia owiec i koni, „Nowe Rolnictwo", 1957, s. 156— 159, 197—200 oraz 250—252. Autorzy wykazują także, że zmiany pogłowia owiec uzależnione są nie tylko od ceny, wełny, jej relacji do cen pasz i innych pro duktów hodowlanych, ale również od cen mleka, mięsa i skór owczych.
14 Ruch Prawniczy i Ekon.
Elementy rynku produktów rolnych 211
Dotychczasowe rozważania pozwalają na sformułowanie ogólnych
wniosków mających duże znaczenie dla polityki gospodarczej rynku
produktów rolnych. Rolnik opiera swoje decyzje dotyczące zmiany
produkcji w głównej mierze na uzyskanym w poprzednich okresach
doświadczeniu, w mniejszym zaś stopniu na prawdopodobnej sytuacji
rynkowej. Możliwości przeprowadzenia szczegółowego rachunku kosz
tów w rolnictwie są bardzo ograniczone. Stąd też rolnik nie jest w sta
nie porównywać krańcowych kosztów i przychodów ze sprzedaży po
szczególnych produktów, a raczej łączne koszty krańcowe produkcji
i łączne przychody całego gospodarstwa rolnego. Zmiany rozmiarów
produkcji i podaży produktów rolnych zależne są od zmiany cen.
Wpływ jednak cen uwydatnia się dopiero w dłuższych okresach czasu,
w zależności od długości cyklu produkcyjnego. Niewielka zresztą elas
tyczność podaży produktów rolnych jest poważnie zróżnicowana dla
poszczególnych produktów. Dlatego też polityka rynkowa uwzględnić
musi w większym stopniu perspektywiczne potrzeby zmiany pro
dukcji niż krótkotrwałe zaburzenia równowagi gospodarczej. Te ostat
nie mogą być niwelowane raczej przez ograniczenie lub rozszerzenie
efektywnego pobytu za pośrednictwem zmiany cen. Zmiany podaży
przy posiadaniu przez rolników zapasów towarowych w bardzo krót
kich okresach mogą być znaczne. Pozwala to na dostosowanie w ciągu
roku gospodarczego podaży do efektywnego popytu za pośrednictwem
sezonowych zmian cen produkcji rolnej. Wreszcie wpływ zmiany ceny
na produkcję rolną zależny jest od wielkości gospodarstwa, stopnia in
tensywności produkcji rolnej, jej towarowości, kultury rolnej, postępu
technicznego i stopnia samozaopatrzenia gospodarstw rolnych, w ar
tykuły spożywcze. Momenty te powinny być uwzględniane w bieżą
cej polityce cen. Dla uzyskania pełniejszego obrazu powiązań elemen
tów rynku produktów rolnych należy obecnie zastanowić się nad
wpływem zmian cen detalicznych i dochodów ludności na kształtowa
nie się popytu produktów rolnych.
Elastyczność popytu produktów rolnych. Poznanie prawidłowości
kształtowania się popytu pod wpływem zmian cen i dochodów lud
ności jest pomocne dla zastosowania polityki gospodarczej ułatwia
jącej uzyskanie równowagi między podażą a popytem.
Abstrahując od różnic w zapasach, zrealizowany popyt globalny
jest sumą spożycia wewnętrznego i eksportu. Pomijamy w tym miej
scu eksport i import przyjmując je za wielkości niezmienne. Ograni
czamy się jedynie do omówienia reakcji spożycia ludności na skutek
zmian cen i dochodów.
Jak wiadomo, produkty rolne jedynie w niewielkim stopniu są
14*
212 Jerzy Dietl
bezpośrednio sprzedawane konsumentowi. W przeważającej mierze
przechodzą one przez różne ogniwa pośrednictwa. W dużej części do
chodzą do konsumenta w formie przetworzonej i w znacznie bogat
szym asortymencie. Pociąga to za sobą szereg konsekwencji. Reakcje
popytu konsumenta nie wywierają natychmiastowego wpływu na
producenta rolnego, wpływ ten ujawnia się dopiero po pewnym czasie.
Zmiany w popycie odbijają się często jedynie na zapasach w aparacie
dystrybucyjnym. Zmiana cen w detalu, szczególnie w gospodarce pla
nowej, nie jest zawsze związana ze zmianą cen zbytu produktów
rolnych.
Wreszcie, nawet jeżeli zmiana cen nastąpi na wszystkich szcze
blach obrotu towarowego, to jej wpływ na produkcję rolną będzie
ceteris paribus odwrotnie proporcjonalny do różnicy między ceną
detaliczną a ceną zbytu. Jeżeli na przykład cena zbytu wynosi 50%
ceny detalicznej, to spadkowi ceny zbytu o 20% odpowiada spadek
cen detalicznych o 10%. Przy elastyczności popytu konsumenta — 1
{w tym wypadku wzrost spożycia o 10%) elastyczność popytu na
szczeblu zbytu wyniesie — 0,5 36. Jak z tego wynika, elastyczność
popytu na poszczególnych szczeblach obrotu towarowego może być
różna. Często w bardzo krótkich okresach czasu elastyczność popytu
na szczeblu zbytu jest wyższa ze względu na możliwości tworzenia
zapasów w aparacie dystrybucyjnym oraz gromadzenie surowców na
eksport i dla przetwórstwa. Aparat pośrednictwa może w większym
stopniu niż konsument dostosowywać się do zmian sezonowych po
daży i cen, jest to zresztą jedną z jego funkcji. W długim okresie
czasu na ogół elastyczności popytu na wszystkich szczeblach obrotu
wyrównują się. Jest jasne, że przy cenach sztywnych w krótkim
okresie czasu nie ma często powiązań między elastycznością popytu
na poszczególnych szczeblach obrotu towarowego. Stopień konkuren
cji i samodzielność gospodarcza pośredników obrotu odgrywają tutaj
też poważną rolę. Wreszcie stan niezaspokojenia efektywnego popytu
zniekształca związki między popytem reprezentowanym przez po
średników obrotu towarowego.
Aparat pośrednictwa wymiany, mogąc reprezentować w danym
czasie odmienny popyt niż konsumenci, może być ważnym narzę
dziem polityki gospodarczej, wyrównującym dysproporcje między
. popytem i podażą. Ponieważ jednak w długim okresie czasu popyt
na wszystkich szczeblach obrotu towarowego zależy od spożycia lud-
36 Rozumowanie prowadzone jest przy założeniu, że cena zmienia się na
wszystkich szczeblach obrotu towarowego o tę samą wielkość absolutną.
214 Jerzy^ Dietl
Utrudnia to niewątpliwie wykorzystanie wyników badań w kra
jach kapitalistycznych. Niemniej jednak ze względu na brak obli
czeń elastyczności popytu w Polsce, uzyskane na Zachodzie dane dają
margaryny i smalcu do masła w Polsce w porównaniu z innymi krajami przed stawiał się następująco:
Rodzaj tłuszczu
Masło M a r g a r y n a S m a l e c
Polska 1938
100 50 45,
USA
F r a n cja
100 45, 44,
N R D
N R F
C z e c h o słowacja
100 37, 60,
Nic też dziwnego, że w stosunku do dochodów ludności efektywny popyt na masło jest u nas wyższy niż w innych krajach i że wskaźniki elastyczności popytu na masło są u nas pomimo mniejszych dochodów niższe niż w krajach zachodnich. Elastyczność popytu określonego artykułu spożywczego zależy mię dzy innymi od jego wartości odżywczej przypadającej na jednostkę pieniężną oraz od możliwości jego zastępstwa innymi artykułami. W 1955 r. cena 1 Kcal według cen przeciętnych detalicznych wynosiła w groszach:
Mąka p s z e n n a Mąka żytnia Kasze Strączkowe Z i e m n i a k i W a r z y w a
O w o c e i jagody C u k i e r Miód Mleko Masło Ser Ś m i e t a n a J a j a
Mięso Słonina i smalec Olej i m a r g a r y n a Chleb Bułki
Przyjmując cenę 1 Kcal mąki pszennej za 100, ceny 1 Kcal innych artyku łów w porównaniu z mąką pszenną są zupełnie odmienne u nas i na Zacho dzie. Wykazują to następujące dane: (pierwsza liczba oznacza cenę w krajach kapitalistycznych w latach 1950—1953, liczby w nawiasie oznaczają odpo wiednie ceny w Polsce w r. 1955) cukier 87 (188); tłuszcze roślinne 130 (194); strączkowe 191 (235), ziemniaki 395 (100); wieprzowina 595 (388); owoce 889 (1224); warzywa 1844 (324) (K. Sokołowski, Spożycie wsi w Polsce Ludowej, Zakład Nauk Ekonomicznych PAN, 1957, nr 2, s. 52—53, dane dotyczące krajów kapitalistycznych wg M. K. Bennett, The World's Food, New York 1954, s. 125). Na tle powyższych danych staje się zrozumiałe stosunkowo duże spożycie wieprzowiny w Polsce i niższy niż na Zachodzie wskaźnik elastyczności popytu na mięso oraz znacznie wyższy u nas niż na Zachodzie wskaźnik elastyczności popytu na owoce. (Wskaźniki elastyczności popytu zostaną omówione później). Różnice w cenach warzyw spowodowane są wyższą na Zachodzie konsumpcją droższych warzyw i konserw. Zmiana struktury cen zmienia możliwości substytucji, a tym samym krzy żową elastyczności popytu (krzyżowa elastyczności popytu jest ilorazem sto-
Elementy rynku produktów rolnych 215
pewien pogląd na zróżnicowanie elastyczności popytu poszczególnych
produktów.
Nieracjonalna często organizacja dystrybucji oraz stosunek ceny
zbytu surowca do jego przetworu powodują także zmiany popytu
i gustów konsumenta
4 0
W długich okresach czasu zmiany popytu artykułów spożywczych
zależne są od zmian liczby konsumentów (ludności), dochodu real
nego na głowę ludności (stopa życiowa), cen oraz popytu na cele
eksportu (czynnik ten pomijamy w naszych rozważaniach). Mogą
czasami wchodzić w rachubę jeszcze inne czynniki, jak na przykład
propaganda spożywania niektórych artykułów, ograniczanie sprze
daży drogą reglamentacji itd.
W krótkich okresach czasu wahania popytu uzależnione są także
od chwilowych zmian gustów konsumentów. Przejazdy ludności po
wodują krótkookresowe wahania spożycia w poszczególnych regio
nach (święta i inne uroczystości), zmiany zaś atmosferyczne wpły
wają na natężenie spożycia w pewnych porach roku itd. 4 1^. Organi
zacja dystrubucji również, jak już wspomniano, jest jednym z czyn
ników kształtujących popyt.
Na wahania indywidualnego popytu poza czynnikami wyżej
omówionymi wpływają jeszcze: smak, przyzwyczajenia, znajomość
lub wyobrażenie o zdrowym odżywianiu, zawód, moda i wiele innych
przyczyn4 2^.
gdzie nxpy — krzyżowa elastyczności popytu,
x 0 , x 1 = zapotrzebowanie dobra x przed i po zmianie cen, P 0 , P 1 = ceny dobra y. (^40) Por. T. Kramer, Problemy zaopatrzenia wsi wielkopolskiej w zboże chlebowe, „Zeszyty Naukowe WSE w Poznaniu", 1957, nr 3, s. 104—113; Zaopatrzenie wsi wielkopolskiej w mąkę i chleb, „Handel Wewnętrzny", 1956, nr 6, s. 43—50; W sprawie skupu, „Życie Gospodarcze", 1956, nr 21, s. 5. Autor na podstawie analizy spożycia przez wieś wielkopolską przetworów zbożowych stwierdza, że zwiększenie przez rolników zakupów chleba oraz zboża zostało spowodowane: obowiązkowymi dostawami, złą organizacją dys trybucji (terminy skupu) i niewłaściwymi relacjami między ceną zboża i chleba oraz zboża i żywca. (^41) G. Shepherd, What schoud go into the Parity Price Formula? „Journal of Farm Economics", 1953, s. 159—172. Autor szeroko omawia wpływ czynników działających w krótkich okresach czasu określając je terminem „movers". (^43) Por. Zakrzewski, Rynek rolniczy i jego odrębności, s. 167—172. Autor szeroko omawia czynniki wpływające na popyt artykułów żywnościowych oraz jego cechy charakterystyczne odróżniające go od popytu na artykuły prze-
sunkowej zmiany zapotrzebowania dobra x przez stosunkową zmianę ceny
dobra
Elementy rynku produktów rolnych 217
Związki między dochodami i konsumpcją żywności mierzoną w kaloriach w poszczególnych krajach (opracowane na podstawie materiałów sprzed dru giej wojny światowej).
Kalorie
Dochód na głowę ludności Rys. 1 Symbole oznaczają: Gr -Grecja, Po -Polskia, Wę -Węgry, Wł -Włochy, Fi -Fin¬ landia, Au -Austria, Ir -Irlandia, Be -Belgia, Fr -Francja, Ho -Holandia, No -Nor¬ wegia, Da -Dania, Nm -Niemcy, Br- Wielka Brytania, Szw -Szwajcaria, Sz -Szwe¬ cja. Oznaczenia literowe wyrażają a — robotnicy rolni i leśni, b — małorolni chłopi, c — robotnicy, d — średnia klasa. Poszczególne krzywe podają: krzywa najniższa (x) — spożycie produktów zwierzęcych (mięso, mleko), krzywa środkowa (o) — spożycie pozostałych artykułów spożywczych, krzywa w górnej części (•) charakteryzuje łączną konsumpcję4 4
Zależności między wydatkami na żywność a dochodami uwidocz
nione są na wykresie 1 i 2. Jak widać, spożycie kalorii niewiele się
różni w poszczególnych krajach (rys. 1). Jednakże w miarę wzrostu
dochodu zużycie kalorii „droższych" (mięso, mleko itd.) wzrasta sil
nie
4 5
. Podobnie spożycie mięsa w poszczególnych regionach USA jest
ściśle uzależnione od dochodów ludności.
Badania nad elastycznością popytu w odniesieniu do dochodu były
już prowadzone przed pierwszą wojną światową. Prace te stale kon-
(^44) Shepherd, Agricultural Price Analysis, wg L. Jurien, Long — Term Trends in Food Consumption, „Econometrica", 1956, nr 1. 4 5 Landau badając ceny artykułów żywnościowych w Warszawie w po czątkach wojny wykazał, że w miarę spadku dochodów ludności spożywa ona więcej produktów o niższej cenie za określoną liczbę kalorii, pomimo tego, że wzrost cen artykułów „tanich" (ze względu na większe spożycie) był sil niejszy. Zmiany jednak popytu na skutek spadku siły nabywczej nastąpiły dopiero po pewnym okresie czasu. (L. Landau, Różnice w ruchu cen „tanich"
218 Jerzy^ Dietl
Związki pomiędzy dochodami oraz konsumpcją mięsa na głowę ludności w po szczególnych regionach Stanów Zjednoczonych.
Konsumpcja mięsa w % (średnia — 100).
Dochód w % (średnia — 100) Rys. 2 4 6
tynuowano, tak że w tej chwili dysponujemy bardzo bogatym mate
riałem charakteryzującym elastyczność popytu w różnych okresach
i w różnych krajach. Elastyczność ta obliczona jest dla różnych grup
społecznych i dochodowych ludności. Ustalono także z dobrymi rezul
tatami elastyczność popytu w odniesieniu do wielkości rodziny oraz
jakości danego produktu. Brak miejsca nie pozwala nam jednak na
przedstawienie wyników omawianych badań.
Niestety, w Polsce po wojnie nie było badań budżetów rodzin
nych, które umożliwiałyby ustalenie elastyczności dochodowej po
pytu. Dopiero od roku 1956 podjęto próby analizy spożycia na pod
stawie budżetów rodzinnych4 7^. W roku 1957 GUS wydał wyniki
badań budżetów rodzinnych za pierwszy kwartał 1957 r. Na podsta-
i „drogich" artykułów żywnościowych, Wybór pism, Warszawa 1957, s. 125— 150). W związku ze wzrostem dochodów w USA dochodowa elastyczność po pytu zmieniła się średnio od 1941 r. do 1947 r. z 0,58 do 0,41. (Shepherd, Agricultural Price Analysis, s. 15). W NRF dochodowa ilościowa elastyczność popytu (obliczona na podstawie zmian spożycia — bez uwzględnienia zmian zapasu) wynosi średnio: 0,7 do 1,0 masło, jaja, mięso, owoce i warzywa; 0,3 do 0,6 cukier, mleko, ser, margaryna, tłuszcze oraz średnio wszystkie arty kuły spożywcze w kaloriach; około 0 przetwory zbożowe i ziemniaki przezna czone do bezpośredniej konsumpcji (Hanau, Arbeitsziele der landwirtschaft lichen Marktforschung, s. 36). (^46) Shepherd, Agricultural Price Analysis, s. 14, wg J. Purcell, prospective Demand for Meat and Livestok in the South, „Southern Cooperative Series Bulletin", 1955, nr 43, s. 15. (^47) Por. B. Gruchman i St. Smoliński, Próba badań budżetów rodzinnych dla potrzeb planowania handlu, „Handel Wewnętrzny", 1956, nr 6; St. Smoliński i B. Gruchman, Różnice w budżetach rodzinnych wybranych grup spoleczno- zawodowych, oraz Spożycie w budżetach ludności miejskiej woj. poznańskiego,
